Holokaust u okupiranoj Srbiji

Vidi još: Holokaust

Spomenik „Menora u plamenu”

Ova mapa prikazuje sve nemačke nacističke logore za istrebljenje (ili logore smrti), većinu velikih koncentracionih logora, radnih logora, zatvorskih logora, geta, glavne rute deportacije i mesta velikih masakra.

Holokaust u okupiranoj Srbiji bio je deo šire organizovanog zločina nacističke Nemačke u toku Drugog svetskog rata koji se zasnivao na nacionalsocijalizmu koji je proklamovao potpun i sistematsko fizičko uništenje Jevreja, antisemitsku legislaturu, propagandu, prinudni rad i pljačkanje jevrejske imovine.

Na prostoru okupirane Srbije holokaust je bio ogromnih razmera, jer je u njemu život izgubilo blizu 90% pripadnika jevrejske zajednice, koja je decenijama i vekovima naseljavala prostor Srbije. U toku holokausta u Srbiji je stradalo i oko 1.150 Jevreja „u tranzitu“, koji su se na njenom prostoru zatekli tokom nemačka okupacije. Fizičkom uništenju Jevreja u Srbiji prethodilo je njihovo potpuno obespravljivanje, prinudni rad, izolacija u logorima i dehumanizacija u sredstvima propagande. Najveći broj Jevreja je interniran i ubijen u logorima Sajmište, Topovske šupe, Banjica i Crveni krst, kao i na strelištima Jajinci i Zasavica i u dušegupkama.

Objektivna istraživanja srpskih i eminentnih stranih autora, pokazala su da je isključivi krivac za holokaust Jevreja u Srbiji bio nemački okupator, koji je i uveo antisemitske mere, naložio i organizovao hapšenja Jevreja, osnovao logore i radio na zatiranju tragova zločina. Određena odgovornost kolaboracionističkih organa u Srbiji nije sporna, ali je ona bila sekundarna, i uglavnom se odnosila na mere evidentiranja i predaje Jevreja nemačkim vlastima i učešće u antisemitskoj propagandi.

Franc Beme, opunomoćeni komandujući general u okupiranoj Srbiji, je počinio samoubistvo pre početka Talačkog suđenja u Nirnberškom vojnom sudu za ratne zločine počinjene u Srbiji. Harald Turner, August Majsner i Johan Fortner su osuđeni zbog uloga u Holokaustu i masovnim ubistvima, te su pogubljeni u Beogradu 1947. godine, dok je Bruno Zatler osuđen na doživotnu robiju, a Emanuel Šefer na šest i po godina zatvora. Milan Nedić, predsednik marionetske Vlada narodnog spasa, je izvršio samoubistvo čekajući suđenje, dok su mnogi članovi njegove vlade osuđeni za kolaboraciju sa nacističkim okupatorskim režimom i ratne zločine.

Do 2021. godine, 139 stanovnika Srbije je dobilo počasnu nagradu Pravedni među narodima od države Izrael zbog učešća u spašavanju Jevreja Drugog svetskog rata. Danas, 22. aprila Srbija obeležava državni praznik Dan sećanja na žrtve holokausta, genocida i drugih žrtava fašizma u Drugom svetskom ratu.

Istorijski uslovi u Srbiji u vreme holokausta

Za više informacija pogledajte: Aprilski rat, Okupatorska podela Jugoslavije u Drugom svetskom ratu i Vojna uprava u Srbiji (1941—1944)

Aprilski rat koji je vodila Nacistička Nemačka 1941. godine i postokupacioni režim svoje aktivnosti zasnivao je na podeli Jugoslavije, i na principu „kažnjavanja Srba”. Na ovim principu zasnivala se i okupaciona politika u samoj Srbiji, naročito posle izbijanja i velikog širenja ustanka u leto i jesen 1941. godine.

Uslovi koji su prethodila teritorijalnoj podeli Jugoslavije

Osnivanju kvislinške tvorevine na prostoru Srbije, prethodila je podela Jugoslavije i Srbije, koja se zasnivala na sledećim novostvorenim kvislinškim tvorevinama na prostoru ratom zahvaćene Evrope:

Kvislinške tvorevine na teritoriji Jugoslavije

U cilju onemogućavanja stvaranja jedinstvene Jugoslavije u budućnosti, Treći rajh je na njenoj teritoriji stvorio (pored teritorije koje su bile pripojene pojedinim okupatorima) i nekoliko kvislinških tvorevina: Nezavisnu Državu Hrvatsku, komesarsku vladu u Srbiji, Konzultu u Ljubljanskoj pokrajini, Privremeni administrativni komitet u Crnoj Gori i Nacionalističku špitarsku upravu na Kosmet u i delu Makedonije.

Podele unutar srpskog društva

Srpsko građanstvo se u uslovima okupacije, raslojilo i podelilo u odnosu na okupatora, uslovno rečeno, na tri grupe, koje su imale i različite strategije u ponašanju:

a) na iščekivanje raspleta

b) na otpor okupatoru (četnici/ravnogorci – partizani) i

v) na saradnju s okupatorom (kolaboracija)

Neophodno je istaći da su glavni motivi takvih opredeljenja imali korene u predratnoj krizi društva (politički sporovi s Hrvatima, rasprave o preustrojstvu države, ekonomske i socijalne suprotnosti), kao i u idejnim i političkim strujanjima pred početak rata. Mnogi u Srbiji više nisu želeli obnovu predratne države, bar ne onako kako je ona postojala pre rata, posebno ne posle teškog iskustva sa Hrvatima; građanstvo se lomilo između obnove državnosti Srbije bez Jugoslavije i stvaranja jake Srbije u okviru Jugoslavije, odnosno „Nove Jugoslavije“. S druge strane, demokratska ideja nije nudila odgovore na krizu društva, zbog čega je pre svega građanska omladina ostavljena da bira između rešenja koje je nudila fašistička ili komunistička ideologija. Pomenute strategije u ponašanju oblikovale su se najpre u odnosu na stav prema okupatoru kao opštem okviru za ponašanje, a onda prema stranama u građanskom ratu. Naime, građanski pripadnici su u toku rata menjali odluke i ponašanje. Stoga je većina građana, iako je zapravo bila antifašistički nastrojena, morala da bude pažljiva u javnom ili polujavnom iskazivanju svog mišljenja. Nikada se nije znalo ko sluša, kakve su mu „sada“ namere, stavovi i interesi. To, međutim, nije spasilo mnoge građanske pripadnike traumatičnog iskustva hapšenja, isleđivanja, robije, pa i smrti.

Ratna stvarnost Srbije, posle 1941. godine i sloma ustanka, možda jeste bila „mirna okupacija“, s gledišta odsustva većih vojnih okršaja, ali je daleko bila od mirne zemlje. Njena stvarnost je obilovala pored borbe da se preživi, obezbedi hrana i drugo i raznim vrstama kriminalih ponašanja, u kojima su ugrožavani životi i imovina pripadnika srpskog građanstva, ali i pripadnika ostalih slojeva srpskog društva, među kojima je posoebno dominirala ugroženost Jevreja.

Kolaboracija u Srbiji — neminovnost ili...?

Kolaboracija malobrojnih pripadnika srpskog građanstva usledila je zbog:

• Brze i impresivne pobede Nemačke nad jugoslovenskom vojskom u kratkom aprilskom ratu 1941. To se s jedne strane, činilo da je i na balkanskom bojištu potvrđena činjenica da je Nemačka gospodar Evrope, a s druge da su izgledi u njen skoriji poraz slabi.
• Brzog sloma i rasula jugoslovenske vojske, koji je delovao na pojedince obeshrabrujuće.
• Bekstva vlade i kralja, a s njima i dela najviših političkih predstavnika srpskog građanstva
• Podela Srbije i stradanje srpskog naroda, kroz brojna hapšenja i odmazde.

