Hanibal

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe, pogledajte Hanibal (višeznačna odrednica).
Hanibal Barka
Hanibalova bista
Lični podaci
Datum rođenja247. p. n. e.
Mesto rođenjaKartagina, Kartagina
Datum smrti183, 182. ili 181. godina p. n. e.
Mesto smrtiLibisa, Bitinija
Vojna karijera
Služba221-1
VojskaKartagina
Seleukidsko kraljevstvo
Bitinija
ČinGeneral
Učešće u ratovimaDrugi punski rat Opsada Sagunta, (Ticin, Trebija, Trazimensko jezero, Kana, Zama)
Sirijski rat (Eurimedon)

Hanibal Barka (Kartagina, 247. p. n. e. – 182. p. n. e.), je bio vojni komandant drevne Kartagine, najčuveniji po dostignućima u Drugom punskom ratu u vođenju armije od Hispanije preko Pirineja i Alpa u sjevernu Italiju i pobjedom nad Rimljanima u bici kod Trebije (218. p. n. e.), bici kod Trazimenskog jezera i bici kod Kane. Nakon Kane, mnogi gradovi su se pobunili protiv Rima. Međutim, Rimljani su izbjegavali da se bore sa njim u velikim bitkama i postepeno su osvojili sva njegova utvrđenja u južnoj Italiji. U invaziji na Afriku 204. p. n. e., Rimljani su postigli velike uspjehe i natjerali Hanibala da se vrati u Afriku, gdje ga je rimski komandant Scipion porazio u bici kod Zame (202. p. n. e.).

Nakon ovog rata, Hanibal je vodio Kartaginjane nekoliko godina, pomažući da se oporave od ratnih razaranja, dok ga Rimljani nisu protjerali u egzil 195. p. n. e. Otišao je da živi na dvor selukidskog kralja Antioha III. Godine 189. p. n. e. Rimljani su porazili Antioha u ratu i zahtijevali su od njega da im izruči Hanibala. Tada je Hanibal pobjegao na dvor kralja Prusije I u Bitiniju. Kada su Rimljani zatražili od Pruse da izruči Hanibala, Hanibal je izvršio samoubistvo jer nije želio da padne u ruke Rimljanima.

Hanibal se smatra jednim od najvećih vojnih komandanata svih vremena, rame uz rame sa Aleksandrom Velikim, Julijem Cezarom i Napoleonom Bonapartom.

Detinjstvo i mladost[uredi | uredi izvor]

Kartaginjani na Alpima

Hanibal je bio jedan od sinova Hamilkara Barke, kartaginskog vojskovođe. Imao je nekoliko sestara i dva brata, Hazdrubala i Magona. Hanibalovi zetovi bili su Hazdrubal Lepi i numidijski kralj Navaras.[1] Kada su oni, zajedno sa Hanibalovim ocem, ratovali u Plaćeničkom ratu i osvajali Iberijsko poluostrvo, Hanibal je još uvek bio dete. Nakon završetka Prvog punskog rata i Plaćeničkog rata, Kartagina je izgubila Siciliju, Sardiniju i Korziku. Hamilkar je započeo sa širenjem kartaginske vlasti na Iberijskom poluostrvu. Kartaginska mornarica tada je bila u tako lošem stanju da nije mogla prevesti vojsku na Iberijsko poluostrvo već je Hamilkar kopnenim putem morao preći u Evropu.[2]

