Ciklon

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Ciklon nad Islandom 4. septembra 2003.
Ciklon i anticiklon

Ciklon (grč. kyklon — koji se kreće, obrće), ili barički minimum, područje je sniženog pritiska u u izvantropskim zemljopisnim širinama, s prečnikom od oko 500 kilometara do više hiljada kilometara, u kojem postoji vrtložno strujanje vazduha koje se može protezati i kroz celu troposferu.[1][2] Označava se slovom N (ili C). na baričkim kartama se predstavljaju sistemom koncentričnih izobara ovalnih ili kružnih oblika. Na sinoptičkim kartama područje ciklona ograničeno je s više zatvorenih izobara; vetrovi u ciklonu duvaju na severnoj hemisferi u smeru suprotnom od kretanja kazaljke na satu, a na južnoj hemisferi u smeru kretanja kazaljke na satu (ciklonalna cirkulacija).[3][4] Zbog toga što je strujanje vazduha u ciklonu redovito povezano s minimumom u raspodeli pritiska na morskom nivou (barometarski ili barički minimum), katkad se područje sniženog pritiska zraka naziva i depresija.[5]

Ciklon se označava slovom N (ili C). Vazduh u tom polju struji od rubova prema središtu, zbog koncentracije počinje se izdizati i hladiti, te nastaju uslovi za nastanak padavina. Ciklon donosi promenjivo vreme i padavine. U ciklonu je pritisak vazduha obično niži od 1 013 hPa. Fizički, ciklon nastaje delovanjem Koriolisove sile na vazdušne mase.

Na vreme na Balkanu najviše utiče Đenovski ciklon koja nastaje u istočnom Sredozemlju, tačnije u Đenovskom zalivu..[6][7][8][9] Postoji takođe Islandski ciklon koji deluje tokom cele godine (zbog golfske struje).[10][11][12] On donosi nešto toplije vreme u odnosu na prethodne dane. Postoje isto tako i stacionirani cikloni,[13] to jest cikloni koji se duže zadržavaju nad nekim područjem. Takvi cikloni obično donose nestabilnost na više od tri dana.

U Evropi se cikloni uglavnom kreću od zapada prema istoku, ali ima i odstupanja. Pre ciklona obično duva slabo do umereno jugo ili jugozapadnjak, a dva do tri dana pre njegovog dolaska na nebu se mogu uočiti visoki oblaci cirusi, koji su inače nositelji lošeg vremena. Pred prolazak ciklone zaduva obično hladniji vetar sa severa ili sa severozapada i to zbog širenja anticiklonalnog grebena i dolaska lepšeg vremena. Postoje i tropski cikloni koje se javljaju u Pacifiku i obično donose jake kiše i prati ih olujan vetar koji neretko dosežu brzinu od 150 km/h. Takvi cikloni se javljaju između juna i oktobra. Tropski cikloni se mogu razviti i u uragane samo ako za to postoje uslovi, ali najčešće nestaju približavajući se obalskom području. Zbog takvih ciklona svake godine nastaju milionske štete i život izgubi na hiljade ljudi.

Ciklon i anticiklon[uredi | uredi izvor]

Na vreme na Balkanu najviše utiče Đenovski ciklon (7. oktobar 1996.).
Uragan Isabela iz 2003.
Posledice uragana Katrina krajem avgusta 2005.
Nadolazeći atmosferski front se često može videti i sa zemlje, ali tačne granice je teško odrediti.
Poređenje između izvantropskog (gore) i tropskog ciklona (dole desno).

Ciklon je ogromni vazdušni vrtlog sniženog pritiska vazduha, u kojem se čestice vazduha na severnoj hemisferi kreću u smeru suprotnom kazaljci na satu, a na južnoj hemisferi u smeru kazaljke na satu. Idući od središta ciklona prema njegovoj periferiji, raste pritisak vazduha, te su izobarne površine snižene prema središtu ciklona. Izobare su u ciklonu zatvorene krive, slične elipsi. Vodoravni prečnik ciklona iznosi od 100 do 3 000 km, a uspravno se ciklon prostire katkada i do visine od 15 do 20 km. U umerenim zemljopisnim širinama pritisak se u središtu ciklona menja od 950 do 1 030 mbar, a u proseku iznosi oko 1 000 mbar. U tropskim predelima pritisak u središtu ciklona može pasti na 900 mbar, ponekad i niže.