Na to se nadovezalo i uverenje da su Jugoslavija i Srbija vodile pogrešnu politiku i štetnu po, pre svega, srpske nacionalne interese, i zog toga je za buduće kolaboracionista, 27. mart bio dan u kome je Srbija izvršila „nacionalno samoubistvo“, i da zato rešenje srpskog pitanja treba tražiti uz Nemačku. To su bili opšti okvir koji su najverovatnije uticali na oblikovanje strategije kolaboracije, odnosno saradnje s okupatorom.

Kvislinške tvorevine na teritoriji Srbije

Tako je pre mesovnog osnivanja nacisističkih logora na prostoru nekadašnje Kraljevine Jugoslavije izvršena je podela teritorije tako da je:

• Srbija u granicama koje je imala 1912. godine (pre Kumanovske bitke), ostala pod nemačkom okupacionom upravom ili upravom nemačkog zapovednika za Srbiju. Izuzev Gnjilanskog sreza, pirotskog, vranjskog i zaječarskog okruga koji su pripojeni Bugarskoj;
• Banat je ostao pod nemačkom okupacionom vojnom upravom, koja je bila jedinstvena za Srbiju i Banat. Predstavnik nemačke okupacione vlasti u Banatu bila je krajskomandatura, koja je imala sedište u Petrovgradu (Zrenjanin);
• Bačka, je od 16. decembra 1941. pod mađarskom okupacijom, kada ke prisajedinjena Mađarskoj;
• Srem je ušao u sastav novostvorene kvislinške države, tzv. Nezavisne Države Hrvatske (NDH). U NDH je postavljen nemački opunomoćeni general kao vojni savetnik i veza između nemačkih oružanih snaga i oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske;
• Kosovo i Metohije (sem Treperi, zvečanskog, lapskog i vučitrnskog sreza, koji su bili pod nemačkom okupacionom vojnom upravom) okupirana je od Italijana i prisajedinjena Velikoj Albaniji. Deo gnjilanskog sreza, Kačanik i Vitina okupirali su Bugari. Tako su na teritoriji Kosova i Metohije postojale tri zone: nemačka, italijanska i bugarska.

Organizacija kvisliške vlasti

Teritorijalna situacija u Srbiji prvog dana nakon formiranja Vlade narodnog spasa(29.08.1941)

  Četnički posedi

  Partizanski posedi

Prema nemačkim zakonima, na čelu okupirane Srbije nalazio se Vojni zapovednik u Srbiji, čiji se štab sastojao iz vojnog i upravnog (administrati-vnog) dela. Nemačka uprava bila je složena i obuhvatala je niz vojnih, administrativnih, obaveštajnih, privrednih i propagandnih ustanova, koje su u celini kontrolisale sve aspekte života u Srbiji u periodu od 1941, do 1944. godine.

Domaća civilna uprava formirana je po okupaciji: Nemci su prvo na čelo Beograda postavili Dragomira Dragog Jovanovića, a u maju je osnovan i Savet komesara na čelu sa Milanom Aćimovićem, kao prva kolaboracionistička uprava za celu Srbiju. Krajem avgusta, usled sve manjeg ugleda i nemogućnosti da se nosi sa rasplamsalim ustankom u zemlji, Savet komesara je zamenjen Vladom narodnog spasa na čelu sa Milanom Nedićem.

Nadležnosti Kolaboracionističke uprave u Srbiji

Kolaboracionistička uprava je u svojoj suštini bila samo niži izvršni organ okupacione uprave, lišena mogućnosti vođenja sopstvene politike i inicijative. Nemačka uprava imala je totalitarni karater a posebno je striktno nadzirala tri sfere života u Srbiji:

• pitanje bezbednosti sopstvene oružane sile,
• eksploataciju srpske privrede
• sprovođenje rasnih zakona.

U ovim oblastima domaće vlasti nisu imale nikakvo pravo odlučivanja ili inicijative i bili su obavezni da slepo slede naredbe nemačkih vlasti, objavljivane u Listu uredaba Vojnog zapovednika u Srbiji

Antisemitizam na prostoru Srbije

Nacistički antisemitski plakat

Plakat za antisemitsku izložbu u Beogradu

Srpski poster sa antimasonske izložbe 1941—1942. u službi vlasti Milana Nedića, koja pokazuje jevreje i masone kako kontrolišu Sovjetski Savez i Ujedinjeno Kraljevstvo sa marionetama Staljinom i Čerčilom

Vidi još: Antisemitizam i Antimasonska izložba

Antisemitizam je pojava koja seže duboko u prošlost i stotinama godina je u određenoj meri prisutna u svetu. Antisemitska propaganda svoj vrhunac dostigla je u vreme nacizma u Nemačkoj, kao i tokom Drugog svetskog rata na prostorima koje je nacistička Nemačka okupirala, uključujući i prostor Srbije i širi prostor — Jugoslavije. U takvim uslovima srpsko građanstvo je pred početak Drugog svetskog rata predstavljalo malobrojnu društvenu kategoriju u okviru srpskog/jugoslovenskog društva. Ono nije imalo dužu tradiciju, tako da je bilo mlado i nedovoljno ukorenjeno. Ali, upravo zato je bilo, kako piše istoričar D. Đorđević, dovoljno „otvoreno“ da primi nove pripadnike, ali i „zatvoreno jer je štitile osvojene prednosti“. A kada je rat počeo, on je srpsko građanstvo primoravao da ponovo pravi izbore, zauzme stavove i drugačije odredi srpske nacionalne interese. Međutim, ideje, ideali, ciljevi i očekivanja sa kojima su učestvovali u prethodnim ratovima i dobici sa kojima su izašli, poput oslobođenja i sabiranja srpskog naroda u jednu državu, doživeli su tako, činilo se, potpuni poraz, zajedno sa slomom jugoslovenske države. A u Aprilskom ratu 1941, novi svet koji je dolazio činio se mnogima isuviše mračan, težak i neizvestan. Nad srpskim građanstvom i srpskim narodom uspostavljen je složen sistem nemačke vojno-okupacione uprave, koji je radikalno menjao kako njihov život i neposredno gradsko okruženje, tako i čitavo srpsko društvo. U kome je preko noći, Srpska „vlada“ praktično bila u poziciji pomoćnog organa nemačke vojno-okupacione uprave, bez čije saglasnosti ona nije mogla da sprovede gotovo nijednu ozbiljniju aktivnost, uključujući tu i antisemitizam.

Pojačano prisustvo antisemitskih sadržaja u javnosti Srbije počela je krajem 1930-ih, a posebno je bila snažna kampanja u leto 1940. godine, nakon što je Nemačka porazila Francusku i celom Balkanu nametnula uvođenje antisemitskih i antimasonskih mera kao uslov za privrednu i političku saradnju.

August Majsner, SS vođa u Srbiji

Dimitrije Ljotić, osnivač i vođa pokreta Zbor

Propagandni pamflet „Protokoli sionskih mudraca“ iz 1905. godine, kojim se navodno potvrđuje teorija da su Jevreji skovali tajni plan kako bi uz pomoć masona, a preko globalnih finansija i svetskog boljševizma, potpuno zavladali planetom, u predratnom Beogradu prvo su rasturali ljotićevci, a tokom rata sami Nemci i kolaboracionisti. Uz poglede tadašnjeg gradskog društva predvođenog D. Ljotić i pripadnici pokreta Zbor koji u komunistima i Jevreje, ali i masonima, (poznatoj kao „društvena aristokratija“) u velikim gradovima Srbije, lako su se razvili i izraziti antikomunizam i antisemitizam, kao deo zapravo jedne te iste liberalne demokratije, racionalizma, modernizma i kosmopolitizma, koje je iznedrio opet grad Beograd.