Nakon smrti Hamilkara Barke, zapovednik kartaginske vojske na Iberijskom poluostrvu postao je njegov zet Hazdrubal. Hanibal je služio Hazdrubala kao oficir. Hazdrubal je 226. godine p. n. e. sklopio sa Rimljanima mir na reci Ebro prema kome se obavezao da kartaginsku vlast neće širiti severno od te reke. Rimljani su se odrekli pretenzija na Iberijsko poluostrvo južno od Ebra.[3] Nakon Hazdrubalove pogibije (221. p. n. e.) Hanibal je od strane vojske proglašen za komandanta kartaginske vojske na Poluostrvu. Po preuzimanju ovlašćenja, Hanibal je dve godine proveo u konsolidaciji svoje vlasti i pokoravanju plemena južno od Ebra. Ratovao je protiv Olkadejaca, Vakcejaca i Karpetana.[4] Strahujući od Hanibala, Rim sklapa savez sa Saguntom, značajnim gradom južno od reke Ebro, obezbedivši time uporište na neprijateljskoj teritoriji. Hanibal je i ranije nameravao da zarati sa Rimljanima. Ovo je smatrao za dobar povod da započne rat. Hanibalova vojska otpočela je sa opsadom Sagunta. Grad je osvojen nakon osam meseci. Rim je reagovao na ovo očigledno kršenje sporazuma. Kartaginska vlada nije osudila Hanibalove postupke.

Prelazak preko Alpa[uredi | uredi izvor]

Hanibalov prelazak Alpa

Na ideju o prelasku vojske preko Alpa došao je još Hazdrubal. Rimljani su bili svesni opasnosti od saveza između Kartagine i Kelta koji su naseljavali dolinu reke Po u severnoj Italiji. Kelti su gomilali snage kako bi izvršili invaziju ka jugu. Zbog toga su Rimljani 225. godine p. n. e. preduzeli preventivan napad na dolinu reke Po. Pet godina kasnije formirana je rimska provincija Cisalpinska Galija. Hanibal je napustio Novu Kartaginu u kasno proleće 218. godine p. n. e.[5]. Put do Pirineja bio je izuzetno težak jer su kartaginsku vojsku ugrožavala lokalna plemena. U Španiji je ostao odred od 20.000 vojnika. Hanibal je u Galiju ušao sa 40.000 pešaka i 12.000 konjanika.[6] Rimljani su dopustili da Hanibal bez većih teškoća stigne do doline reke Rone. Hanibal je do Rone stigao do septembra iste godine[7]. Njegova vojska sada je brojala 38.000 pešaka, 8.000 konjanika i 38 slonova. Gotovo nijedan slon nije preživeo prelazak preko Alpa (od 38 koliko ih je krenulo)[8]. Kako bi zaobišao rimske trupe, Hanibal je skrenuo ka severu i prešao Ronu na udaljenosti tri dana od ušća.

Prelazak preko Alpa bio je izuzetno težak. Pitanje tačne putanje kojom je Hanibal išao dovelo je do poznate polemike. Stručnjaci se, ipak, najviše opredeljuju za Malog svetog Bernarda koji je vodio kroz zemlju Insubra koji su bili spremni da propuste Kartaginjane.[9] Na početku su lokalni stanovnici puštali Kartaginjane da prođu bez otpora. Međutim, prilika za ogromnim plenom navela ih je da krenu u napad[10] Mnogi Hanibalovi vojnici poginuli su u sukobu. Kartaginjani su na planinama bili u stanju da pruže samo slab otpor. Žestokim napadom, Hanibal je naterao Gale u bekstvo. Vojska je tako stigla u dolinu između jezera Burže i Izera. U srcu Alpa Kartaginjani su se ponovo morali suočiti sa neprijateljskim plemenima koji su ih lukavstvom nagovorili da uđu u usku klisuru. Međutim, i ova prepreka je savladana. Prema Polibiju, 9. novembra 218. godine Kartaginjani su započeli sa silaskom sa planina. Pred njima se nalazio vrh Mon Blan. Skoro tri nedelje nakon što su započeli uspon, Kartaginjani su stupili na ravnicu Severne Italije.

Hanibala je prelazak preko Alpa koštao više od polovine snaga[8]. Vojska koja je stupila u Severnu Italiju bila je samo olupina sjajne vojske koja je napustila Novu Kartaginu.