Anticiklon je područje povišenog pritiska vazduha s najvećom vrednošću u središtu. I to je ogroman vazdušni vrtlog, ali kretanje čestica vazduha je suprotno od onog u ciklonu; na severnoj Zemljinoj hemisferi čestice se kreću u smeru kazaljke na satu, a na južnoj obratno. Izobare su u anticiklonu takođe zatvorene krive, često elipsoidnog oblika. Najviši pritisci u središtu anticiklona mogu biti i veći od 1 050 mbar, a najviši je zabeleženi pritisak je od 31. decembra 1968. u Agati (severni Sibir) i iznosio je 1 083,8 mbar.

Umesto naziva ciklon i anticiklon ponegdje se još upotrebljavaju nazivi barički minimum i barički maksimum, a za ciklon i naziv depresija.

Prema zemljopisnom području nastanka razlikuju se: izvantropski ciklon i anticiklon, tropski ciklon (takozvani cikloni) s nazivima uragani i tajfuni te suptropski anticiklon.

Teorija nastanka ciklona[uredi | uredi izvor]

Danas je prihvaćena teorija nastanka ciklona na polarnom frontu, koju je razvila bergenska škola (Džejkob Bjerknes i H. Solberg od 1921. do 1923). Zbog poremećaja atmosferskog fronta nastaje mali talas, u kojem u prednjem delu napreduje topli, a na zadnjem hladni vazduh, te frontalna površina dobija postepeno svojstva toplog, odnosno hladnog fronta. Poremećaj se pomiče uzduž prvobitnog stacionarnog fronta, i to u smeru opšteg strujanja u visini.

Dalji razvoj poremećaja zavisi od dinamičkih uslova u atmosferi. Ako talasna dužina poremećaja premašuje kritičnu vrednost (dinamički labilno stanje), na vrhu talasa smanjiće se pritisak i postepeno daljim produbljivanjem dovesti do zatvorene ciklonske cirkulacije (zatvorene izobare) te izraženog talasnog oblika poremećaja s toplim i hladnim frontom, koji odeljuju i ograničuju takozvani topli sektor ciklona. Tako razvijeni ciklon naziva se mladim ciklonom, i već ima razvijeni oblačni sistem i područja padavina. Kretanje mladog ciklona može se približno odrediti prema smeru izobara u toplom sektoru. Iza hladnog fronta, na zadnjoj strani ciklona pritisak vazduha raste, ispred toplog fronta pritisak vazduha pada i pri tom se ciklon dalje produbljuje. Zatvorena ciklonska cirkulacija zahvata postepeno sve veće područje, i do 1 000 km u prečniku.

Hladni front mladog ciklona kreće se redovno većom brzinom od toplog fronta, te se postepeno topli sektor sve više sužava, i to tako da sustizanje fronta započinje od središta ciklona. Ciklon postepeno okludira, i nastaje okludirani front. Mesto gde se seku topli i hladni front (tačka okluzije) postepeno se seli sve dalje od središta ciklona i istodobno nastaje najveći pad pritiska. U tom stadijumu područje padavina zahvata i čitav front okluzije. Vremenski razmak između mladog i delomičnog okludiranog ciklona iznosi oko 12 sati.

Tokom daljeg razvoja ciklona okluzivni proces zahvata sve veće delove frontalnog sistema, koji se sve više savija prema nazad, što se može videti sa satelitskih snimaka oblačnog sistema okludiranog ciklona. U zadnjem stadijumu produbljivanja ciklon zauzima čitavu troposferu. Kretanje se ciklone sve više usporava da bi u zadnjem stadijumu postalo kvazistacionarno. Hladni vazduh u donjoj troposferi zauzima sve delove ciklona, a topli vazduh je podignut u visinu.

Kraj razvoja ciklona prestavlja završetak procesa okluzije. Kad se ciklon počne postepeno popunjavati (pritisak raste na čitavom području), postepeno prestaju padavine, a raspada se i oblačni sistem ciklona.

