Filetizam

Filetizam (grč. φυλετισμός / plemenska podeljenost, tribalizam), odnosno etnofiletizam (grč. εθνοφυλετισμός / etnička podeljenost) je pojam kojim se označava težnja ka podeli neke zajednice ili organizacije po etničkoj, odnosno nacionalnoj osnovi. Tokom istorije, filetizam se najčešće javljao u oblasti političkih ili religijskih odnosa. Politički filetizam, kao poseban oblik etničkog nacionalizma, predstavlja težnju ka podeli nekog političkog entieta po etničkoj osnovi, dok religijski, odnosno verski filetizam, kao poseban oblik religijskog nacionalizma, predstavlja težnju ka podeli nekog religijskog entiteta po etničkoj osnovi.

Religijski filetizam

Srpski patrijarh Samuilo Maširević (1864-1870)

Sibinjski mitropolit Andrej Šaguna (1864-1873)

Tokom istorije, religijski filetizam se manifestovao u brojnim konfliktnim situacijama u kojima je dolazilo do sučeljavanja između opštih religijskih načela i posebnih nacionalnih interesa. Ova pojava je došla do posebnog izražaja u vreme uspona nacionalnih pokreta, tokom 19. i 20. veka.

U okvirima hrišćanstva, do pojave religijskog filetizma je najčešće dolazilo u pomesnim pravoslavnim crkvama i raznim istočnokatoličkim crkvama. U pojedinim crkvama, filetizam je razrešavan putem sporazumnih podela, dok je u drugim crkvama dovodio do unutrašnjih sukoba i raskola.

Početkom 19. veka, u nekim istočnim, etnički mešovitim eparhijama (Aradska, Temišvarska, Vršačka) tadašnje Karlovačke mitropolije, pojavio se pokret za odvajanje tamošnjih pravoslavnih Rumuna od srpske jerarhije, što je dovelo do brojnih sporova, koji su razrešeni tek tokom 1864. i 1865. godine, kada je postignut konačni sporazum o jerarhijskoj podeli. Većinski rumunske parohije su tada sporazumno istupile iz sastava Srpske patrijaršije u Sremskim Karlovcima, prešavši pod jurisdikciju novostvorene rumunske Sibinjske mitropolije.

Ova podela je u mnogim etnički mešovitim parohijama dovela do stvaranja potpuno odvojenih crkvenih struktura, srpskih i rumunskih, koje su nastavile da postoje na istom području, jedne pored drugih, tako da su u mnogim mestima od tada postojale po dve parohije, srpska - pod jurisdikcijom srpske jerarhije i rumunska - pod jurisdikcijom rumunske jerarhije. Ovo nesvakidašnje rešenje, koje nije sprovedeno bez teškoća, vremenom se ipak pokazalo kao delotvorno, iako je od samog početka bilo upitno sa kanonskog stanovišta. Čak i nakon povlačenja novih državnih granica nakon Prvog svetskog rata (1918), srpske parohije koje su se našle u granicama proširene Rumunije ostale su pod jurisdikcijom srpske jerarhije, dok su rumunske parohije, koje su se našle u granicama novostvorene Kraljevine SHS, ostale pod jurisdikcijom rumunske jerarhije, a takvo stanje je opstalo i do danas.

Carigradski patrijarh Grigorios VI (1867-1871)

Bugarski egzarh Antim I (1872-1877)

Etnofiletizam je na drugoj strani doveo do jednog od najvećih raskola u savremenoj istoriji pravoslavlja. Sredinom 19. veka, pravoslavni Bugari su zatražili obnovu crkvene autonomije, ali tadašnja fanariotska uprava Carigradske patrijaršije nije želela da udovolji njihovim zahtevima, koji su se kosili ne samo sa interesima patrijaršije, već su u isto vreme bili u suprotnosti sa fanariotskom ideologijom panhelenizma, koja je favorizovala grčki etnos u odnosu na sve ostale narode. Na drugoj strani, bugarski zahtevi se nisu odnosili samo na dobijanje crkvene samouprave u eparhijama na matičnom bugarskom području, već i na preuzimanje eparhija u južnim srpskim oblastima, uključujući i najveći deo istorijske oblasti Makedonije. U sudaru između bugarskog filetizma i fanariotskog panhelenizma, obe strane su se rukovodile etničkim interesima, s tim što su Bugari svoj filetizam iskazvali javno, dok su fanarioti svoj panhelenizam prikrivali, pozivajući se na opšta crkvena pravila.