Bitke kod Ticina, Trebije i Trazimenskog jezera[uredi | uredi izvor]

Bitka kod Trebije

Rimljani su sada imali priliku da unište kartaginsku vojsku. Dvadesetina vojne snage Rima bila bi dovoljna da ukloni opasnost od Hanibala. Međutim, Rimljani su loše procenili da će središte rata biti na Iberijskom poluostrvu i u Africi. Tako je propuštena zlatna prilika da se Hanibal porazi. Kartaginski vojskovođa je, nakon kratkog odmora, napao teritoriju Taurina, ligurskog naroda koji je bio u ratu sa Insubrima[11]. U njihovom glavnom gradu Hanibal je postavio garnizon. Na reci Ticinu, Hanibal se po prvi put suočio sa rimskom vojskom konzula Publija Kornelija Scipiona. U kratkotrajnom sukobu Hanibal odnosi pobedu, a Scipion se ranjen povlači[11].

Nakon što je u Rim stigla vest o porazu, konzulu Tiberiju Semproniju Longu, koji je do tada boravio na Siciliji, stiglo je naređenje da se povuče sa ostrva i pomogne Scipionu. Hanibal mu je preprečio put do Scipiona, ali se Long vešto provukao. Usledila je bitka kod Trebije (18. decembar 218. p. n. e.) koja je završena odlučnom Hanibalovom pobedom.[12]

Bitka kod Trazimenskog jezera

Hanibal je zimu 218/7. p. n. e. proveo sa Galima, a u proleće je preduzeo ofanzivu ka jugu. Novi konzuli bili su Gnej Servilije i Gaj Flaminije. Oni su zaposeli dva moguća pravca Hanibalovog kretanja: Armini na Jadranskom moru i Arecijum u blizini Apenina. Hanibal je odlučio da sa vojskom pređe preko močvarnog područja oko reke Arno. Put je bio najkraći, ali i najopasniji. Kartaginska vojska je četiri dana prelazila močvarno područje. Hanibal je u prelazu izgubio desno oko obolelo od konjuktivitisa.[13] Preostali Hanibalovi slonovi su tom prilikom stradali. U brdima Etrurije Hanibal se suočio sa Flaminijem i naneo mu katastrofalan poraz u bici kod Trazimenskog jezera. U bici su uništene dve rimske armije. Rimljani su izgubili 30.000 ljudi od kojih je polovina poginulih[14] Hanibalu je put ka Rimu bio otvoren. Međutim, zbog nedostatka opsadnih sprava i sigurne baze, odustao je od opsade i krenuo je ka jugu.

Rimljani su, zbog bliske opasnosti, imenovali diktatora. Bio je to Kvint Fabije Maksim koji je usvojio novu taktiku izbegavanja otvorenog sukoba sa neprijateljem i ograničavanje njegovog kretanja malim jedinicama koje su napadale neprijateljsko snabdevanje. Hanibal je opustošio Apuliju i marširao kroz Samnijum do Kampanije, jedne od najplodnijih oblasti Apeninskog poluostrva. Fabijeva strategija bila je nepopularna kod Rimljana koji su je smatrali kukavičkom. Hanibal je odlučio da ne zimi u Kampaniji koju je opustošio. Međutim, Fabije mu je zatvorio prolaz ka Apuliji. Zbog toga je kartaginski vojskovođa pribegao lukavstvu. Po noći je skupio svu stoku i zavezao joj je baklje za rogove. Rimljani, koji su čuvali prolaz pomislili su da Kartaginjani nameravaju da prođu noću kroz šumu pomoću baklji. Rimljani su krenuli za stokom, pa je Hanibal zauzeo prolaz. Koristeći osvojeni prolaz Hanibal je prešao u Apuliju, gde je prezimio. Ovaj neuspeh koštao je Maksima funkcije diktatora.