Cikloni koje dolaze s Atlantika na evropsko kopno obično stižu na kontinent već okludirani. Na jednom polarnom frontu nad Atlantikom redovno se stvara niz uzastopnih ciklona, takozvana porodica ciklona, od kojih svaki novi nastaje sve južnije. Takva porodica ciklona može obuhvatiti od 3 do 5 ciklona, koji se kreću od zapada prema istoku sve južnijim putanjama, a u razmaku od jednog do dva dana. Serija ciklona završava se kad prodor hladnog vazduha na zadnjoj strani polarnog fronta stigne do suptropskih širina.

Prikazani razvoj ciklona odgovara prosečnom stanju, od kojeg pojedini cikloni mogu znatno odstupati. Valja napomenuti da se ciklon u određenim uslovima može i regenerirati. To nastaje kad se ciklon približi veoma zagrejanom kopnu, ili se u njega uvuče vrlo hladni vazduh na kontinentu. Cikloni mogu nastati na polarnom frontu i u zapadnom Sredozemlju (Đenovski ciklon), pre svega zbog jakog prodora polarnog vazduha u Sredozemlju. Upravo su takvi cikloni najvažnije za vreme u našim krajevima, jer donose najveće padavine i znatne promene vremena.

Najvažniji procesi koji uslovljavaju metereološke prilike u anticiklonima jesu isticanje vazduha u donjim slojevima i silazno strujanje vazduha uz adijabatsko zagrevanje u višim slojevima (donjoj troposferi). Zbog spuštanja vazduha nastaju u anticiklonima na visini od nekoliko kilometara takozvane inverzije supsidencije (inverzije temperature zbog adijabatskog zagrejavanja sloja vazduha koji se spušta prema tlu, tako da temperatura vazduha u tom sloju raste s visinom) ispod kojih, ako je vazduh vlažan, mogu nastati stratusi i stratokumulusi, posebno u hladno doba godine. Nebo je tada potpuno oblačno, što može potrajati danima, pa i nedeljama. Suprotno tome, leti je za anticiklone svojstveno vedro ili malo oblačno vreme, a temperature su vazduha visoke. Vedro vreme može postojati u anticiklonima i zimi ako se u njima nalazi kontinentalni suvi vazduh. Uz slabe vetrove, pre svega ako je tlo pokriveno snegom, mogu pri tlu nastati jake inverzije i vrlo niske temperature.

Svojstva vremena u anticiklonima zavise i od toga da li se posmatrano mesto nalazi blizu središta ili uz rub anticiklona. Na rubovima anticiklona pojavljuju se često vremenske prilike koje su svojstvene za sektore susednih ciklona.

Prema sastavu i nastanku, anticikloni se mogu razvrstati na anticiklone koje putuju (nastaju između ciklona jedne porodice ciklona), hladne anticiklone (nastaju na zadnjoj strani serije ciklona), kvazistacionarne anticiklone (nastaju nakon prodora hladnog vazduha i mogu zauzimati veliki prostor, često i površine čitavog kontinenta, a zadržavaju se na istom mestu dugo vremena) i suptropske anticiklone (područja visokog pritiska, koja zauzimaju veliki prostor, prostiru se do velikih visina i gotovo su nepomična). Anticikloni, koji zauzimaju veliki prostor i čitavu troposferu, redovno postaju velika upravljačka središta za kretanje ciklona na svom rubu. Tako na primer, veoma izraženi anticiklon u Zapadnoj Evropi može postati blokirajuće središte, koje kroz duže vreme onemogućuju prodor ciklona na evropsko kopno.[14]

Razvoj i osobine ciklona[uredi | uredi izvor]

Vazduh u ciklonskom polju struji od krajeva prema središtu, zbog koncentracije počinje se izdizati i hladiti, pa nastaju uslovi za nastanak padavina. Ciklon donosi promenjivo vreme i padavine. U ciklonu je pritisak vazduha obično niži od 101,3 kilo-paskala. Vazduh u ciklonima se kreće u smeru suprotnom od kretanja kazaljke na satu.

