Crepulja (posuda)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Vidi još: Sač
Jedan od oblika crepulje bez rupe u sredini, jedan je od najarhaičnijih primera utilitarne keramike koji se u gotovo neizmenjenom obliku javlja od praistorije do današnjih dana na balkanskom prostoru

Crepulja je jedna od najstarijih formi kuhinjske keramike, plitkog kružnog oblika u kojoj se na ognjištu pekao hleb. Naziv je dobila po tome što se izrađuje od pečene zemlje slične crepu, i načina pravljenja posude koji je isti kao kod izrade crepa.[1] Ona je zajedno sa loncem — zemljanom posudom za kuvanje hrane, najstarija i najzastupljenija ljudska tekovina, koja se kao kuhinjska keramika, u različitim dimenzijama i u više varijanti, koristila još od mlađeg neolita, Mogu biti različite veličine i oblika, a najčešće su okrugle prečnika do pola metra.[1]

Sinonimi[uredi | uredi izvor]

Crepulja — crijepnja — crepna — čerepnja — podnica — širinje — ćirimn —čirimn.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Otkrićem posebnih svojstava koje glina poprima pečenjem u vatri, u gornjem paleolitu, pre oko 26.000 godina, stvoren je prvi sintetički materijal – keramika.[2] Do masovne proizvodnje upotrebnih keramičkih predmeta došlo je mnogo kasnije, u Evropi gotovo 20.000 godina kasnije.

Prema pojedinim etnolozima smatra se da su crepulju na Balkansko poluostrvo iz svoje prapostojbine doneli Sloveni. To zaključuju na osnovu naziva slovenskog porekla koji se pojavljuje u više varijanti, kao crepulja, crepnja, crepna, čerepnja, podnica, a koji se odomaćio i u neslovenskim jezicima.

Međutim, istorijska činjenica je da se crepulja koristila još u mlađem neolitu na prostoru Balkanskog poluostrva i šire. Prošavši kroz sve epohe (uključujući i srednji vek) u gotovo neizmenjenom obliku crepulja je dospela do naših dana s istim funkcionalnim karakteristikama, što dovodi u pitanje verodostojnost navoda pojedinih etnologa da je crepulja slovenskog porekla.[1]

Na centralnom delu Balkanuskog poluostrva, na prostoru koji danas zauzima Srbija, prvo keramičko posuđe pojavljuje se u neolitu, na prelazu 7. u 6. milenijum p. n. e.[3] Od tada, keramika nije izgubila na značaju. Ono što je čini jedinstvenim fenomenom u tehnološkom pogledu je činjenica da se otkrivanjem novih tehnika i proizvodnih procesa, stari, već usvojeni i ovladani, nisu napuštali, već su nastavljali da žive i aktivno koegzistiraju sve do danas.[4][5][6]

Izrada crepulja karakteristična je za Balkansko poluostrvo, naročito njegov istočni, a delimično i centralni deo. Sve do sredine 20. veka, crepulje su bile neizostavni deo kuhinjskog inventara, posebno u seoskim sredinama planinskih oblasti Rumunije, Bugarske, Severne Makedonije, Grčke, Albanije, Crne Gore i Srbije.[7][8][9][10]

U Srbiji je postojalo nekoliko centara za izradu crepulja, među kojima se naročito ističu selo Roge u užičkom kraju, Kotraža u Jasenici, Vrnjci, Rujište kod Ražnja, nekoliko sela kod Novog Pazara itd

Crepulja u srednjem veku
Crepulja sa lokaliteta Lazarev Grad u Kruševcu

Nalazi crepulje na srednjovekovnim lokalitetima dobro su dokumentovani, u utvrđenim gradovima i naseljima, ali i u manastirskim kompleksima. Tako npr. u okviru utvrđenja Ras kod Novog Pazara otkriven je komad okamenjene pogače koja se oblikom uklapa u profil određenih keramičkih fragmenata koji pripadaju ovoj vrsti posuda. Takođe na ovom lokalitetu pronađene su u velikom broju (95 primeraka u horizontima koji datiraju s kraja 9. do prvih decenija 13. veka).