Bitka kod Kane[uredi | uredi izvor]

Bitka kod Kane

U proleće 216. godine p. n. e. Hanibal je preuzeo inicijativu i zaplenio rimsko snabdevanje Kane u Apulijskoj ravnici. U Rimu su za tu godinu za konzule izabrani Gaj Terencije Varon i Lucije Emilije Paul. Konzuli su sakupili do tada najveću vojsku. Prema nekim izvorima brojala je oko 100.000 ljudi, ali je verovatnije da je imala 50-80.000 ljudi.[15]. Vojska je marširala ka jugu, prema Apuliji i zatekla Hanibala na levoj obali reke Aufidus. Dve vojske spojile su se u jednu, a konzuli su se smenjivali u komandi dan za danom. Prvog dana komandovao je Varon koji je nameravao da napadne Hanibala. Hanibal ga je namamio u zamku i okružio rimsku vojsku eliminišući tako njenu brojčanu nadmoćnost. Centar Hanibalove vojske sastojao se od pešadije, a krila od galske i numidijske konjice. Rimska vojska napala je slabi centar, ali je pokošena u naletu konjice sa bokova. Maharbal, komandant Hanibalove konjice, razbio je rimsku vojsku sa desne strane, a sam Hanibal sa leve. Pobeda je bila potpuna. Rimljanima nije pružena šansa za beg. Procenjuje se da je u bici kod Kane poginulo ili zarobljeno 50 do 70.000 Rimljana. Lucije Emilije Paul takođe je izgubio život. Sem njega, poginulo je 48 vojnih tribuna i 80 senatora. U to vreme rimski senat sastojao se od 300 ljudi te je poginulo 25% do 30% senatora. To bitku kod Kane čini jednim od najvećih poraza u rimskoj istoriji i jednom od najkrvavijih bitaka u ljudskoj istoriji (broj mrtvih u jednom danu). Nakon poraza kod Kane, Rimljani su izbegavali da se otvoreno suprotstave Hanibalu. Rezultat ove taktike je to da Hanibal više nije imao velikih bitaka u Italiji sve do završetka rata. Sam Hanibal nije preduzimao opsadu Rima zbog nedostatka novca i opsadnih sprava. Maharbal je jednom prilikom rekao: "Hanibal zna kako da odnese pobedu, ali ne i kako da je iskoristi"[16]

Nakon poraza kod Kane, mnogi delovi Italije stali su na stranu Kartaginjana.[17] Grčki gradovi na Siciliji podigli su pobunu protiv rimske vlasti, a makedonski kralj Filip V obećao je podršku Kartagini čime je otpočeo Prvi makedonski rat. Sa Hanibalom je sklopio savez i Hijeronim od Sirakuze. Hanibal je od Kapue, drugog po veličini italijanskog grada, napravio svoju bazu. Često se govori kako je Hanibal, uz određenu pomoć kartaginskih vlasti, mogao osvojiti Rim. Međutim, morao se zadovoljiti smirivanjem manjih tvrđava koje su još uvek bile protiv njega.

Dalje borbe u Italiji[uredi | uredi izvor]

Publije Kornelije Scipion Afrikanac

Rat u Italiji došao je do zastoja. Rimljani su primenjivali taktiku Fabija Maksima jer su shvatili da je to jedini način da pobede Hanibala.[18] Koristili su taktiku spaljene zemlje[19]. Zbog nedostatka namirnica dolazilo je do nemira u kartaginskoj vojsci[20] Hanibalove akcije u narednim godinama svedene su na manje sukobe u južnoj Italiji, uglavnom u Kampaniji. Međutim, i dalje je odnosio značajne pobede. Godine 212. p. n. e. potpuno je uništio dve rimske vojske, a u jednom trenutku su u borbi sa Hanibalom poginula obojica konzula. Jedan od njih bio je čuveni Marko Klaudije Marcel. Međutim, nedovoljno podržan od svojih italijanskih saveznika i napušten od svoje vlade, bilo zbog ljubomore ili zauzetosti Kartaginjana na drugim frontovima, Hanibal je polako počeo da gubi tlo pod nogama. Više nije mogao da velikom pobedom dovede do trajne strateške promene. Protiv slanja pomoći Hanibalu bio je i aristokrata Hanon Veliki.

