Crkva Svetog Ilije u Pečenjevcu

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Crkva Svetog Ilije.

Crkva Svetog Ilije
Crkva Svetog Ilije
Osnovni podaci
Tip	pravoslavna crkva
Jurisdikcija	Srpska pravoslavna crkva
Eparhija	Eparhija niška
Osnivanje	1844.
Posvećen	Svetom Iliji
Lokacija
Mesto	Pečenjevce
Država	Srbija
Koordinate	43° 05′ 44.6″ N 21° 55′ 38.8″ E
Crkva Svetog Ilije Crkva Svetog Ilije na karti Srbije

Crkva Svetog Ilije smeštena je u Pečenjevcu kod Leskovca. Kao jednostavna bazilika, sagrađena je 1844. godine, na mestu na kome se ranije nalazila mala drvena kapela, a glavni arhitekta bio je Andreja Damjanov, jedan od najznačajnijih crkvenih graditelja Balkana 19. veka.

Istorija

Crkva Svetog Ilije sagrađena je 1844. godine, a glavni arhitekta bio je Andreja Damjanović. Sagrađena je na mestu na kom je prethodno bila manja drvena kapela, u vreme Turaka. U graditeljstvu Srba se u prvoj polovini 19. veka ne oseća težnja ka nacionalnom ili religioznom određenju. Međutim, već sredinom istog ceka, kada je knez Miloš Hatišerifom priznat za naslednog kneza Srbije, i kada je država dobila izvesnu autonomiju, javila se potreba za obnovom sakralnih objekata u državi. Arhitektura nije nastavljena u dotadašnjem stilu, sa baroknim i klasicističkim elementima i shvatanjima, već je primetna prevaga složenih oblika i izvesnog nereda u komponovanju i može se govoriti o izvesnom romantičnom duhu. Godine 1842. „seljani izmoliše ferman od cara turskoga da mogu svoju staru drvenu kapelu rasturiti i novu Crkvu načiniti, ali ferman je glasio da crkvu ne proširuju, već da na starom temelju otpočnu novu”. Crkva je završena 1844. godine, na dan Svetog Ilije, kome je i posvećena, a osvetio ju je niški mitropolit Joanikije istog dana.

Od vremena osvećenja pa do 1890. godine, crkva je bila parohijskog tipa, što znači da se u njoj obavljala služba za seljane iz nekoliko okolnih sela. Do 1873. godine, kada je započeto živopisanje crkve, njena unutrašnjost bila je okrečena belo, dok je crkva spolja bila obojena u crno. Tragovi crne boje još su ponegde vidljivi na fasadi crkve.

Arhitektura i unutrašnjost

Smeštena na severnim padinama brda Vanosa, svojim položajem nadvisuje selo i lako je uočljiva iz daljine. Ima jednostavnu bazilikansku osnovu, a šest masivnih stubova deli njenu unutrašnjost na dvanaest približno jednakih traveja. Crkva je dugačka 25,5 metara, a široka 12 metara. Na zapadnoj strani nalazi se trem koji je ranije bio otvoren, a kasnije zastakljen. Najpre je celokupni trem bio zatvoren velikim lučnim prozorima, da bi 60ih godina prošlog veka prozor na severnoj strani bio uklonjen, radi očuvanja živopisa na zapadnom zidu građevine i u slepim kalotama trema, a umesto njega je severna strana trema zazidana. Otvoreni trem je vrlo prepoznatljiva kategorija mnogih Dajanovljevih građevina i ima ih većina crkava koje su građene tokom 19. veka. Za razliku od drugih reprezentativnijih građevina (saborne crkve u Nišu, Vranju i Pirotu), crkva Svetog Ilije ima trem skromnih dimenzija i nešto niži u odnosu na visinu celokupne građevine, koji samo sa zapadne strane prethodi ulazu u centralni prostor svetilišta. Takođe, za razliku od navedenih građevina, ona nema ni spratnu galeriju za žene iznad trema. Galerija ovog tipa može se sresti u obližnjoj crkvi Svete Trojice u Vlasotincu, dok obnovljena crkva Svetih apostola u Turekovcu ima modifikovanu spratnu konstrukciju koja se ne proteže na celokupni prostor iznad trema, ceć se u vidu loža nalazi na zapadnoj strani građevine.

Godine 2001. su na tremu dozidane tri kupole. Čitava crkva izgrađena je od kamena, a kasnije omalterisana i okrečena. Kamen je vrlo kvalitetno tesan i obrađivan tako da su malterne spojnice vrlo tanke, što je osnovna karakteritika arhitekture Andreje Damjanova. Debljina zidova iznosi 1,2 metara koji su stabilni i počivaju na sigurnom fundusu.