O „intelektualnoj” klimi u redovima saradnika kvislinškog sistema svedoči mnoštvo tekstova u okupacionim novinama i objavljivanje većeg broja antisemitskih knjiga. Primera radi, evo dela komentara pod naslovom „Mi i Jevreji”, objavljenog u julu 1941. u listu „Obnova”:

„ „Jevrejstvo je faktor koji dovodi do propasti čoveka, njegovih duhovnih vrednosti, njegove porodice i države, njegove vere i tradicije... Jevreji nosioci svega zla i opasnosti, sudbinske opasnosti po evropsku hrišćansku civilizaciju i kulturu. Drugim rečima da dokažemo da borba protiv jevrejstva nije rezultat nikakve histerične ambicije da se siromašni dotuku a bogati ogule – već naprotiv: udaranje tamo gde treba, hirurško sečenje čira a ne terapijsko lečenje... A mi još uvek čekamo. Čekamo valjda da nam Nemci reše jevrejski problem, kao da se nas ne tiče, kao da mi od njega ne trpimo”. A mesec dana kasnije, u komentaru „Jevreji u Srbiji”: „Pitanje jevrejstva i njihove razorne akcije na teritoriji Srbije nije problemnovijeg vremena niti kopija ovog ili onog političkog sistema, već je to pitanje starijeg datuma i krupna značaja, jer potresa i rastočava naš državni i narodni život još od prvog ustanka pa do najnovijeg doba”. ”

Prema istraživanjima tokom okupacije Srbije (1941–1944) antisemitska propaganda u javljala se u:

• formi čiste, direktne mržnje prema Jevrejima,
• kao oblik antimasonske i antikomunističke propagande.

U na stotine tekstova objavljenih na stranicama kolaboracionističke štampe u Srbiji Jevreji su predstavljani kao zločinački narod, eksploatatori, ubice Isusa Hrista, tvorci komunizma i masonerije, ili kao tobožnji vekovni neprijatelji Srba i srpskih nacionalnih interesa.

Vlada narodnog spasa Milana Nedića je, u okviru svog propagandnog delovanja, snimila nekoliko crtanih filmova. Jedan od njih je i antianglikanski, antiamerički (antikapitalistički) i antikomunistički crtani film iz novembra 1943. godine. Ovakvi crtani filmovi nisu bili namenjeni samo deci, već su bili osmišljeni za sve građane Srbije.

Antisemitsku hajku predvodili su pokret Zbor i njegov list „Naša borba“, a veliki broj tekstova antisemitske prirode stvorili su visoki funkcioneri Odeljenja državne propagande pri predsedništvu Nedićeve vlade – dr Lazar Prokić i Đorđe Perić. Poseban oblik antisemitske propagande predstavljali su kvazinaučni feljtoni stranih autora (od Henrija Forda do prof. dr Valtera Grosa) koje je objavljivala srpska štampa, kao i afirmativno pisanje o nemačkim antisemitskim sadržajima, poput filmova „Večiti Jevrejin“ i „Jevrejin Zis“.

O vrhunacu antisemitske propagande u okupiranoj Srbiji svedoči Velika antimasonska izložba u Beogradu, održana 1941. godine, čiji je koncept bio da prikaže tobožnje neraskidive veze između Jevreja, masonerije i komunizma, te njihovu odgovornost za sve nedaće na svetu. Antimasonsku izložbu je organizovao Lazar Prokić, šef vladinog odseka za propagandu, uz finansijsku pomoć Nemaca. Značajan doprinos izložbi je dala grupa izbeglih belih ruskih crtača stripova koji su za vreme Drugog svetskog rata radili u nedićevskim i nemačkim propagandnim telima na grafičkom urećivanju novina, ali i crtanju plakata.

Antimasonska izložba svečano je otvorena 22. oktobra 1941. u zgradi Garašaninovoj ulici broj 8, u kojoj se do rata nalazilo sedište Velike masonske lože „Jugoslavija“. Izložbu je otvorio šef državne propagande Đorđe Perić. Među zvanicama su bili ministri Velibor Jonić, Miloš Radosavljević, Josif Kostić i Jovan Mijušković, kao i drugi kvislinški funkcioneri Dragi Jovanović, Vladimir Velmar-Janković i Cvetan Đorđević.

Mnogo bučniji od pisanih i štampanih medija i izložbi bili su zvučnici instalirani u raznim delovima grada, koji su se zbog jačine zvuka, čuli u njegovim širim zonama, kao i nemački automobili s radio-aparatom i zvučnikom („autokar“), koji su, uz često zastajanje, išli ulicama. Oni su, kao sredstvo propagande, obaveštavali građane i ostale stanovnike o nemačkim uspesima, demantovali vesti saveznika, upozoravali na važnost antisemitskih stavova i održavanja reda i mira i sl. Zvučnici su npr. u Beogradu postavljeni kod spomenika kneza Mihaila, pred Narodnom skupštinom, na Terazijama (pred palatom „Atina“, pred palatom „Albanija“, kod „Ruskog Cara“, na Zelenom vencu, na Slaviji, na železničkoj stanici i Bajlonijevoj pijaci.

Slika saradnje kvislinga u holokaustu

Saradnju kvislinga i njihovu uloga u nacističkom ubijanju domaćih Jevrej, nabolje ilustruje ovaj proglas:

Sutra, za Spasovdan, na dan svoje slave, Opština grada Beograd podeliće sirotinji Beogradskoj besplatno hranu i hleb. Pravo na ovo imaju svi iuzev Jevreja i Cigana.

U antikomunističkim i antisemitskim stavovima snažno su istupali predsednih Vlade narodnog spasa (centralnog organa marionetske kvislinške vlasti postavljene od strane nemačkih okupatora u Drugom svetskom ratu u okupiranoj Srbiji) general Milan Nedić. ministar unutrašnjih poslova Milan Aćimović, upravnik grada Beograda Dragomir Dragi Jovanović i šef Specijalne policije Ilija Paranos, što je i utvrđeno posleratnom državnom istragom.

Na antisemitizam Milana Nedića ukazuje Branislav Božovića u knjizi „Stradanje Jevreja u okupiranom Beogradu 1941–1944”, beleži izveštaj nemačkih vlasti o razgovoru sa Milanom Nedićem gde se doslovno navode ove Nedićeve reči upućene nacistima:

„ Ja znam samo jedno rešenje za jevrejsko pitanje: napolje sa njima. Sve dotle dok je i jedan Jevrejin u zemlji, ili dok može da govori sa Srbima, ili dok ga Srbi mogu žaliti, sve dotle nema mira u zemlji. ”

Do izbijanja ustanka u Srbiji broj antisemitskih članaka bio je izuzetna retkost, već je vrhunac propagande nastao u vreme najintenzivnijih akcija protiv partizanskih i četničkih odreda i i potonjih akcija „čišćenja terena“ krajem 1941. i početkom 1942. godine. Kako je većina srpskih Jevreja u to vreme već nije bila živa,

Jasno je da je antisemitska propaganda imala prevashodnu funkciju da Jevreje dehumanizuje i predstavi kao arhiizvor svih zala, te da opravda njihovo uništenje i predstavi ga kao nešto neminovno, ispravno i korisno. Kako su Jevreji bili meta propagande do samog kraja rata može se zaključiti da je antisemitska propaganda bila deo šire nemačke propagandne mantre o borbi protiv „judeo-masonsko-komunističke internacionale“, ili borbe „slobodnih naroda Evrope

Koliki je značaj antisemitizam imao u Srbiji sve do kraja rata, goveri podatak da je i pošto su Jevreji u Srbiji gotovo istrebljeni još u prvoj godini rata, antisemitizam nastavio i dalje da služio kao izgovor nacistima i kolaboracionistima za napade na druge nemačke protivnike. Nacistička propaganda je koristeći antisemitizam plašila srpski narod da će u slučaju pobede komunizma „međunarodni Jevrejin seljacima i radnicima uzeli plodove njihovog znoja i truda i prisiliti ih da prose od jevrejskih gospodara”.