Situacija polako prelazi u korist Rimljana. Hanibal je 212. godine p. n. e. osvojio Tarent. Međutim, sledeće godine Rimljani su povratili Kapuu, a osvojili su i Sirakuzu uništavajući kartaginsku vojsku na Siciliji. Potom su Rimljani sklopili savez sa Etolcima protiv Filipa. Hanibal je u međuvremenu odneo pobedu u bici kod Herdonije u Apuliji, ali je izgubio Tarent sledeće godine. Godine 208. p. n. e. Hanibal je uništio rimsku vojsku koja je opsela Lokridu Epizefirsku. Godine 207. p. n. e. on je držao skoro celu Apuliju i iščekivao brata Hazdrubala koji je sa vojskom kopnenim putem dolazio iz Španije. Međutim, Hazdrubal je poražen u bici kod Metaura. Hanibalov položaj u Italiji sada je bio opasan. Šanse da povrati dominaciju nisu postojale. Godine 203. p. n. e. Hanibal se vratio u otadžbinu kako bi Kartaginu branio od invazije Publija Kornelija Scipiona Afrikanca.

Kraj rata[uredi | uredi izvor]

Rimska republika i Kartagina pred početak rata 218. p. n. e.

Godine 203. p. n. e. Hanibal je od Kartaginjana opozvan u Afriku. Tamo se 204. godine p. n. e. iskrcao rimski vojskovođa Publije Kornelije Scipion Afrikanac sa oko 35.000 ljudi. Saveznik mu je bio i numidijski kralj Masinisa. Sofaks, kartaginski saveznik u Numidiji, zbačen je od strane Rima. Pre napuštanja Italije, Hanibal je zabeležio u bronzi svoj uspeh u Junoninom hramu u Krotoni.[21] Dolazak Hanibala doveo je do dominacije ratoborne stranke u Kartagini. Godine 202. p. n. e. Scipion i Hanibal sastali su se kako bi pregovarali o miru. Međutim, i pored međusobnog divljenja, pregovori su propali. Rimljani su se pozivali na kršenje sporazuma kojim je okončan Prvi punski rat. Scipion i Rimljani izneli su svoj plan Kartagini. Kartagina je mogla zadržati sve teritorije u Africi, ali se morala odreći ostalih teritorija. Masinisina Numidija trebalo je da bude nezavisna. Takođe, Kartagina je morala da smanji ratnu flotu i da plati odštetu. Međutim, zarobljavanje rimske flote u zalivu Tunis onemogućilo je dalje pregovore. Ohrabreni Hanibalovim prisustvom, Kartaginjani odbacuju pregovore.

Hanibalove snage iznosile su oko 40.000 ljudi (36.000 pešaka i 4000 konjanika), a Scipionove snage 29.000 pešaka i 6100 konjanika.[22][23] Dvojica vojskovođa sukobili su se u bici kod Zame, nedaleko od Utike, 19. oktobra 202. godine p. n. e. Hanibal je svoju vojsku rasporedio u tri linija falangi. Nameravao je da napadom slonova razbije rimske linije i napadne ih pešadijom i konjicom. Međutim, Hanibal je vodio vojsku sakupljenu na brzinu koja se po kvalitetu znatno razlikovala od one koju je imao u Italiji. Iskusna rimska konjica brzo je razbila kartaginsku. Scipion je svoju vojsku rasporedio tako da lako može propustiti slonove koji su mogli napadati samo pravom linijom. Rimljani su se sukobili sa trećom Hanibalovom linijom. U jednom trenutku Hanibalu je pobeda bila nadomak ruke. Međutim, bitku je rešila rimska konjica. Hanibalova neiskusna vojska nije joj se mogla suprotstaviti. Bitka kod Zame odlučila je ishod rata. Drugi punski rat završen je sledeće godine.

Mirovnim sporazumom iz 201. godine p. n. e. Kartagina se odrekla teritorija na Iberijskom poluostrvu, ograničila mornaricu na 10 brodova, pristala na to da ne sme regrutovati vojsku bez odobrenja Rima i voditi bilo kakve ratove bez odobrenja Rima. Morala je platiti i visoku ratnu odštetu (10.000 talenata).