U Evropi cikloni se uglavnom kreću od zapada prema istoku, ali ima i odstupanja. Pre ciklona obično dune slab do umeren jugo ili jugozapadnjak, a dva do tri dana pre njenog dolaska na nebu se mogu uočiti visoki oblaci cirusi, koji su inače nosioci lošeg vremena. Pred prolazak ciklona zaduva obično hladniji vetar sa severa ili sa severozapada i to zbog širenja anticiklonalnog grebena i dolaska lepšeg vremena.

Tipovi ciklona[uredi | uredi izvor]

Ciklon Katarina

Postoje dva osnovna tipa ciklona, u zavisnosti od klimatskog pojasa u kojem se javljaju:

(Javlja se u u ekvatorijalnim i tropskim širinama u čijem je središtu najniži pritisak. Praćeni su jakim kišama i pljuskovima i prati ih olujan vetar koji neretko dostiže brzinu od 70 m/s. Takvi cikloni se javljaju između juna i oktobra. Veličina u prečniku im se kreće od 100 do 300 km).

  • vantropski ciklon

(Vezan je za umerene i polarne širine i razvija se u arktičkim predelima. Većina ciklona je ovog tipa. Većih su prostornih razmera i nemaju olujna svojstva kao tropski ciklon)

Lokalni cikloni[uredi | uredi izvor]

Ciklonski vetrovi imaju različite nazive i nekim delovima sveta.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Glossary of Meteorology (jun 2000). „Cyclonic circulation”. American Meteorological Society. Pristupljeno 2008-09-17. 
  2. ^ Glossary of Meteorology (jun 2000). „Cyclone”. American Meteorological Society. Pristupljeno 2008-09-17. 
  3. ^ BBC Weather Glossary (jul 2006). „Cyclone”. BBC. Arhivirano iz originala 2006-08-29. g. Pristupljeno 2006-10-24. 
  4. ^ „UCAR Glossary — Cyclone”. University Corporation for Atmospheric Research. Pristupljeno 2006-10-24. 
  5. ^ ciklona, [1] "Hrvatska enciklopedija", Leksikografski zavod Miroslav Krleža, www.enciklopedija.hr, 2016.
  6. ^ „Local Hazardous Weather Conditions”. Naval Research Laboratory. Arhivirano iz originala 02. 02. 2017. g. Pristupljeno 3. 4. 2012. 
  7. ^ Messmer, Martina (2015). „Climatology of Vb cyclones, physical mechanisms and their impact on extreme precipitation over Central Europe” (PDF). Earth System Dynamics. 6 (2): 541. Bibcode:2015ESD.....6..541M. doi:10.5194/esd-6-541-2015 Slobodan pristup. 
  8. ^ Kreienkamp, F.; A. Spekat; W. Enke (2010). „A robust method to identify cyclone tracks from gridded data” (PDF). Advances in Science and Research. 4: 105—114. Bibcode:2010AdSR....4..105K. doi:10.5194/asr-4-105-2010 Slobodan pristup. Pristupljeno 30. 3. 2012. 
  9. ^ „Satellite Overview and Synoptic Situation”. eumetrain. Pristupljeno 19. 4. 2012. 
  10. ^ Hurrel, James W. (2003). The North Atlantic Oscillation: Climatic Significance and Environmental Impact. American Geophysical Union. ISBN 9780875909943. 
  11. ^ Hurrell, James W. (1995). „Decadal Trends in the North Atlantic Oscillation: Regional Temperatures and Precipitation”. Science. 269 (5224): 676—679. Bibcode:1995Sci...269..676H. PMID 17758812. S2CID 23769140. doi:10.1126/science.269.5224.676. 
  12. ^ Hurrell, Jim. „NAO/NAM Climate Indices”. CGD's Climate Analysis Section. Arhivirano iz originala 28. 3. 2010. g. 
  13. ^ Stationary Front.
  14. ^ "Tehnička enciklopedija" (Meteorologija), glavni urednik Hrvoje Požar, Grafički zavod Hrvatske, 1987.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Mastilo, Natalija (2005)': Rečnik savremene srpske geografske terminologije, Geografski fakultet, Beograd
  • Dukiš, Dušan (2006): Klimatologija, Geografski fakultet, Beograd

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Ciklon na Vikimedijinoj ostavi.
Potražite ciklon u Vikirečniku, slobodnom rečniku.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Циклон&oldid=26437175”