Tijabara
Tijabara je poznata gradska četvrt Pirota na desnoj strani Nišave. Rimski put koji je prolazio kroz ovu četvrt je odredio primarni i pretežni razvoj Pirota na ovoj strani Nišave.
Morfološke odlike[uredi | uredi izvor]
Tijabara je ravnica koja je smeštena pored Nišave i Gradašničke reke. Osnovna geološka građa jesu rečni nanosi. Najmlađa rečna terasa se pruža na nadmorskoj visini od oko 350 metara a najviša rečna terasa su naselja Prčevac i Provalija sa oko 500 - 600 metara. Neravnomerna akumulacija materijala su činili da korito Nišave bude nesigurno i nestalno te je stoga meandriranje reke dovodilo do čestih poplava. Jedno danas starije korito Nišave se prostiralo preko trga pirotskih oslobodioca i autobuske stanice u pravcu ušća Gradašničke reke. Ovaj prostor se punio vodom iz obližnjih izvora i periodičnih bujica. Tako se depresija na prostoru današnjeg tijabarskog trga održavala godinama. Ostatak meandra na prostoru današnje Tijabare poslužio je kao osnova za nastanak imena - Tiha bara = Tijabara.
Naseljavanje[uredi | uredi izvor]
U ranijim vremenima, zapisani tragovi govore samo o Pirotu sa leve strane Nišave. Ne zna se ni gde je bio sadašnji Golemi most na Nišavi. Prvi put se ovaj most pominje u dokumentima 1544. godine[1]. Tijabara nije starija od 150 godina. Prvo naseljavanje je bilo u obliku turskih čitluka. Turci su izdavali siromašnim porodicama zgrade koje su se podigle na suvim mestima u ovoj depresiji. Ambare su gradili za spahijske desetke. Blizu su bile i njive u sadašnjem naselju Jatagan a tadašnja Beg - bašča. Vremenom je Tijabara polako bivala sve više naseljenija zbog stavljanja nasipa. Prvo su se gradile kuće na nekim višim visoravnima zbog vode i poplava. Na kraju se naseljavanje završilo i kuće su se izgradile sve do Golemog mosta na Nišavi.
Prvobitna nasipanja Tijabare su se dešavala oko srpsko-turskih ratova. Kasnija nasipanja su bila oko pijace, u ulici Nikole Pašića i u Donjoj mali (Dečanska ulica danas). Tijabarski trg je oceđen i nasipan 1922. godine [2]. Ceo ovaj prostor je uzdignut za oko metar, metar i po[3].
Jedan od najranijih pisanih podataka o trgovačkom karakteru Tijabare se pominje 1825. godine[4].
Stanovništvo i prilike za stanovanje[uredi | uredi izvor]
Za razliku od Pazara - naselja na levoj strani Nišave, Tijabara je bilo mesto gde su se uglavnom naseljavale siromašne porodice. Pazar je bio upravni i administrativni centar Pirota, turska etnička zajednica gde su živele imućne porodice i starosedeoci.
Kuće su bile takvog izgleda da su davale utisak da se radi o selu. Zanatlija u početku nije bilo uopšte u ovom delu Pirota. Kuće uglavnom nisu imale prozore i nisu bile okrečene. Tek kada je zavladala kuga, onda je stanovništvo počelo da kreči zidove kuća. Imali su dvorišta sa bunarima (voda je mnogo čistija i bolja od one u Pazaru). U dvorištu su se nalazili i ambari, bašta i šupa. Dvorišta su po pravilu bila ograđena visokim ogradama i pokrivene ćeramidom da ne kisnu. Što se tiče inventara, ljudi su uglavnom imali ognjište u sredini kuće, tronožne stolice i rogožu na kojoj se spavalo. Tek su se krajem 19. veka počele graditi kvalitetnije kuće, počev od kuće Malog Riste.
Tada počinju da otvaraju radnje razne zanatlije i život je bio umnogome bolji. Tek između dva rata, ovaj deo Pirota počinje da se urušava i radnje su se zatvarale. Pored stambenih kuća, pomešanih sa jednim brojem dućana, ovde su se krajem 19. veka nalazile Saborna crkva, Osnovna škola i džamija. Džamija i osnovna škola su bile jedna pored druge. Kada je džamija srušena, došlo se na ideju da se tu odmah sagradi niža gimnazija međutim, Ministarstvo prosvete i crkvenih poslova je ipak odabralo Pazar za izgradnju zato što je na "uglednijem mestu".