Crepulje su pronalažene i na mnogobrojnim lokalitetima srednjovekovnih srpskih zemalja, u Skoplju, na Magliču, u Isaru (Štipu), Gospođinom viru i Kastaljanu, Novom Brdu, Stalaću, Novoj Pavlici, Smederevskom gradu, ali i na mnogim drugim mestima.

Ovi nalaz nedvosmisleno potvrđuje nepromenjenu namenu recipijenata koji se danas identifikuju kao crepulje.

Crepulja kao svetinja - mitsko značenje crepulje u srpskoj ikonografiji

U stručnoj literaturi crepulje se nazivaju „zdelama za iznošenje pečene ribe ili živine na trpezu“. U svesti balkanskog stanovništva crepulja je sve do sredine 20. veka imala i duboko simboličko i duhovno značenje. Kao hraniteljica porodice osnovnom životnom namirnicom, crepulja, prvenstveno ona pravljena u domaćoj radinosti, uživala je veliko poštovanje. Koliko kod žena koje su je izrađivale, toliko i kod svih ukućana. Imala je karakter svetinje, pa se za njenu izradu i upotrebu vezuju mnogi običaji i tabui.

Iz napred navedenog sasvim je razložno da se posude tipa crepulje, nalazi se na srednjovekovnim freskama u scenama gde je trpeza (Časna trpeza, scena Rođenje Bogorodice, Čudesni ribolov, Javljanje Hrista apostolima, Svadba u Kani itd).[11]

Crepulja je na ikonama predstavljena najčešće sa ribom i pečenom peradi, što ukazuje na to da su, osim za pečenje hleba, one služile i za pečenje manjih količina mesa, ribe itd.

Imajući u vidu saznanja da crepulja simbolično predstavlja svet, njeno pravljenje je simbolično stvaranje sveta, a pečenje hleba u njoj simbolizuje telo Hristovo, čijim česticama se pričešćuju vernici, sasvim je razložno pretpostaviti da su crepulje u srednjem veku našle mesto i na Časnoj trpezi, što je potkrepljeno i podatkom da se obredni hleb pekao isključivo u crepuljama gde god su one bile u upotrebi.[11]


Način izrade, izgled i vrste crepulja[uredi | uredi izvor]

Na prostoru Srbije, do danas su se održala tri osnovna načina grnčarske proizvodnje:

Glina, sirovina za izradu crepulja
Priprema gline obavljala se gaženjem
  • Crepuljarstvo – ručna izrada crepulja i pratećih elemenata ognjišnog ansambla ženske keramike i takozvane muške crepulje.
  • Lončarstvo ručnog vitla.
  • Grnčarstvo nožnog vitla.

Crepulje su obično izrađivale starije žene vične ovom poslu, a kasnije i majstori grnčari. U svakom selu postojalo je nekoliko žena vičmnih ovom poslu, koje su crepulje oblikovela s proleća o Spasova meseca i rano s jeseni kada se završe poljski radovi, a vreme nije prevruće i nema jakih mrazeva.[1][12][13]

Izrada ženskih crepulja može se smatrati opštebalkanskom pojavom, što potvrđuju i kulturološke analize područja Balkanskog poluostrva na kojima je ona izrađivana, još u prvoj polovini 20. veka.[12]

Za izradu crepulje najbolja je zelenkasta masna glina od kvalitetne zemlje, i to nikada sa svog imanja već od pozajmljene gline sa komšijskog imanja.[1]

Modelovanjem crepulje bavile su se samo iskusne žene. Pre modelovanja, glina je morala na odgovarajući način da se pripremi. Očišćena glina rasprostirana je ili skupljana na gomilu na ravnoj površini na kojoj će se gaziti, a potom prelivana vodom koja je mogla biti hladna ili topla, u zavisnosti od specifičnosti sirovine koja se obrađuje. Tokom gaženja glini su dodavane različite primese, najčešće organskog porekla — slama, pleva, čađ, stočna balega, kozja ili konjska dlaka, svinjske čekinje, kučina, pa čak i so, a ove komponente mogle su biti i kombinovane, što je često činjeno.[14] Glinu su gazile žene u grupi krećući se ukrug, tako što su jednom nogom gazile glinu, a drugom se oslanjale na podlogu. Posle izvesnog vremena glina je prevrtana i sakupljana na gomilu, a postupak se ponavljao. Glina je, u velikom broju slučajeva, gažena neparan broj puta, najčešće devet.[14]