Suočen sa narastajućim nezadovoljstvom i nemirima u bugarskim oblastima Osmanskog carstva, turski sultan je 28. februara 1870. godine obnarodovao ferman kojim se odobrava formiranje samoupravnog Bugarskog egzarhata, putem odvajanja bugarskih i podele mešovitih eparhija. Carigradska patrijaršija se tome odlučno suprotstavila, tako da je ubrzo došlo do daljeg zaoštravanja u grčko-bugarskim odnosima. Potom je 11. maja 1872. godine izvršeno proglašavanje autokefalnosti Bugarskog egzarhata, sa središtem u samom Carigradu. Na takav otvoreni izazov, Carigradska patrijaršija je odgovorila sazivanjem šireg crkvenog sabora, koji je održan 10. septembra 1872. godine u Carigradu, uz učešće predstavnika sve četiri istočne patrijaršije (Carigrad, Aleksandrija, Antiohija, Jerusalim). Sabor je potvrdio da teritorijalni princip crkvenog organizovanja predstavlja osnovu za kanonsko osnivanje i pravilno funkcionisanje svih pomesnih crkava, u granicama njihovih kanonski priznatih teritorija. Međutim, tokom saborske rasprave nije postignuta opšta saglasnost o svim spornim pitanjima, tako da je odluka o formulisanju i osudi filetizma doneta većinom glasova, bez saglasnosti jerusalimskog patrijarha Kirila II, koji nije potpisao osudu. Iako je bugarski filetizam od strane većine učesnika sabora bio izričito osuđen kao raskolnički pokret, sabor je na drugoj strani zaobišao pitanje o favorizovanju grčkog etnosa u odnosu na druge narode, tako da su fanarioti nastavili da koriste Carigradsku patrijaršiju kao sredstvo za ostvarivanje svojih panhelenskih ciljeva.

Vidi još

• Nacionalizam
• Etnicitet
• Fanarioti

Literatura

• Αριστάρχης, Δημήτριος (1875). Το Βουλγαρικόν ζήτημα και αι νέαι πλεκτάναι του πανσλαυισμού εν Ανατολή. Αθήνα: Τυπογραφείον Πάσσαρη. 
• Vasin, Goran (2016). „Etnofiletizam kao paradigma liberalnog i antiklerikalnog kod Srba u Habzburškoj monarhiji 1869-1875”. Antika i savremeni svet danas: Zbornik radova. Beograd: Društvo za antičke studije Srbije. str. 41—49. 
• Vučković, Vladimir (2014). „Bugarska egzarhijska crkva kao ruski projekat u evropskoj Turskoj: Osnivanje, razvoj i odnos prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi do 1878. godine” (PDF). Kultura polisa. 11 (25): 95—108. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 02. 2019. g. Pristupljeno 24. 02. 2019. 
• Georgiev, Konstantin I. (1995). Filetizъm ili proklяtie: Aspekti na velikobъlgarskiя šovinizъm. Sofiя: Avis. 
• Jovanović, Aleksa (1936). Postanak Egzarhije i Turska, Rusija i Srbija: Istorisko-politička rasprava. Skoplje: Nemanja. 
• Kiminas, Demetrius (2009). The Ecumenical Patriarchate: A History of Its Metropolitanates with Annotated Hierarch Catalogs. Wildside Press. 
• Marković, Saša M. (2012). „Istorija religije, između etnofiletizma i obrazovnog predmeta”. Srpski jezik, književnost, umetnost: Zbornik radova. 2. Kragujevac: Filološko-umetnički fakultet. str. 375—387. 
• Nedeljković, Slaviša (2013). „Kosovo i Metohija u planovima bugarske propagande (1870-1878)” (PDF). Srpske studije. 4: 61—72. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 01. 2019. g. Pristupljeno 24. 02. 2019. 
• Popović, Radomir V. (2006). „Bugarska egzarhija: Istorijsko-kanonski aspekt”. Glasnik: Službeni list Srpske pravoslave crkve. 88: 124—134. 
• Puzović, Predrag (1996). „Eparhije Srpske pravoslavne crkve u rasejanju” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 40 (1-2): 87—96. Arhivirano iz originala (PDF) 08. 06. 2019. g. Pristupljeno 24. 02. 2019. 
• Runciman, Steven (1968). The Great Church in Captivity: A Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence (1. izd.). Cambridge: Cambridge University Press. 
• Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 2. Minhen: Iskra. 
• Stavrianos, Leften (2000) [1958]. The Balkans Since 1453. London: Hurst. 
• Stavrijanos, Leften (2005). Balkan posle 1453. godine. Beograd: Equilibrium.