Spolja gledano, crkva je vrlo masivna, severni i južni zid crkve su vrlo jednostavnog izgleda bez ikakvih akcenata na spoljašnjoj dekoraciji. Izuzetno su monohromni, a takozvanoj razuđenosti fasade doprinosi nekoliko prozorskih otvora, tačnije po četiri na svakom zidu (i još tri otvora na istočnoj strani zida). Prozori su u odnosu na celokupnu zidnu masu vrlo mali, moglo bi se reći zanemarljive veličine, i potpuno su utonuli u volumen zida. Svi su prozori jednodelni i lučno završeni, osim onih na istočnom zidu crkve koji imaju izgled deteline sa četiri lista. Iznad svakog prozora smešten je po jedan mali vertikalni usek. Zbog svih tih činilaca unutrašnjost crkve je veoma mračna, pogotovo zbog toga što ne postoji nijedan drugi izvor prirodnog osvetljenja, jer u gornjoj konstrukciji ne postoje otvori koji bi obezbedili dovoljnu količinu dnevnog svetla neophodnog za osvetljenje i preglednost u crkvi. Ovo nije slučaj samo sa ovom crkvom, nedovoljna osvetljenost Damjanovljevih zdanja je redovna, jer je većina njegovih građevina bazilikanske osnove, sa slepim kalotama u gornjim konstrukcijama.

Gornja konstrukcija crkve je vrlo zanimljivo rešena. Za razliku od većina građevina koje je tajfa Damjanovljeva radila sredinom 19. veka na teritoriji Srbije i Bosne i Hercegovine, crkva Svetog Ilije ima rešenje gornjeg prostora kakvo se sreće još jedino na crkvi u Čajniču. U unutrašnjosti crkve nalaze se šest stubova, svi izgrađeni od kamena spojenih tankim slojem maltera. Iako su masivni sa kvadratnim postamentima, dovoljno su visoki da ne izgledaju zdepasto i teško. Međusobno su spojeni lukovima na kojima počiva čitava krovna konstrukcija. Pošto je unutrašnjost crkve izdeljena na 12 traveja približno jednakih dimenzija, gornja konstrukcija se, shodno tome, sastoji od 12 slepih kalota. Sve kalote su plitke zbog ovog orijentalnog načina oblikovanja doprinose tome da čitava građevina pre ima istočnjački izgled unutrašnjosti nego izgled građevine srpsko-vizantijskog tipa. Tom orijentalnom izgledu doprinosi i neobična spratna konstrukcija na jednom od stubova. Kako crkva, za razliku od većine građevina koje su Damjanovi podizali, nema sprat iznad ulaza, u njoj je taj nedostatak rešen time što se na jednom od centralnog para stubova nalazi neobičan balkon do koga se stiže spiralnim drvenim stepenicama. Ovakva konstrukcija netipična je za građevine srpsko-vizantijskog stila, pa je njome još više naglašen taj istočnjački uticaj.

Apsida na istočnoj strani crkve sa karakterističnim prozorskim otvorima u obliku deteline sa četiri lista

Istočni deo crkve rešen je vrlo skromno, ali i zanimljivo u odnosu na druge delove crkve. Crkva ima jednu oltarsku apsidu koja je iznutra polukružna, a spolja je sedmostrana. Levo i desno od oltarske apside, u unutrašnjosti crkve, dve plitke polukružne niše usečene su u zidnu masu. Na severnom zidu oltarskog prostora takođe se nalazi još jedna plitka polukružna niša, dok se na južnom zidu, na istom istom mestu, nalaze vrata. Inače, crkva ima dvoja vrata prosečena na južnom zidu. Oltarska apsida je, za razliku od vrlo strogog izgleda ostalih delova crkve, skladna i skromno dekorisana, a po uzoru na starije grčke bazilike, dekoraciji je posvećena posebna pažnja. Na ivicama apside nalaze se vitke kolonete, dok su stranice apside konkavnog oblika. Kolonete se završavaju krovnim vencem sačinjenim od prelomljenih lukova. Do današnjih dana su na apsidi očuvane dve skulpturalne predstave figuralnog tipa smeštene na kapitolima koloneta. To su dve životinjske figure, stilizovane, teško prepoznatljivih fizionomija. Smatra se da ih je bilo više, tačnije na kapitelu svake od koloneta. Istočni zid crkve ima tri netipična prozorska otvora, jedan iznad same oltarske apside, i dva, nešto manjih dimenzija (reč je o otvorima u obliku deteline sa četiri lista), smeštena levo i desno od oltarske apside. Gornji deo apside je pokriven ćeramidom. Inače, čitava crkva je pokrivena crepom i ima takozvani krov na dve vode, dok je trem natkriven trima odvojenim krovnim konstrukcijama, po jedna iznad svake slepe kalote.