Sušenje crepulje trajalo je od nekoliko dana do nekoliko meseci.[14]

Po svom izgledu crepulje su okrugli, plitki recipijenti namenjeni pečenju hleba, prvenstveno na ognjištu. Dimenzije crepulja nisu standardizovane. Kod onih izrađivanih za kućne potrebe debljina zida kreće se od 3 do 5 cm, a visina od 7 do 13 cm. Prečnik dna varira između 25 i 60 cm. U morfološkom smislu, razlikuju se crepulje bez rupe i crepulje s rupom u sredini dna. U istočnim krajevima Balkanskog poluostrva, uključujući istočnu Srbiju, crepulje se ne buše, dok su one s rupom u sredini dna karakteristične za južnu i zapadnu Srbiju, Kosovo, Metohiju i Crnu Goru. U graničnim područjima često je izrađivana i jedna i druga varijanta. U tom pogledu nema razlike između pojedinih etničkih grupa u istoj oblasti.[14][15]

Po načinu izrade crepulje se dele na tri vrste.

Ženske crepulje

Da izrada ženskih crepulja nije samo posledica siromaštva i nemogućnosti da se nabavi savremenije i kvalitetnije posuđe, govori i podatak da su čak i žene grnčara koji su izrađivali posude na nožnom vitlu gazile crepulje.[17]

I danas će svako ko je probao hleb ispečen u ovakvoj crepulji s nostalgijom pričati o njegovom neponovljivom ukusu.

Ova vrsta crepulj, čija je izrada u narodu poznata i kao gaženje crepulja, naziv je dobile po tome što su ih izrađivale isključivo žene, za potrebe svog domaćinstva. Kao što su spremale zimnicu, tako su, jednom godišnje, izrađivale crepulje.[18]1 Jedini „alat“ za njihovu izradu bile su ženske ruke.

Ženske crepulje se nisu pekle pre prve upotrebe. Njihovo prvo korišćenje je zapravo i početak njihovog pečenja. Svako sledeće korišćenje činilo ih je sve čvršćim.

Danas više nema aktivne proizvodnje ženskih crepulja, ali znanja i umeća, koja mogu biti vraćena u praksu u okviru programa zaštite nematerijalnog kulturnog nasleđa, da se ne bi zaboravila, još uvek postoje, naročito u planinskim selima istočne Srbije.

Muške crepulje

Ove crepulje nešto su većih dimenzija nego ženske. Iako se izrađuju gotovo na isti način – ručno, bez upotrebe vitla, brižljivije su obrađene, a majstori – crepuljari koji ih prave smatraju se poluprofesionalcima koji se ovim poslom bave najčešće uz poljoprivredu. Danas se u Srbiji na ovaj način crepulje izrađuju još samo u Rujištu kod Ražnja.

Zlakuske crepulje

Ovo su takođe muške crepulja, ali koje se izrađuju na ručnom vitlu, danas u okviru proizvodnje zlakuske lončarije. Ove crepulje su različitih dimenzija, a mogu se koristiti i u savremenim domaćinstvima, prvenstveno za pečenje hleba, jer su one po pravilu s rupom na dnu, a ukus hleba koji je u njima ispečen, razlikuje se, i značajno je kvalitetniji i ukusniji od hleba spremljenog po istoj recepturi, a pečenog u metalnoj posudi.

Ostale vrste crepulje

Crepulje u selu Kotraži, u Kragujevačkoj Jasenici, razlikuju se po sastavu i izradi od crepulja u nekim drugim mestima. Dok se u drugim mestima crepulje grade od gline s dodatkom u prvom red kalcita, u Kotraži se izrađuju crepulje od smese azbesta i gline; i izrađuju ih samo rukama. bez ikakve sprave, dok u Vršcima rade na kvadratnim daskama, „kalupima", postavljenim na nepokretnom stubu, a u Rogama se daska stavlja na kolo koje se rukom okreće.

Crepulja i vršnik — sač[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Sač
Crepulja na ognjištu pokrivena keramičkim poklopcem vršnikom— sač, sa kojim najčešće čini ognjišni ansambl

Crepulja je funkciji neraskidivo vezan za vršnik — sač,[11] koji kao što mu i samo ime kaže dolazi odozgo iznad crepulje, i po dimenzijama je širi, kako bi prelazio preko ivica crepulje i oslanjo se na kamene ploče poređane oko crepulje kako je ne bi svojom težinom polomio. Najčešće je to konusna ili kalotasta posuda od metala ili od lastre, koja ima istu funkciju kao i crepulja, a upotrebljavan je kao deo ognjišnog ansambla uz crepulju ili samostalno.[1]

Za razliku od crepulja koje su opstale do danas, vršnici su nestali iz upotrebe na prostoru centralnog Balkanskog poluostrva pre gotovo stotinu godina. Njih je zamenio metalni poklopac zvani sač. U srednjovekovnom kuhinjskom inventaru vršnici su česta pojava sa crepuljom. Pronalaženi su na Magliču, Rasu, u Stalaću, Beogradu i Studenici.

Posutpak pripreme hrane u crpulji bez i sa vršnikom
Priprema ognjišta za pečenje hleba u crepulji ispod vršnika

U otvorenom ložištu, prvo se razgrne vatra u sredini i na to mesto, dakle u ognjištu, stavlja se crepulja u koju se prethodno stavlja hleb ili druga hrana. Crepulje su zagrevane na „jakoj vatri“, odnosno vrelom žaru, dok ne pobele. Tako zagrejana posuda, u koju je spušteno testo, vraćana je na ognjište. Potom bi bila poklopljena, takođe prethodno zagrejanim, poklopcem – vršnikom koji je prekrivan žarom ili je žarom direktno pokrivano testo, kako se to i danas radi u Gostuši.

Posle određenog vremena koje je potrebno da se hrana ispeče, žar i pepeo se žaračem ili lopaticom skinu sa vršnika, koji se žaračem podigne a pečeni hleb i druga hrana se vade iz crepulje.[1]

Ima slučajeva, kada se npr. peče pogača ili hleb, da se ne koristi crepulja, već se testo stavlja direktno na zagrejanu kamenu ploču ili ciglama popločano ognjište, prethodno zagrejano i očišćeno od žara i pepela i samo pokriva vršnikom i žarom odozgo.

Domaćinstva koja nemaju vršnik, pokriju testo žeravicom, a negde listovima kupusa ili bundeve. Samo u Donjoj Beloj Reci doseljenici sa Kosova, hleb prekrivaju drugom usijanom crepuljom, a na brdima Negotinske krajine i Crne Gore, hleb peku između dve crepulje.

U crepulji u nekim delovima Srbije peku papriku, a u Donjoj Beloj Reci gibanicu peku i tako što je prvo stavljaju u pleh, zatim u crepulju, pa prekriju drugom.

Poneka domaćinstva stavljaju hleb u crepulju a zatim u rernu ili hlebnu peć, jer smatraju da je tako hleb ukusniji nego kada se peče u plehu.