Egzil[uredi | uredi izvor]

Hanibalova statua u Šenbrunu, Beč
Antioh Veliki

Hanibal je ubrzo pokazao da bi mogao da bude dobar državnik, kao i vojnik. Nakon zaključenja mira kojim je Kartagina izgubila svoj raniji značaj, Hanibal se spremao da se kandiduje za sufeta, vrhovnog magistrata. Međutim, oligarsi su bili ljubomorni i optužili su Hanibala za izdaju u Africi, a neaktivnost u Italiji. Hanibal je takođe preuredio Veće Sto četiri ograničivši njihov mandat na godinu dana, najviše dve godine u slučaju rata. Sedam godina nakon pobede kod Zame, Rimljani, zaplašeni naglim oporavkom Kartagine, zahtevaju da im se preda Hanibal. On je, međutim, otišao u dobrovoljno izgnanstvo. Otputovao je najpre u Tir, "majku" Kartagine, a zatim u Efes. Tamo se moćni seleukidski kralj Antioh III Veliki spremao da zarati sa Rimom. Hanibal je uvideo da se seleukidska vojska ne može meriti sa rimskom te je savetovao opremanje flote i iskrcavanje na jug Italije. Nudio se da preuzme komandu. Međutim, na Antioha nije ostavio jak utisak.[24] Rimljani Antiohu 191. godine nanose poraz kod Termopila. Potom napadaju seleukidske teritorije u Anadoliji. Seleukidi su odlučno poraženi kod Magnezije 190. godine p. n. e. Rimskom vojskom komandovao je Scipion Afrikanac i njegov brat Publije Kornelije Scipion Azijatik. Hanibal je bio na čelu seleukidske flote koja se 190. godine p. n. e. suprotstavila rimsko-rodoskoj floti kod Eurimedona. Međutim, u bici je pretrpeo poraz. Hanibal sada nije bio siguran na seleukidskom dvoru te je pobegao kod jermenskog kralja Artaksija I. Strabon i Plutarh dodaju da je Hanibal pomogao Artaksiju da osnuje novu jermensku prestonicu, Artaksatu, u blizini Sevana[25]. Nakon Antiohovog poraza u Sirskom ratu, Hanibal beži na Krit, ali se ubrzo vraća u Malu Aziju kod Prusija I od Bitinije koji je bio u ratu sa rimskim saveznikom Eumenom II Pergamskim. Hanibal je došao da bi Prusiji pomogao u ratu. Tokom jedne od pomorskih bitaka, Hanibal je kao oružje koristio saksije napunjene zmijama otrovnicama koje je bacao na neprijateljske brodove.[26] Hanibal je pomogao Prusiji da odnese još dve pobede nad Eumenomnakon čega su se u rat umešali Rimljani i zapretili Bitiniji[27]. Postavili su joj ultimatum da preda Hanibala. Prusija je pristao na rimske uslove, ali je Hanibal ostao odlučan da ne padne u ruke neprijatelju. Kod Libise na istočnoj obali Propontide, popio je otrov koji je dugo nosio u prstenu[28]. Tačna godina Hanibalove smrti nije utvrđena. Tit Pomponije Atik i Livije u svojim delima navode da je Hanibal umro 183. godine p. n. e.[29], a Polibije za godinu Hanibalove smrti uzima 182. godinu p. n. e.[29] Sulpicije Blito beleži da je Hanibal umro 181. p. n. e.[30].

Izreke[uredi | uredi izvor]

  • „Pronaći ćemo put ili ćemo ga sami napraviti“ - Hanibalov odgovor na primedbu da je nemoguće preći Alpe sa slonovima.

Hanibalove bitke[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Lancel 1998, str. 6.
  2. ^ Hamilkar Barka, Britanika
  3. ^ Dodge, Theodore Ayrault, Hannibal: A History of the Art of War Among the Carthaginians and Romans Down to the Battle of Pydna, 168 B.C. str. 143.
  4. ^ Hoyos, D. Hannibal's Dynasty: Power and Politics in the Western Mediterranean, 247-183 BC. pp. 89–91, 2003
  5. ^ Lancel 1998, str. 225.
  6. ^ Prevas, John, Hannibal Crosses the Alps: The Invasion of Italy and the Second Punic War. str. 86.
  7. ^ Mahaney 2008, str. 221.
  8. ^ a b Lancel 1998, str. 60.
  9. ^ Montgenèvre: Peter Connolly, Hannibal and the Enemies of Rome (1978); (extensive summary); Col de la Traversette: Gavin de Beer, Alps and Elephants and Napoleon III; Mahaney 2008, "Hannibal's Odyssey; Environmental Background to the Alpine Invasion of Italia"; Mont Cenis: Denis Proctor, Hannibal's March in History.
  10. ^ Livy History of Rome book21,36
  11. ^ a b Dodge 1891
  12. ^ Polybius, Histories, Book III, 77
  13. ^ ; [Watson, John Selby (1853). Justin, Cornelius Nepos, and Eutropius: Literally Translated, with Notes and a General Index. H. G. Bohn. str. 420. 
  14. ^ USAWCComparing Strategies of the 2nd Punic War by James Parker. View as Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. oktobar 2015)
  15. ^ Cottrell 1965.
  16. ^ Prevas, John, Hannibal Crosses the Alps, p. xv
  17. ^ Chaplin, Jane Dunbar, Livy's Exemplary History. str. 66.
  18. ^ Prevas, John, Hannibal Crosses the Alps: The Invasion of Italy and the Second Punic War. str. 200.
  19. ^ Pliny, tr. by Mary Beagon, The Elder Pliny on the Human Animal. str. 361.
  20. ^ Ayrault Dodge, Theodore: Hannibal: A History of the Art of War Among the Carthaginians and Romans Down to the Battle of Pydna, 168 BC. . Da Capo Press. 1995. 
  21. ^ "28.46". Gutenberg.org. 2004-06-11. Pristupljeno 2013-06-06.
  22. ^ Scullard, H.H. (1970). Scipio Africanus: Soldier and Politician. str. 150. 
  23. ^ Gabriel, Richard (2008). Scipio Africanus: Rome's Greatest General. str. 192. 
  24. ^ Aulus Gellius. "Noctes Atticae". Book V. v. 5.
  25. ^ Bournoutian, George A. (2006). A Concise History of the Armenian People: From Ancient Times to the Present. Costa Mesa, CA: Mazda. str. 29. ISBN 978-1-56859-141-4. 
  26. ^ Cornelius Nepos, Hannibal 10 and 11.
  27. ^ Cornelius Nepos, Hannibal 12.
  28. ^ Cornelius Nepos, Hannibal 12.5; Juvenal, Satires X.164
  29. ^ a b Cornelius Nepos, Hannibal 13.1
  30. ^ Cornell 2013, str. 429.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Bournoutian, George A. (2006). A Concise History of the Armenian People: From Ancient Times to the Present. Costa Mesa, CA: Mazda. str. 29. ISBN 978-1-56859-141-4. 
  • Cottrell, Leonard (1965). Enemy of Rome. Evans Bros. ISBN 978-0-237-44320-7. 
  • Dodge, Theodore (1891). Hannibal. Cambridge, Massachusetts: De Capo Press. ISBN 978-0-306-81362-7. 
  • Gabriel, Richard (2008). Scipio Africanus: Rome's Greatest General. str. 192. 
  • Mahaney, W.C. (2008). "Hannibal's odyssey: Environmental Background to the Alpine Invasion of Italia. Piscataway, N.J.: Gorgias Press. str. 221. ISBN 978-1-59333-951-7. 
  • Cornell, T. J. (2013). The Fragments of the Roman Historians. Oxford University Press. str. 429. ISBN 978-0-19-927705-6. 
  • Lancel, Serge (1998). Hannibal. Wiley-Blackwell. ISBN 978-2702816707. 
  • Scullard, H.H. (1970). Scipio Africanus: Soldier and Politician. str. 150. 
  • Rimska država pod kraljevima i u doba republike – Miroslava Mirković, Dosije, 2002.
  • Istorija starog Rima – N. A. Maškin, Beotaf, 1997. godina, osmo izdanje
  • Drevni Rim, republika – Gedis i Groset, Narodna knjiga, Alfa, 2006. godina

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ханибал&oldid=27548409”