Unutrašnjost crkve oslikana je živopisom koji je radio Marko Minojević iz Galičnika između 1873. i 1876. godine. Gornji delovi fresaka su i danas relativno očuvani, dok su donji delovi delimično stradali od vlage. Isti majstor je radio i freske u tremu, ali je zbog kasnijeg pregrađivanja i prepravki deo ciklusa posvećenog Svetom Iliji, na istočnom delu zida trema, stradao. Živopis u slepim kalotama je u dobrom stanju. Oslikavanje otvorenog trema nije bilo često na građevinama koje su izvodili Damjanovi u ovom kraju, nema ga ni na obližnjoj turekovačkoj, a ni na starijoj vlasotinačkoj crkvi. Čak se kasnije pristupilo (60ih godina prošlog veka) zastakljivanju trema radi očuvanja živopisa, čime je dosta poremećena prvobitna arhitektonska zamisao projektanta crkve.

Na zapadnom zidu crkve, tačnije na samom portalu, smeštena je plastična dekoracija. Damjanovljeva tajfa bila je čuvena ne samo po tehnici kvalitetnog i preciznog tesanja kamena, već i po izuzetnim dekoracijama u kamenu. Za razliku od veoma skromnih životinjskih figura sa oltarske apside, ovde je njihovo umeće u potpunosti došlo do izražaja. Zapadni portal predstavlja zanimljivu kombinaciju klesanog i slikanog ukrasa. Levo i desno od samog ulaza je po jedna vitka koloneta sa po jednim vitkim orlom izvijene glave unazad iznad kapitela. Na zabatu je klesana kompozicija koju čine dve krilate aždaje povijenih repova i izvijenih glava sa floralnim motivom (palmeta) iznad njih. Iznad zabata je u klesanom floralnom okviru smeštena ikona Svetog Ilije. To nije prvobitna ikona za koju se smatra da ju je uradio majstor živopisac iz Galičnika, već stojeća figura proroka Ilije urađena na drvetu znatno kasnije. Sam ulaz u crkvu okružuju slikani motivi isprepletenih lozica. Zanimljivo je da je sav kameni ukras obojen (crvenom i zlatnom bojom), međutim, potpuno je nepoznato kad je to učinjeno; da li u vreme gradnje, kada je i sam ukras izveden, kasnije kada je majstor iz Galičnika radio živopis, ili možda tek u skorije vreme kada je na mestu stare ikone Sv. Ilije smeštena nova.

Zvonik

U neposrednoj blizini crkve nalazi se trospratni zvonik koji je naknadno podignut. Po crkvenom letopisu, njegovo građenje datira iz 1898. godine. Heksagonalne je osnove i u potpunosti je izgrađen od opeke. Na svakoj strani smešen je po jedan jednodelni prozor, lučno zasveden. Prozori u nižoj zoni su manji, dok su oni na spratovima veći. Ispod samog krova ima na svakoj strani po jedan krstoobrazni otvor. U periodu neposredno nakon izgradnje konak je imao tri zvona. Pokriven je bakarnim pločama. Majstor po čijem je nacrtu izgrađen zvonik nije poznat, ali svakako nije bio jedan od veštijih, s obzirom da je zvonik vremenom počeo da se nakrivljuje. Zato se, radi očuvanja kompletnog zdanja, pristupilo renoviranju 1995. godine. U unutrašnjosti zvonika stari i dotrajali drveni stubovi, na kojima je počivala konstrukcija, zamenjeni su novim, betonskim, čime je zaustavljeno dalje naginjanje i krivljenje građevine.

Konak

Godine 1911. odobreno je podizanje novog konaka u blizini crkve, za čiju je gradnju korišćen novac iz fonda same crkve. U vreme odobravanja projekta, severno od crkve nalazio se stari konak, koji danas ne postoji. Kada je podignut taj stari konak nije poznato. Njegovo najranije pominjanje datira iz prvih godina 20. veka, kada se u istom održavala nastava za đake iz obližnjih sela. Po nacrtu iz 1912. godine, zna se da je konak bio zgrada podužnog tipa sa tremom na svojoj južnoj strani. Novi konak je trebalo da bude izgrađen zapadno od crkve, na kosini brda u koju ga je trebalo useći, međutim, do gradnje nije došlo, a razlozi za to su nepoznati. Projekat arhitekte Jovana P. Zrinića pokazuje da je konak trebalo da bude dvospratna građevina, takođe sa otvorenim tremom ispred.

Galerija

• 
  Pogled na brdo na kome se nalazi crkva
• 
  Crkva Svetog Ilije
• 
  Crkva Svetog Ilije
• 
  Zvonik crkve
• 
  Obaveštenje na ulazu u crkvu
• 
  Sveti Ilija

Spoljašnje veze

• Mediji vezani za članak Crkva Svetog Ilije u Pečenjevcu na Vikimedijinoj ostavi