Hronologija holokausta u okupiranoj Srbiji

Tragična sudbina Jevreja u okupiranoj Srbiji započela je u aprilu 1941. i uglavnom se završila u maju 1942. godine. Ovaj period od nešto više od godinu dana može se podeliti u tri faze.

Faze holokausta	Period trajanja	Opis izvršenih radnji
I	april — oktobra 1941.	U ovom periodu nacisti su ustrojili evidenciju o Jevrejima i njihovoj imovini, označili ih žutim trakama, ograničili im ljudska prava i slobodu kretanja, vršili pljačku imovine, sprovodili prinudni rad i slično.
II	oktobra 1941. — februara 1942.	U ovom periodu Nemci su pohapsili skoro sve Jevreje, internirali ih u logore i na okolnim stratištima streljali muškarce.
III	februar — maj 1942.	Nemci su u ovoj fazi iz cele Srbije deportovali žene i decu u logor na Sajmištu i i tu ih ugušili otrovnim gasom.

Prva faza holokausta

Evidentiranje Jevreja u Beogradu

Jevreji u Beogradu u iščekivanju deportacije ili streljanja.

Holokasut u Srbiji počeo ja kada je u Listu uredba vojnog zapovednika Srbije broj 7 i 8 od 31. maja 1941. godine, objavljena naredba o Jevrejima, koju su kao sastavni tekst preneli okupatorski list Novo vreme i mnogi lokalni listovi širtom Srbije. Poštujući pomenutu naredbe, nemačka komanda u Srbiji i kvislinška vlast preduzela je niz mera protiv Jevreja:

• Izdata je i naredba da se u roku od dve nedelje od dana objavljivanja naredba sva lica jevrejskog porekla jave policijskim organima u mestu prebivališta. Tokom prilikom izvršena je registracija, evidentirani su podaci o jevrejskoj imovini. Naredba je takođe predviđala obeležavanje Jevreja.
• Svi Jevreji su bili u obavezi da na levoj ruci nose žutu traku sa natpisom "Jevrejin" i Solomonovim znakom na prednjoj i zadnjoj strani tela.
• Ograničenog im je kretanje na javnom mestima, ulicama i trgovima, kao i kupovina u prodavnicama, radnjama i pijacama.
• Zabranjeno im je da se bave javnim funkcijama, a lekarima, farmaceuti, pravnici, veterinarima, stomatolozima i drugim profesijama da se bave privatnom praksom. Lečenje im je bilo dozvoljeno samo kod sunarodnika Jevreja.
• Zabranjene su im posete pozorištima, bioskopima i svim mestima za zabavu, javnim kupatilima, sportskim događajima, kafanama i javnim sajmova.
• Na mnogim mestima, po gradovim pojavio se natpis Fir Juden ferbo ten (Za Jevreje zabranjeno).
• Jevreji nisu mogli biti nastavniici i edukatori, vlasnici obrazovnih ustanova, niti zaposleni u njima, a bilo im je zabranjeno udaljavanje iz mesta boravka bez prethodnog odobrenja nadležnih organa.

Druga faza holokausta

Koncentracioni logor Topovske šupe

Po prvobitnoj nameri nacističkih vođa „jevrejsko pitanje” u Srbiji trebalo je da se reši njihovom deportacijom na istok Evrope. U tom cilju krajem avgusta 1941. godine nemačke vlasti naredile su masovna pritvaranja jevrejskih muškaraca u koncentracione logore u Beogradu (Topovske šupe) i Šapcu, a potom i u Nišu.

Prvi zatočenici u logoru Topovska šupe (nekadašnjoj jugoslovenskoj vojnoj kasarni, na periferiji Beograda - Voždovac), bili su; oko 1.500 Jevreja, muškaraca deportovanih iz Banata, a potom i Jevreji iz Beograda. U logoru Šabac zatočen je mali broj lokalnih Jevreja i 1.100 jevrejskih izbeglica iz Austrije (uključujući žene i decu) koji su sa statusom izbeglica boravili u tom gradu od 1940. godine.

Spomen-obeležje u Zasavici II na njivi Lazara Ljubičića, na kojoj je streljano 1.057 Jevreja 1941.

Početkom septembra 1941. nemačke vlasti, posebno Harald Turner i opunomoćenik nemačkog ministarstva spoljnih poslova Feliks Benzler, više puta su pokušavali da deportuju Jevreje u Rumuniju, Rusiju ili Poljsku. Kako to nisu uspeli jer nisu bili uspostavljeni adekvatni koncentracioni logori na istoku Evrope, a druge potencijalne destinacije nisu bile spremne da prihvate Jevreje iz Srbije, tražen je savet za rešenje ovog pitanja iz Berlina. Ubrzo je sledio jednostavan odgovor: „Ajhman predlaže streljanje”, odnosno primenu u Srbiji, metode ubijanja Jevreja, koja je uveliko 1941. godine, korišćena u okupiranim delovima tadašnjeg Sovjetskog Saveza.

Spomen-park Jajinci

Na osnovu već navedene odluke Ajhmana tokom oktobra, 1941. godine, broj jevrejskih zatočenika u logorima u Beogradu i Šapcu naglo je opao. Skoro svaki dan kamionima punih ljudi Jevreji su odvoženo do masovnih gubilišta u selima Zasavica i Jabuka, u kojima su streljani a potom sahranjeni u masovnim grobnicama.

Tokom teške zime 1941. godine, u ovoj fazi je oko 500 zatvorenika umrlo od gladi i teških uslova života.

Tokom samo dva meseca Bemeovog mandata na čelu vojne komande (oktobar—decembar 1941), ubijeno je oko 30.000 civila — uključujući gotovo sve jevrejske muškarce u Srbiji.

Treća faza holokausta

Priprem za treću fazu Holokausta likvidaciju jevrejskih žena i dece, zapolčete su decembru 1941. godine, kada je oko 5.000 jevrejskih žena i njihova deca (uključujući i one iz Banata koji su deportovani u nekoliko meseci ranije) zatočeno je na Sajmište logoru osnovana u paviljonima nekadašnjeg Beogradskog sajma, na levoj obali reke Save.

Sledila je potom narednih meseci deportacija Jevreja ka Beogradu iz unutrašnjosti Srbije (iz Šapca, Niša i Kosovske Mitrovice), tako da je u logoru na Sajmištu, broj zatvorenika porastao na 7.000.

Uz pomoću kamiona-ubica (Dušegupki) u periodu od početka aprila do kraja maja 1942. godine sprovedena je ova faza u kojoj je ugušeno oko 8.000 Jevreja (među kojima je bilo 6.280 žena i dece) i 500 partizana u Beogradu. Žrtve su uzimane iz logora Sajmište i Banjica, i na putu do Jajinaca trovane ugljen-monoksidom iz izduvnog sistema dušegupke.