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Creulja i vršnik
    Creulja i vršnik
  • Vršnik — sač
    Vršnik — sač
  • Metalni tronožac
    Metalni tronožac
  • Mašice za žar
    Mašice za žar

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e Borivoje Drobljaković, urednik, O izradi crepulja i pečenju hleba u Crmnici, Glasnik etnografskog muzeja u Beogradu, Knjiga 12, Državna štamparija Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1937. str. 135—137
  2. ^ Karel Valoch; Martina Lázničková-Galetová; Moravské zemské muzeum. Nejstarší umění střední Evropy : první mezinárodní výstava originálů paleolitického umění = The oldest art of Central Europe : the first international exhibition of original art from the Palaeolithic, Archeologický ústav Akademie věd České republiky v Brně. 2009.
  3. ^ Tasić, Nenad. Neolitska kvadratura kruga. Beograd: Zavod za udžbenike, 2009.
  4. ^ Bosi, Roberto.Storia della ceramica. Faenza: Faenza Editrice, 1974.
  5. ^ Cooper, Emmanuel. Historia de la cerámica. Barcelona: Ediciones Ceac: 1999.
  6. ^ Djordjević-Bogdanović, Biljana. Posibilidades de la Etnoarqueología en el estudio de la cerámica prehistórica . Barcelona: Universitat Autonoma de Barcelona, magistarski rad, nepublikovan, 2003: 90–96
  7. ^ Tomić, Persida. Grnčarstvo u Srbiji. Zbirke I . Beograd: Etnografski muzej u Beogradu, 1983:18
  8. ^ Đorđević, Biljana. Tradicionalna keramika u Srbiji. Beograd: Narodni muzej u Beogradu, Zaječar: Narodni muzej Zaječar, 2011a: 6–31
  9. ^ Djordjević, Biljana, Nikolov, Gordan. Bread-baking Pan ( crepulja / crepna ) from Neolithic to Present in South-East Europe. The Beginning of Ethnoarchaeological Cooperation in the Region, Ethnoarchaeology: Current Research and Field Methods, Conference Proceedings, Rome, Italy, 13th–14th May 2010 (F. Lugli, A. A. Stoppiello, S. Biagetti eds.), BAR International Series 2472, 2013: 53–57
  10. ^ Djordjević, Biljana, Zlatković, Dragoljub. Traditional technology and its variations applied in making bread-baking pans in the Stara Planina Mountain (Serbia), (sa D. Zlatković), in: Traditional Pottery Making From The Ethnoarchaeological Point Of ViewScientific Research and Safeguarding of Intangible Heritage . Proceedings of the First International Conference, Belgrade 2011 (B. Djordjević ed.), Belgrade, 2014:32–41, Pl. II
  11. ^ a b v „Srpsko srednjovekovno posuđe za kuvanje - SRPSKA ISTORIJA” (na jeziku: srpski). 2016-10-26. Pristupljeno 2023-02-16. 
  12. ^ a b Vladimir Tkalčić, Ženska keramika kod balkanskih naroda (Resumes des communications presentees a la VI-e section (Ethnographie, sociologie, demographie, anthropologie) du IV-e Congres des geographes et ethnographes slaves a Sophia — 1936 — c. 9 — 11).
  13. ^ Vladimir Tkalčić, Pitanja za skupljanje građe o primitivnom grnčarstvu kao ženskom radu (Učiteljski pokret. Skoplje 1933, 140—142).
  14. ^ a b v g Filipović, Milenko. Ženska keramika kod balkanskih naroda, SAN, posebna izdanja knj. CLXXXI, Beograd: Etnografski institut, knj. 2. 1951: 18
  15. ^ Ćirković, Svetlana, Terminologija crepuljarstva kod Srba na Kosovu i Metohiji. Univerzitet u Beogradu, Filološki fakultet (nepublikovana magistarska teza) 2005: 203
  16. ^ Filipović, Milenko. Ženska keramika kod balkanskih naroda, SAN, posebna izdanja knj. CLXXXI, Beograd: Etnografski institut, knj. 2. 1951: 19
  17. ^ Filipović, M. Ženska keramika kod balkanskih naroda, SAN, posebna izdanja knj. CXXXI, Etnografski institut knj. 2, Beograd. 1951: 5
  18. ^ Petrović, Petar. O narodnoj keramici u dolini Raške. Prilozi proučavanju naše narodne keramike. Posebna izdanja 6. Beograd: Etnografski muzej, 1936: 2

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Crepulja na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Црепуља_(посуда)&oldid=27046816”