Torontalska županija

Torontalska županija Comitatus Torontaliensis Torontál vármegye Komitat Torontal Comitatul Torontal
14. vek / 18. vek—16. vek / 1919. godina
Grb
Položaj Torontalske županije u bivšoj Ugarskoj
Glavni grad	Veliki Bečkerek (Zrenjanin)
Regija	Srednja Evropa
Zemlja	1. Kraljevina Ugarska 2. Habzburška monarhija — Kraljevina Ugarska 3. Austrijsko carstvo — Kraljevina Ugarska 4. Austrougarska — Ugarski deo Monarhije 5. Kraljevina Srbija — Banat, Bačka i Baranja 6. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca — Banat, Bačka i Baranja
Površina	10.016 km2
Stanovništvo	615.151 (1910) gustina: 61,4 stan./km²
Događaji
Status	Bivša županija
Istorija
• Uspostavljeno	14. vek / 18. vek
• Ukinuto	16. vek / 1919. godina
Prethodnik Sledbenik Tamiški Banat (Habzburška monarhija) Torontalsko-tamiška županija (Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca — Banat, Bačka i Baranja)

Torontalska županija (lat. Comitatus Torontaliensis, mađ. Torontál vármegye, nem. Komitat Torontal, rum. Comitatul Torontal) je bila županija, odnosno upravna jedinica srednjovekovne Kraljevine Ugarske (14-16. vek), habzburške Kraljevine Ugarske (između 18. i 20. veka), a potom i pokrajine Banat, Bačka i Baranja u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca (1918—1919. godine). Upravno sedište županije bio je Veliki Bečkerek (danas Zrenjanin).

Nekadašnji prostor ove županije danas je podeljen između Srbije (veći, zapadni deo), Rumunije (manji, istočni deo) i Mađarske (sasvim mali deo na krajnjem severu).

Površina županije bila je 10.016 km², a u vreme zadnjeg popisa pre njenog rasformiranja (1910. godine) Torontalska županija je imala 615.151 stanovnika (gustina 61,4 st./km²).

Prirodne odlike

Torontalska županija početkom 20. veka

U vreme Austrougarske uprave, Torontalska županija se nalazila na jugu Habzburške Ugarske i bila je pogranična ka Kraljevini Srbiji.

Prostor županije pripadao je oblasti Banata i obuhvatao je njegove zapadne krajeve. Na severu granica okruga je bila reka Moriš, na zapadu, Tisa, a na jugozapadu i jugu Dunav. Istočne granice okruga mahom nisu bile vezane za prirodne činioce (reke, planine, itd.).

Celokupno područje nekadašnje županije bilo je ravničarsko tle južne Panonije. Vodotoci su bili ravničarski (Dunav, Tamiš, Begej, Moriš), spori i često sa močvarnim okruženjem.

Istorija

Prostor Banata ušao je istorijske beleške u antičko doba. U ranom srednjem veku za ovaj prostor vodile su se borbe između Vizantije i njenih severnih suseda (Huna, Gepida, Avara, Bugara, i kasnije Ugara). Krajem srednjeg veka ovo je bio pogranični prostor između Ugarske i srpskih država (Sremske kraljevine, Kraljevine Raške, Srpskog carstva, itd). Ugarska je ovde u 14-15. veku obrazovala županiju pod današnjim nazivom. Potom je nešto manje od dva veka (16—18. vek) ovaj prostor bio u okviru Otomanskog carstva. Osmanlije su ukinule dotadašnju županiju i uspostavile Temišvarski pašaluk na ovom prostoru.

Torontalska županija 1370. godine.

Habzburško carstvo preotelo je Banat od Osmanlija 1718. godine, a ovaj prostor tada postaje deo Tamiškog Banata, zasebne habzburške pokrajine. Ova pokrajina se ukida 1778. godine i njeni severni delovi se uključuju u sastav Habzburške Ugarske, dok južni delovi ostaju u sastavu Vojne granice. Tada se ponovo uspostavlja Torontalska županija. Tokom 18. veka pored starosedalačkih Srba i Rumuna doseljeni su i Nemci, Mađari, Ukrajinci i Slovaci. Posebno su u značajnom broju naseljeni Nemci.

Tokom Revolucije iz 1848/49. godine, ovaj prostor ulazi u sastav Srpske Vojvodine. Posle revolucije na ovom prostoru postojalo je Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, koje je bilo kratkog veka (1849—1860). Tokom ovog perioda, županija nije postojala, jer je vojvodstvo bilo podeljeno na okruge. Posle 1860. godine ovo područje je priključeno Habzburškoj Kraljevini Ugarskoj, a Torontalska županija je ponovo obrazovana. Ukidanjem jednog dela vojne granice, 1873. godine, ovo područje se takođe uključuje u Torontalsku županiju.