Mesto i uloga nacističkih logora u holokaustu na prostoru Srbije

Koncentracioni logori u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Za više informacija pogledajte: Logori nacističke Nemačke u Srbiji

Pacifikacija i eksploatacija, dva glavna cilja nemačkog okupatora, mogla su da se ostvare samo osnivanjem razgranatog i sveobuhvatnog sistema prinude u novoosnovanim logorima uz veliko angaovanje vojnih i policijskih snaga. Ovakav stav okupatora nametnuo je definisanje nove tipologije zatočeničkih logora u okupiranoj Srbiji, i određivanje njihovog mesta u celom nemakom sistemu logora, kako u samom Rajhu tako i u okupiranim zemljama. U tom smislu, nemačke logore u Srbiji treba posmatra kroz celokupni sistem nemakih koncentracionih i radnih logora u Rajhu i okupiranim zemljama, kao jedan podsistem, koji je na teritoriji Srbije imao svoje logore nižeg i višeg ranga, ali uvek sa ciljem prikupljanja i daljeg upućivanja zatočenika radi korišćenja njihove radne snage, izuzev onih predviđenih za streljanje u odmazdama. To je uslovilo i sve veće povezivanja nemačkih logora u okupiranoj Srbiji sa koncentracionim logorima Nezavisne Države Hrvatske, kao i sa nemačkim logorima na njenoj teritoriji.

Vrste logora

U cilju što lakšeg i temeljitijeg sprovođenja torture nad srpskim narodom i sprovođenja planskog i sistematskog genocida nad Jevrejima i Romima, nacisti su u Srbiji počev od maja 1941. godine, prvo formirali logore u kojima su bili zatočeni Jevreji i zarobljeni pripadnici Jugoslovenske vojske, a potom i pripadnici komunističkog i četničkog pokreta i njihovi simpatizeri. Sistem osnivanja logora imao je primarno za cilj konačno rešenje jevrejskog pitanja u Srbiji i zasnivao se na nacističkoj ideologiji - fizičkom uništenju u koncentracionim logorima, kojom je trebalo da se ostvari nacističko-rasistička teorija o „čistoći arijevske rase” ali i „teorija o čistoći srpske, hrvatske, mađarske ili bugarske nacije” likvidiranjem Roma i za režim neprihvatljivih Srba.

Logori koje su u Srbiji osnovali nacisti tokom Drugog svetskog rata mogu se podeliti u tri vrste prema svojoj nameni na: sabirne, koncentracione i radne logore.

Sabirni logori

Uslovi smešaja Jevreja u logoru u Nišu. Spavalo se na golom podu ili slami prostrtoj duž zidova. Glad je bilna stalna, jer je logorska hrana bila loša i nedovoljna (parče proje od buđavog brašna za doručak i slaba i neukusna čorba za ručak)

Ovi logori korišćeni su za privremeno interniranje Jevreja, Srba i Roma, odakle su kasnije odvođeni u koncentracione logore, odnosno logore smrti. U sabirnim logorima logoraši su bili izloženi zverskim zlostavljanjima. Bilo je i pojedinačnih, ali ne i masovnih ubistva, koja u sabirnim logorima nisu primenjivana. Međutimu zbog loših uslova života i čestih zlostavljanja u sabirnim logorima stradao je veći broj logoraša od raznih zaraznih bolesti, gladi i iscrpljenosti.

Koncentracioni logori

U koncentracionim logorima, odnosno logorima smrti, logoraši su bili izloženi najzverskijim zlostavljanjima, gladi, teškim uslovima života koji su dovodili do masovnih pojava zaraznih bolesti. Oni koji nisu umrli od gladi, iscrpljenosti i bolesti, bili su najvećim delom pobijeni na najstrašniji način, na brojnim za to posebno namenjenim mestima.

Radni logori

U radnim logorima logoraši su bili su izloženi iscrpljujućem fizičkom radu, koji je pored teškog gladovanja, uslovilo masovnom umiranju zatočenika i u tim logorima.

Kategorije zatvorenika u logorima

U logor su slati ne samo Jevreji, komunisti i učesnici narodnooslobodilačkog pokreta (partizani i četnici) nego i oni koje su zahvatili talasi bezbrojnih racija i hapšenja talaca. Svi su oni slati sa stereotipnim obrazloženjem „kao opasni po javnu bezbednost, red i mir u zemlji", s tim da u logoru ostanu do daljeg naređenja.

Prema zatvorenicima u logoru nije jednako postupano. Postojale su kategorije unutar kojih su pripadnici različito tretirani.

Kategorije zatvorenika

Taoci	Taoci su služili za streljanje u slučaju odmazde. Za jednog ubijenog okupatorskog vojnika streljano je 100, a za jednog ranjenog 50. Među taocima su, u više navrata, dovođeni i tzv. ugledni građani.
Druga kategorija	U početku do potpunog istrebljenja ovu kategoriju činili su Jevreji, koji su u logor dovedeni radi psihičkog i fizičkog uništenja kao „niža” nearijevska rasa. Oni su se u logoru zadržavali privremeno, do dalje deportacije ili češće, masovnog streljanja na Bubnju. Za vreme boravka u logoru Jevreji su obavljali razne poslove, i bili određivani za kopanje zajedničkih grobnica. Na ovom poslu su ih, posle uništenja jevrejske zajednice, zamenili Romi.
Treća kategorija	Ovu grupu činili su zatvorena lica uhapšena pod sumnjom da pripadaju ili sarađuju sa Narodnooslobodilačkim (partizanskim) pokretom (NOP) i njihovim vojnim jedinicama. Iz ove kategorije uzimani su zatvorenici radi streljanja zbog odmazde ili izdvajali kontingenti za internaciju u Nemačku ili Norvešku. Zarobljeni partizani bili su pod danonoćnom strogom prismotrom stražara i, po pravilu, streljani prilikom prvih masovnih egzekucija.
Četvta kategorija	Zatvorenici koji su činili ovu grupu hapšeni su i dovođeni u logor pod optužbom da pripadaju ili sarađuju sa ravnogorskim pokretom i četnicima pod komandom ratnog ministra vojnog armijskog generala Dragoljuba Draže Mihailovića, odnosno vojskom Kraljevine Jugoslavije koja se nalazila u porobljenoj otadžbini (JVUO).
Peta kategorija (stranci)	Ovu grupu činili su stranci iz Poljske, Francuske, Grčke i drugih zemalja za koje se nije znalo odakle su i zbog čega dovedeni, pripadnici pokreta otpora, zarobljeni saveznički piloti i avijatičari, članovi engleskih vojnih misija, zarobljeni crvenoarmejci, predratni jugoslovenski podanici koji su pomagali pokret otpora i Jevreji-emigranti. Tokom 1943. i 1944. godine među njima je bilo i manjih grupa Engleza i Rusa koji su zarobljeni posle vazdušnih borbi. Ova kategorija zatvorenika bila je najmalobrojnija i oni nisu streljani, jer su prema njima Nemci poštovali Ženevsku i Hašku konvenciju o postupku prema ratnim zarobljenicima.

Međutim, okupatori i kvislinzi malo su vodili računa o preciznom razvrstavanju zatvorenika, pa se često događalo da su streljali lica ne samo iz prve i druge nego i treće ili četvrte kategorije.

Logor na Sajmištu u Zemunu

Glavni članak: Logor na Sajmištu

Prostor na kome se nalazio logor Staro Sajmište

Spomenik žrtvama logora Staro Sajmište

Nemački logor na Sajmištu, bio je najveće pojedinačno mesto stradanja srpskih Jevreja. Logor su osnovale nemačke vlasti krajem oktobra 1941. godine, na teritoriji pod kontrolom lokalne komande u Zemunu (Semlin), te je shodno tome logor nazvan Jevrejski logor zemun (nem. Judenlager Semlin) i teritorijalno je u novoj podeli Jugoslavije pripado prostoru NDH, pa je pre osnivanja logora traženo odobrenje od vlasti u Zagrebu. Jedini uslovi koje je nametala hrvatska vlada bio je — „da logor ne obezbeđuju srpski stražari ili policajci i da se logor mora snabdevati iz Beograda”.

U njega je prvo smeštano srpsko stanovništvo i pripadnici pokreta otpora u jeku ustanka. Da bi početkom decembra 1941. godine, bila doneta odluka da se ustanici konfiniraju u druge logore, a da se u zemunski logor prebace Jevreji i Romi.