Jedini most na Nišavi koji je povezivao dva dela Pirota - Pazar i Tijabaru, je odnela Nišava 1875. godine[5]. Most je verovatno popravljen međutim sa izgradnjom novog mosta se počelo posle oslobođenja od Turaka 1882. godine. Novi most su gradili italijanski majstori, u dužini od 60 metara na 4 kamena stubova. Sa manjim prepravkama, ovaj most i dalje stoji preko reke u Pirotu. Nakon uzgradnje mosta, počelo je nasipavanje ulica s pazarske i tijabarske strane do visine mosta što je i danas vidljivo. U to vreme se nasipavala i presicala jedna od glavnih ulica u gradu danas - tadašnja Železnička ulica a današnja ulica Nikole Pašića.
Kako je ovo bilo plavljivo područje, higijena je bila na nezavidnom nivou. "Po našim pojmovima, Pirot je velika varoš, po svoj prilici po veličini četvrta u Srbiji. Ali nije lepo ni prijatno mesto. Kuće su vrlo male i niske, Nišava ga, kad god se našli, topi, otud su sve kuće podvodne, a ulice i avlije u blatu; mesto je zacelo nezdravo...U varoši ima nekoliko česama, koje kao i svuda presušuju oktkako Turci odoše...Inače u Pirotu ima mnogo bunara, koji nisu samo u avlijama kao u Šapcu, nego na sokaku, ispred dućana. Mesto santrača imaju s aršina visok, prosečen kamen, koji nije ničim pokriven; na bunaru nema ni točka, ni kove ,nego kome treba vode on doše s kotlićem i užetom, spusti ga i zaiti"[6].
Poboljšanje komunalnog sistema kao i izgradnja ulica i železničke stanice u 19. veku je pomoglo da se Tijabara obnovi i naseli. Danas je to mesto gde je muzej, pijaca, autobuska stanica, industrijska zona, osnovne i srednje škole kao i mnoge radnje.
Trg Republike (Pirot)[uredi | uredi izvor]
Trg Republike u Pirotu nekadašnji Trg kralja Petra Oslobodioca, je prostorna istorijska celina i kulturno dobro koje poseduje znamenite i estetske atraktivne atribute, oplemenjene novim sadržajima. Na ovom trgu se nalaze prostorno kulturno-istorijske celine - Zanatsko-trgovačke radnje u Tijabari u Pirotu, proglašene za kulturno dobro 1981. godine.[7]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Nalazi se u zanatsko-trgovačkom centaru u naselju Tijabara u kome je za vreme vladavine Turaka postojala pokrivena čaršija.
- Geografski položaj
Severna geografska širina: 43° 09′ 07"
Istočna geografska dužina: 22° 35′ 06"
Nadmorska visina: 367 m
Istorija[uredi | uredi izvor]
Mesto Trga u simboličnoj topografiji Pirota je veoma istaknuto budući da je naselje Tijabara u kome se on nalazi, u odnosu na Pazar, mlađi deo Pirota.
Kao što i sam naziv govori — Tiha bara ili Tijabara, nastala je na prostoru na kome su se nalazile bare koje su se punile vodom iz obližnjih izvora i periodičnih bujica. Poosle višedecenijskog nasipanja peskom koji je iskopavan iz reke Nišave od prostora česme Guševice do prostora na kome se danas nalazi Spomenik oslobodiocima Pirota, konačno su bile isušene nakon Prvog balkanskog rata, o čemu svedoči i današnji nivo česme Guševice.[8]
Tijabara nije starija od 150 godina. Prvo naseljavanje je bilo u obliku turskih čitluka. Turci su izdavali siromašnim porodicama zgrade koje su gradili na suvim mestima u ovoj depresiji. Ambare su gradili za spahijske desetke. Blizu su bile i njive u sadašnjem naselju Jatagan a tadašnja Beg - bašča.
Vremenom je Tijabara polako bivala sve više naseljenija zbog stavljanja nasipa. Prvo su se gradile kuće na nekim višim visoravnima zbog vode i poplava. Na kraju se naseljavanje završilo i kuće su se izgradile sve do Golemog mosta na Nišavi.
Urbanizacija grada Pirota nakon oslobođenja od Osmanlijskog carstva 1877. godine dovela je do regulacije ulica i razvoja arhitekture javnih zdanja po uzoru na evropske centre. Stare kuće su bile zamenjene novim i građene u osmišljenim stambenim blokovima. Ulice su pravilno formirane, a trgovi su konceptualno zamišljeni.[9]
Tako je nastao i prostor gradskog trga u Tijabari, svojevremeno Trg kralja Petra Osloobodioca, danas Trga Republike koji je imao zadatak da stvori drugačiji identitet i obezbedi pripadnost tokovima u sklopu nove države u koju bi grad trebalo da bude integrisan. Vremenom trg su okružili ne samo brojni stambeno — trgovački sadržaji već i spomenik o istorijskom događaju (oslobođenju Pirota od Turaka), o kome je ne on ne samo svedočio, već je svojom konstrukcijom dao posebnu arhitektonsko ambijentalnu celinu trga u Tijabari, koja nije mogla da promekne oku posmatrača.
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Arhitektonski fond ove gradske celine raspoređen je u tri ulice koje u obliku trougla okružuju Trg Republike, čineći tako ambijent tipičan za čaršiju srpske varoši nastalu u 19. veku.[10]
Stilsku grupu čaršijskih kuća trga karakterišu fasade sa profilisanim krovnim vencima , dok su izlozi na radnjama skromni sa retkim ukrasima, obrađeni drvenim pervazima sa dekorativnim elementima kao što je kapitel. Na ponekim lokalima se može naći i nadprozornik gde je ugravirano ime firme. Arhitravni pojas koji najčešće prihvataju pilastri sa kompozitnim kapitelima ili vertikalni nizovi kvadera, sa prozorima koje krase profilisani nadprozorni timpanoni ili arhitravi. Ispod prozora se nalaze manji solbank i parapetno polje ukrašeno geometrijskim oblikom kvadra ili romba. [7]
Najatraktivnijim objektom smatra se restaurirana kuća ćilimarske porodice Garotić iz 1869. godine.
Estetska vrednost ove ambijentalne celine narušena je posle Drugog svestskog rata modernizacijom fasada, izgradnjom savremenih objekata, kao i tablama i nadstrešnicama trgovinskih i ugostiteljskih objekata koji tu posluju, što je dovelo do delimične degradacije ambijenta i njegovog likovnog osiromašenja. [7]
Na ovom prostoru se nalazi i gradska autobuska stanica, koja iako mala, znatno narušava ambijent.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Evlija Čelebija, Putopis 1, Sarajevo, 1957
- ^ N. Ćirić, Tiganćo i tijabarski spomenik, Sloboda, 1972
- ^ Jovan Ćirić, Geografija Pirota - aspekt primenjene geografije 1, Pirot, 1965
- ^ Ilija Nikolić, Pirot i Srez nišavski 1801-1918, građa 1, Pirot, 1981
- ^ List Dunav, avgust 1875
- ^ Mita Rakić, Iz nove Srbije...,Otadžbina, 1880
- ^ a b v „Zanatsko-trgovačke radnje u Tijabari u Pirotu”. nasledje.gov.rs. Pristupljeno 23. 9. 2021.
- ^ Branković, S. (2012). Prošlost mog zavičaja : predanja, priče, događaji, Pirot, Muzej Ponišavlja, str. 151
- ^ Ćirić, J. (1973). Regulacioni plan varoši Pirota 1888. i 1891. Pirotski zbornik, 5, 157-170.
- ^ Lilić, B. (1994). Istorija Pirota i okoline. Deo 2, Pirot u sastavu srpske države : 1878-1918. godine, Pirot, Hemikals
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Zbornik radova - Pirotska buna (sa posebnim osvrtom na oslobodilački pokret u Pirotu i Ponišavlju od turskog osvajanja do oslobođenja 1877/78), 1996