Posle Prvog svetskog rata ovde je obrazovana kratkotrajna tvorevina, Banatska republika, a potom ovaj prostor ulazi u sastav Banata Bačke i Baranje, pokrajine u sastavu Kraljevine Srbije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Torontalska županija je bila jedna od administrativnih jedinica Banata, Bačke i Baranje 1918-1919. godine. Dogovorom između Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Rumunije utvrđena je linija razgraničenja, kojom je prostor nekadašnje županije podeljen na veći, danas srpski deo (jugozapadna i središnja trećina) i manji, rumunski deo (severoistočna trećina). Od delova Banata koji su tada ostali u sastavu Kraljevstva SHS formirana je nova Torontalsko-tamiška županija. 1921. godine, prema odredbama Trijanonskog sporazuma, novouspostavljenoj nezavisnoj Mađarskoj predat je deo Banata uz grad Segedin, tj. nekoliko sela na krajnjem severu nekadašnje županije.

U međuratnom razdoblju naziv Torontal se i dalje očuvao u okviru mađarske županije Čanad-Arad-Torontal, dok je u okviru Rumunije postojao Tamiško-Torontalski okrug (1919—1950).

Deo županije koji je nakon Prvog svetskog rata pripao Kraljevini SHS danas je u sastavu Srbije. Veći deo ovog područja pripada AP Vojvodini, dok je manji deo u sastavu Grada Beograda.

Mapa županija u Bačkoj, Banatu i Sremu 1881—1882. godine

Zastava Torontalske županije, kraj 18. veka

Stanovništvo

Po poslednjem austrougarskom popisu iz 1910. godine na području županije živelo je 615.151 stanovnika.

Stanovništvo prema maternjem jeziku (Popis 1910):

• Srpski = 199.750 (32,47%),
• Nemački = 165.779 (26,95%),
• Mađarski = 128.405 (20,87%),
• Rumunski = 86.937 (14,13%),
• Slovački = 16.143 (2,62%),
• Hrvatski = 4.203 (0,68%).

Etnički razmeštaj: Iako je manje-više na području cele županije bilo mešovitih naselja, ipak se mogu uočiti određeni obrasci naseljavanja. Većinski Srbi mahom su naseljavali južni i središnji deo županije, a bilo ih je dosta i u gradovima. Nemci i Mađari su uglavnom bili naseljeni u gradovima i većim selima. Mađara je bilo širom županije, s tim što ih je bilo više u severnom delu. Rumunsko stanovništvo je bilo vezano za sela u jugoistočnom delu županije.

Upravna podela

Početkom 20. veka, upravna podela Torontalske županije bila je sledeća:

Kotari
Kotar	Sedište
Alibunarski srez	Alibunar
Banločki srez	Banlok
Velikobečkerečki srez	Veliki Bečkerek
Velikokikindski srez	Velika Kikinda
Velikosemikluški srez	Veliki Semikluš
Žomboljski srez	Žombolj
Kovačički srez	Kovačica
Modoški srez	Modoš (danas Jaša Tomić)
Novobečejski srez	Novi Bečej
Novokneževački srez	Novi Kneževac
Pančevački srez	Pančevo
Pardanjski srez	Pardanj (danas Međa)
Perjamoški srez	Perjamoš
Čenejski srez	Čenej
Slobodni kraljevski gradovi
Pančevo
Gradovi — srezovi
Veliki Bečkerek
Velika Kikinda

Vidi još

• Banat

Vidi ostale bivše županije na tlu današnje Vojvodine:

• Bačko-bodroška županija
• Sremska županija
• Tamiška županija
• Karaško-severinska županija
• Čongradska županija (ranija)

Literatura

• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivanja potisko-pomoriške granice (1703). Novi Sad: Matica srpska. 
• Krešić, Ognjen (2012). „Petrovićev sandžak” (PDF). Istorijski časopis. 61: 129—143. 
• Krstić, Aleksandar (2006). „Iz istorije srednjovekovnih naselja jugozapadnog Banata (15. vek - prva polovina 16. veka)”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 73: 27—55. 
• Krstić, Aleksandar (2010). „Banat u srednjem veku”. Banat kroz vekove: Slojevi kultura Banata: Zbornik radova. Beograd: Vukova zadužbina. str. 65—90. 
• Krčmar, Filip (2015). Torontalska županija i njeno nasleđe. Zrenjanin: Istorijski arhiv. 
• Lemajić, Nenad (2013). „Srpsko stanovništvo Banata i Pomorišja u XV i XVI veku” (PDF). Srednjovekovna naselja na tlu Vojvodine: Istorijski događaji i procesi. Sremska Mitrovica: Istorijski arhiv Srem. str. 7—27. 
• Mitrović, Andrej (1975). Razgraničenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919-1920: Prilog proučavanju jugoslovenske politike na Konferenciji mira u Parizu. Novi Sad: Institut za izučavanje istorije Vojvodine. 
• Popović, Dušan J. (1955). Srbi u Banatu do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga. 
• Popović, Dušan J. (1957). Srbi u Vojvodini. 1. Novi Sad: Matica srpska. 

Spoljašnje veze

• Istorijske upravne mape Ugarske od 1038. do 1920. godine