Masovna popuna logora Jevrejima počela je 8. decembra 1941. godine, nakon što je svim Jevrejima, registrovanim u Beogradu, naloženo da se prijave u kancelariji „Jevrejske policije” (Judenreferat) u ulici Džordž Vašington. Nakon što suim oduzeti ključeve njihovih stanova i kuća, u pratnji nemačkih vojnika sprovedeni su kroz Beograda i preko novosagrađenog pontonskog mosta na Savi do Starog Sajmišta. Nakon samo pet dana, 12. decembra 1941. godine u logoru je bilo preko 5.000 zatočenika, „ali se taj broj uskoro povećao na 7.000”.

Od decembra 1941. do marta 1942. nezapamćeno hladna zima desetkovala je logorsku populaciju. Oštećeni krovovi i prozori na paviljonima propuštali su kišu, sneg i vetar. Uz neadekvatnu ishranu, gotovo nepostojeću zdravstvenu zaštitu i nehumano postupanje nemačkih stražara, u samom logoru tih meseci umrlo je oko 500 zatočenika.

Mesto i uloga logora u Holokaustu u Srbiji

Pored značajne lokacije koju Jevrejski logor Sajmište zauzima u široj istoriji uništavanja evropskih Jevreja, bitno za istoriju Holokausta u Srbiji, je to što je u njemu, za manje od dva meseca, u proleće 1942. godine, nestala (ubijena ili deportovana u Nemačku) skoro polovina ukupnog broja Jevreja sa teritorije okupirane Srbije. Nakon ovih zločinačkih aktivnost Nemci su Srbiju proglasili prvom nacističkom teritorijom pod okupacijom „očišćenom od Jevreja.”

Logor Crveni krst

Logor Crveni krst

Glavni članak: Logor Crveni krst u Nišu

Logor Crveni krst u Nišu ili koncentracioni logor Crveni Krst (nem. Das Anhalterlager – Nisch или Lager Nich), osnovale su Nemačke opukacione snage 1941. godine za privremeni smeštaj ratnih zarobljenika jugoslovenske kraljevske vojske.

Od aprila do 22. juna 1941. godine, u vreme nemačko-sovjetskog rata, logor je imao namenu za smeštaj Jevreja i konfiniranje nacionalista, među koje su spadali: predratni pripadnici demokratskih partija, kao nosioci antinemačke politike, članovi četničkih udruženja, sveštenici, kao narodne vođe još iz doba Topličkog ustanka 1917, aktivni kraljevski oficiri, koji su organizovali prve nepredate vojne odrede, sledbenici 27. marta, anglofili, pripadnici masonske lože, rotari klubova i drugi.

Logor, je osnovan u zgradama srpske vojske koje su do okupacije služile kao vojni magacin, u industrijskoj zoni grada Niša. Njime su upravljali Nemci tokom Drugog svetskog rata. Kako je bio smešten u neposrednoj blizini železničke stanice „Crveni krst“ u Nišu po njoj je i dobio najčešće korišćen naziv, Logor Crverni krst.

Logor je formirao šef Gestapoa u Nišu SS kapetana Hajnrih Brant, koji je neposredno bio potčinjen zapovedniku SIPO i SD, pukovniku Šeferu.

Prema podacima posleratne Zemaljske komisije za utvrđivanje ratne štete, kroz logor je za vreme okupacije prošlo oko 30.000 zatvorenika, a 10.000 logoraša i zatvorenika iz drugih zatvora u gradu streljano je na Bubnju kod Niša. Tačan broj streljanih nije bilo moguće utvrditi pošto su nacisti uništili tragove zločina.

Dušegupke u Beogradu

Vidi još: Dušegupka

Dušegupka slična onoj korišćenoj u Beogradu

Ovo vozilo je prvi put dovezeno iz Berlina u Beograd u februaru 1942. da bi se otpočelo sa masovnim uništavanjem Jevreja u Srbiji. Odluku da se pošalje ovo vozilo smrti doneo je šef Policije bezbednosti i Službe bezbednosti Trećeg rajha Rajnhard Hajdrih. To je bio kamion tipa „Zaurer“ od pet tona koji je mogao da primi 50-70 žrtava. Naizgled obično vozilo sa hermetički zatvorenim tovarnim prostorom prepravljeno je tako da se izduvni gasovi preusmeravaju u unutrašnjost, gušeći pri tome zatvorene ljude za 10—15 minuta.

Spomenik Jevrejima stradalim u Dušegupki

Akciju su vodili Emanuel Šefer, zapovednik Policije bezbednosti i Službe bezbednosti, Bruno Zatler, šef Gestapoa i Herbert Andorfer, upravnik logora. Prava istina brižljivo je skrivana od zatočenika, kojima je nagoveštavano da se priprema njihovo premeštanje u logore u Rumuniji ili Poljskoj.

Od 18 do 22. marta 1942. pacijenti i osoblje Jevrejske bolnice u Beogradu bili su prve žrtve „dušegupke“. Između 700 i 800 ljudi je tih dana utovareno u kamion, koji je do bolnice dolazio dvaput dnevno. Svi su umrli u toku vožnje beogradskim ulicama do gubilišta u selu Jajinci, nadomak grada, gde su ih čekale već iskopane rake, u koje su sahranjeni. Sedam Srba zatvorenika zakopavalo je mrtve Jevreje iz kamiona u masovne grobnice.

Pomoću ovih kamiona-ubica u periodu od početka aprila do do 10. maja 1942. ugušeno je oko 8.000 Jevreja (među kojima je bilo 6.280 žena i dece) i 500 partizana u Beogradu. Žrtve su uzimane iz logora Sajmište i Banjica, i na putu do Jajinaca trovane ugljen-monoksidom iz izduvnog sistema dušegupke.

Kasnije, tokom 1943. i 1944. godine, posmrtni ostaci zatočenika su ekshumirani i spaljeni, kako bi se prikrili tragovi zločina.

Pljačkanja i konfiskacije jevrejske imovine u okupiranoj Srbiji

Nemačke okupacione vlasti u Srbiji izvršile su potpunu pljačku prvo pokretne jevrejske imovine, privrednih subjekata i hartija od vrednosti, a potom i nepokretnosti.

„ Još je u starijoj jugoslovenskoj istoriografiji uočeno i istaknuto da je folksdojčerska zajednica u Jugoslaviji tokom poslednjih predratnih godina izvršila „pripremu terena“ za zločine koji će uslediti 1941–1945, pravljenjem spiskova Jevreja, jevrejskih radnji i preduzeća, kuća, stanova i druge vredne imovine. ”

Tokom trajanja ratnih dejstava u Aprilskom ratu, operativne nemačke snage pratile su Ajnzac grupe (nem. Einsatzgruppe für Jugoslawien), koje su delovale pod komandom SS-a, i koje su na terenu obijale jevrejske radnje i domove i opljačkanu imovinu upućivale u Nemačku.

U maju 1941. godine Vojni zapovednik za Srbiju izdao je naredbu o obaveznom prijavljivanju jevrejske imovine, kojom su praktično sve jevrejske radnje i preduzeća oduzete od svojih zakonitih vlasnika i stavljene pod komesarsku upravu. Komesari, u najvećem broju slučajeva folksdojčeri, raspolagali su imovinom i potraživanjima jevrejskih privrednih subjekata, a ostvarenu dobit uplaćivali su na račun kojim je raspolagao dr Franc Nojhauzen, nemački Opunomoćenik za privredu u Srbiji.

Pljačka jevrejskog kapitala bila je organizovana i preko Dojče banke i njenih filijala u Srbiji.

Najkrupniji korak u potpunoj pljačci jevrejske imovine omogućen je Naredbom br. 8 Vojnog zapovednika od 22. jula 1941. godine, kojom je oduzeta nepokretna imovina, koja je stavljena na raspolaganje novoosnovanom Komesarijatu za jevrejsku imovinu, sa ciljem da se rasproda. Najnovija istraživanja dr Dragana Aleksića, u pomenutom Komesarijatu nije bilo zaposlenih Srba, tako da su u njemu, pored folksdojčera i drugih Nemaca, bili zaposleni i ruski emigranti i Hrvati. koji su najvrednija i najatraktivnija imanja i nekretnine – prodavali u direktnim pogodbama, po ceni višestruko nižoj od tržišne, i to u najvećem broju upravo pripadnicima folksdojčerske zajednice. Nakon prodaje tržišno najatraktivnije imovine došlo je do drastičnog pada interesovanja (što se može videti na osnovu ponovljenih oglasa za javna nadmetanja, objavljivanih u kolaboracionističkoj štampi).

„ U želji da što pre dođe do novca a prljav posao prodaje otete imovine prepusti drugima, nemačka okupaciona uprava nametnula je rešenje kojim je sva preostala (neprodata) jevrejska nepokretna imovina prevedena u svojinu Srbije. Istovremeno je od srpske Državne hipotekarne banke uzet ogroman kredit, čije je pokriće predstavljala upravo jevrejska imovina. U nastojanju da što temeljnije opljačka i Srbiju i Jevreje, nemačka uprava donela je odluku da se sredstva dobijena pro-dajom jevrejske imovine imaju uplatiti na račun Vojnog zapovednika u Srbiji, i to sa obrazloženjem da se tim novcem otplaćuje ratna šteta koju su Nemačka i folksdojčeri „pretrpeli u Aprilskom ratu“.. Budući da je prodaja išla slabo, sva ostvarena sredstva uplaćena su na pomenuti račun, a Nedićeva vlada morala je da iz svojih sredstava uplati i dodatnih 360 miliona dinara. ”

Holokaust u brojkama

Jevreji na prinudnom radu

Pre fizičkog uništenje Jevreji u Srbiji su bili prvo potpuno obespravljeni, a potom prinudnim radom, zatočennjem i nehumanim odnosom u logorima i dehumanizacijom u sredstvima propagande, postupnno psihički i fizički uništavani.

U 1941. i 1942. godini, tokom trinaest meseci rata oko 16.000 Jevreja ubijeno je u okupiranoj Srbiji (uključujući Banat). Ovaj broj obuhvata više od 11.000 Jevreja, građana Srbije, najvećim delom iz Beograda, 3.800 Jevreja iz Banata i 1.150 jevrejskih izbeglica iz Centralne Evrope (uglavnom Austrije), čiji je beg preko Jugoslavije do Palestine zaustavljen nemačkim napadom na Srbiju 6. aprila 1941. godine.

U brojnim nehumanim aktivnostima na prostoru okupirane Srbije u Holokaustu je život izgubilo blizu 90% pripadnika jevrejske zajednice, dok je ostalih 10% preživelo tako što su se priključili partizanskim odredima, bekstvom u delove Jugoslavije okupirane snagama Italije ili su se jednostavno skrivali u srpskim domaćinstvima, i na drugim mestima.

Relevantna istraživanja pokazala su da je najveći deo muškaraca (njih oko 5.000) streljan od strane Vermahta u odmazdama zbog gubitaka nemačkih snaga i ustaničkih akcija. Dok su Jevrejske žene, deca i stari masovno hapšeni i smešteni u nemački logor Zemun („Staro Sajmište“). Do proleća 1942. godine deo njih preminuo je od bolesti, gladi i hladnoće, a ostatak su Nemci streljali i ubili u dušegubkama – gasnim kamionima tipa „Zauer”, specijalno dovezenim za neprimetno i potpuno istrebljenja Jevreja u Srbiji. Prema relevantnim podacima, do kraja proleća 1942. godine, na ovaj način ubijeno je blizu 6.500 jevrejskih žena, dece i staraca.

Suprotstavljeni stavovi o ulozi Srbije u holokaustu

Emanuel Šefer, zapovednik Policije bezbednosti i Službe bezbednosti i Bruno Zatler, šef Gestapoa, osuđeni za učešće u Holokaustu, u Beogradu 1943.

Milan Nedić, predsednik marionetske Vlade narodnog spasa

Iako objektivna istraživanja srpskih i eminentnih stranih autora, pokazuju da je isključivi krivac za holokaust Jevreja u Srbiji bio nemački okupator, koji je i uveo antisemitske mere, naložio i organizovao hapšenja Jevreja, osnovao logore i radio na zatiranju tragova zločina, postoje i suprotstavljeni stavovovi o ulozi srpskih kolaboracionista u ovom genocidnom činu. Poseban pritisak na naučne stavaove o holokaustu u Srbiji pokrenuo je javni istupi pojedinih ličnosti iz političkih stranaka i nevladinih organizacija, koji su proizvoljno tumačile ili pripicivale odgvornost za holokaust, ali i onih u kojima oni netačno govore o mestima stradanja i broju žrtava, broje se u stotinama, i to samo u vremenskom razdoblju u prvim decenijama 21. veka. Svi ti stavovi o navodno povećanoj odgovornosti kolaboracionističke uprave, proistekli su iz ekstremnih tumačenja, o ulozi čak i celog srpskog naroda. Ona se javljaju kao neka vrsta reakcija na procese sudskih rehabilitacija ličnosti iz kolaboracionističke uprave (u prvom redu Milana Nedića), ali i kao deo širih revizionističkih tendencija neretko smišljenih iz dnevnopolitičkih interesa.

Poseban pritisak na naučne stavaove o holokaustu u Srbiji pokrenuo je javni istupi pojedinih ličnosti iz političkih stranaka i nevladinih organizacija, koji su proizvoljno tumačile ili pripicivale odgvornost za Holokaust, ali i onih u kojima oni netačno govore o mestima stradanja i broju žrtava broje se u stotinama, i to samo u vremenskom razdoblju u prvim decenijama 21. veka.

Taku su na primer suprotan stav o ulozi kvislinške vlade Milana Nedića, Ravnogorskog pokreta, Srpske pravoslavne crkve, posleratnog režima u Holokaustu u Srbiji izneli:

• Prof. dr Jovan Bajford, koji je objavio je na portalu „Peščanik“ da je Staro Sajmište bilo „najveći logor u okupiranoj Srbiji“. .

• Predsednica Helsinškog odbora u Srbiji Sonja Biserko dala je izjavu u kojoj ističe da Srbija iznosi stavove koji su „falsifikat i u kontinuitetu sa revizijom istorije i isticanja Srba kao apsolutnih žrtava“, te da je logor na Sajmištu iako u NDH bio „pod kontrolom okupatora i kvislinške vlade Milana Nedića u Srbiji“ .

• Filip J. Koen (američki lekaru jevrejskog porekla koji je istraživao izvore koji nikada ranije nisu bili na raspolaganju zapadu, uz saradnju njegovi hrvatskih koautori „iz senke“), u svojoj knjizi izneo je vrhunac beskrupuloznosti o ulozi Srbije u holokaustu tvrdnjama da je kolaboracionističkih vlast, Ravnogorski pokret, pravoslavna crkva, pa čak i posleratni režim (koji je predstavljen kao nastavak „srpske hegemonije“ u Jugoslavije) pljačkao jevrejsku imovinu, predavao Jevreje na likvidaciju, i učestvovao u ubijanju Jevreja u koncentracionim logorima i gasnim kamionima. U svom delu Koene je posebno optužio mitropolita Josifa Cvijovića (koji je tokom okupacije menjao zatočenog patrijarha Gavrila na čelu crkve) odlukom iz januara 1942. godine zabranio prelazak Jevreja na pravoslavlje, čime im je „uništio potencijalnu mogućnost za preživljavanje“.

„ Da se radi o svesnom, malicioznom gestu pokazuje i endnota koja prati izrečenu tvrdnju (br. 124 u pomenutom poglavlju), iz koje se jasno vidi da uopšte nije reč o odluci mitropolita Josifa, već nemačkih okupacionih vlasti. Ona doslovno glasi: „Naredba Vojnog zapovednika za Srbiju o zabrani prelaska Jevreja u drugu veru, Glasnik SPC , 1. mart (1942). str. 12“. Koen je svakako znao da mitropolit Josif nije Vojni zapovednik u Srbiji. ”

Budući da su relevantna istraživanja i domaćih i eminentnih stranih autora jasno pokazala i dokazala ko je osmislio, naložio i sproveo Holokuast u Srbiji 1941–1944. godine, te ko je osnovao i upravljao logorom na Sajmištu, ostaje jedino da se razmotre,

„ Motivi grupe nedovoljno kompetentnih pojedinaca da revidiraju rezultate legitimnih višegeneracijskih naučnih istraživanja. Jedno je sigurno: akademski svakako nisu. ”

Razlike između kolaboracija u okupiranoj Evropi i Srbiji

Ako je bilo usluga srpskih kvislinga okupatoru u izvršenju zločina, one su pružane baš sa Srbima. Streljanje nekoliko grupa Jevreja, kao navodnih talaca zbog partizanskih akcija, bilo je čista nacistička mistifikacija: njih je čekala ista sudbina sve i da nije ispaljen ni jedan metak iz patizanske puške.

Akademik prof. dr Čedomir Popov

Komparativno sagledavanje iskustva kolaboracije u okupiranoj Evropi pokazalo je da su nemačke vlasti bile najodgovornije za stradanje Jevreja, ali da je bilo režima u pojedinim državama koji su samoinicijativno, i preko mere koje su Nemci propisivali, progonili Jevreje.

„ Takvi primeri su Višijevska Francuska i Nezavisna Država Hrvatska, dok je okupirana Srbija, kojoj okupator nije priznavao ni granice ni status države, imala upravu koja je bila prinuđena da sledi naredbe okupacione vlasti (što je ne abolira od drugih oblika odgovornosti). ”

Uprkos relavantnim naučnim istraživanjima, zasnovanim na raznorodnim primarnim istorijskim izvorima, koja su utvrdila činjenično stanje, da je isključivi krivac za holokaust Jevreja u Srbiji bio nemački okupator, koji je i uveo antisemitske mere, naložio i organizovao hapšenja Jevreja, osnovao logore i radio na zatiranju tragova zločina, postoje i suprotstavljeni stavovovi o ulozi srpskih kolaboracionista u ovom genocidnom činu.

Osobenosti Holokausta na prostoru Srbije, prema dr Valteru Manošeku ogledale su se u tome što je u Srbiji do „konačnog rešenja“ došlo ranije nego u ostatku okupirane Evrope, najviše zbog želje jednog broja nemačkih rukovodilaca (na čelu sa dr Haraldom Turnerom) da se „efikasnim rešavanjem jevrejskog pitanja“ preporuče nadređenima u Berlinu. Kao druga značajna osobenost je činjenica da je najveći broj likvidacija jevrejskih muškaraca izveo Vermaht, dok su u drugim zemljama za ove zločine najodgovorniji bili pripadnici SS-a i Gestapoa, „počev od ideoloških i rasnih pretpostavki, preko antisemitske legislative i mera, pa sve do hapšenja, logorisanja, zlostavljanja i na posletku, ubijanja i uklanjanja tragova zločina”.

Odnos Ravnogorskog pokreta prema Jevrejima

Za Dražu Mihailoviću i njegov Ravnogorski pokret, komunisti su bili glavni protivnici kojima je trebalo zadati udarac, a ne Jevreji

Za Dražu Mihailoviću i njegov Ravnogorski pokret, komunisti su bili glavni protivnici kojima je trebalo zadati udarac, a ne Jevreji:

„čak i u uslovima rata, pa makar i snagom nacionalnog neprijatelja, služeći se defanzivnim odnosom prema okupatorima a aktivnim prema partizanima, ustašama i muslimanima.”

O karakteru odnosa Ravnogorskog pokreta prema Jevrejima svedoči feljton Jaše Almulija „Svedočanstva: Da li su četnici zaista ubijali Jevreje“, koji je u beogradskom nedeljniku NIN objavljen tokom 1989. godine, u kome on navodi da su se u neposrednoj blizini generala Mihailovića nalazila čak trojica Jevreja: Benjamin Samokovlija (kuvar glavnog štaba), dr Tibor Goldvajn (Mihailovićev lekar) i inž. Josif Šlezinger (organizator ravnogorske radio-službe). Jaša Almuli je u više svojih publikacija objašnjavao,

„ Da su četnici uglavnom pomagali ili „ostavljali na miru“ Jevreje, a da su ih ubijali zbog pripadnosti ili pomaganja partizanskom pokretu ili usled ličnih motiva pojedinaca (pljačka, lične razmirice i slično). ”

Holokaust na prostoru okupirane Srbije u daljim istraživanjima

Na osnovu iznetog može se zaključiti da ima određenih nedorečenosti i zato deo naučne javnosti u Srbiji smatrta da će jedno dublje i kvalitetnije razumevanje i kontekstualizacija Holokausta na prostoru okupirane Srbije u periodu od 1941. do 1945. godine, biti moguće:

„ ... tek u svetlu temeljnih komparativističkih istraživanja i sagledavanja, posebno jer je domaća izvorna osnova iscrpena, pa se u poslednje vreme javlja veliki broj radova koji samo ponavljaju ili kompiliraju zaključke starijih, heuristički utemeljenih, istraživanja. ”

Vidi još

• Holokaust
• Logori nacističke Nemačke u Srbiji
• Genocid nad Srbima u Drugom svetskom ratu
• Stradanja jevrejskih zdravstvenih radnika tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji

Literatura

• Timofejev, Aleksej (2010). Rusi i Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Institut za noviju istoriju Srbije. ISBN 978-86-7005-089-1. 
• Milosavljević, Olivera (2006). Potisnuta istina - kolaboracija u Srbiji 1941—1944 (PDF). Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. ISBN 978-86-7208-129-9. 
• Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Milosavljević, Olivera (2006). Potisnuta istina - kolaboracija u Srbiji 1941—1944 (PDF). Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. ISBN 978-86-7208-129-9. 
• Stojanović Aleksandar Ideje, društveno-politički projekti i praksa vlade Milana Nedića (1941—1944) Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.
• Mraović Marijana T. (2015). Propaganda vlade Milana Nedića (1941—1944), Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.
• Cohen, P. (1996). Serbia’s Secret War. Propaganda and the Deceit of History. College Station: Texas A & M University Press
• Koljanin, Milan (1996). Holokaust u Jugoslaviji 1941-1944, Jugoslovenski istorijski časopis, no. 1-2, 111-112.
• Krešo, Muharem (1979). Njemačka okupaciona uprava u Beogradu 1941-1944, Beograd: Istorijski Arhiv Beograda.
• Živković, Nikola (1975). Ratna šteta koju je Nemačka učinila Jugoslaviji u Drugom svetskim ratu. Beograd

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Holokaust u okupiranoj Srbiji na Vikimedijinoj ostavi

• Holokaust u okupiranoj Srbiji — na sajtu: Jevrejski logor na Beogradskom sajmištu
• Bojan Đokić, Numerička analiza spiska jevrejskih zdravstvenih radnika - žrtava fašističkog terora - tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji