Crnogorska narodna nošnja
| Veština izrade i ukrašavanja crnogorske narodne nošnje | |
|---|---|
 Kralj Nikola i kraljica Milena u crnogorskoj narodnoj nošnji na ceremoniji proglašenja Kraljevine Crne Gore 1910. godine | |
| Nematerijalno kulturno nasleđe | |
| Region | Crna Gora |
Crnogorska narodna nošnja karakteristična za bratstva Crne Gore je identitetski prepoznatljiv segment kulturno-istorijskog nasleđa. Poznata je po raskoši, bogatom zlatovezu i elegantnom kroju. Tokom prošlosti, izrađivale su je žene na selima, ali i zanatlije - terzije, koje su svečanu nošnju pravile od najfinijih tkanina.[1]
Kako sama nošnja, zato što je materijalni predmet, ne može biti zaštićena kao nematerijalno kulturno nasleđe,[2] veština izrade i ukrašavanja crnogorske narodne nošnje zaštićena je kao jedan od elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa Crne Gore.[3]
O nošnji[uredi | uredi izvor]
Najrasprostranjenija je crnogorska narodna nošnja. Postojale su dve vrste: starija, od domaćeg sukna i novija, od čoje (svite). Suknena nošnja se masovno nosila do početka 19. veka, a svitenu su nosili vladari, vlastela i plemenski glavari, nešto kasnije i ostali, ali samo u svečanim prilikama. Suknenu nošnju su izrađivale žene na selu, a svitenu terzije po gradovima.[4]
Muška svakodnevna nošnja[uredi | uredi izvor]
Crnogorska kapa se prvobitno izrađivala od pustine ili belog sukna, a kasnije od crvene svite koja je okolo pokrivena crnom svilom. Košulja se tek počinje nositi sa uvozom platna. Preko košulje se nosio džamadan izrađen od domaćeg sukna, pamučne tkanine ili crvene čoje. Gornje gaće (dimije) izrađivale su se od domaćeg sukna, crne čoje ili crnog debljeg platna. Opasavao se vuneni ili pamučni pojas, dug 5—6 m, širok 15 cm. Oko listova nogu zakopčavale su se vunene dokolenice, a nosile su se vunene čarape i opanci od volovske kože urađeni oputom ili kanapom (špagom). Zimi se preko ove odeće nosio gunj takozvana bjelača, koji se izrađivao od belog domaćeg sukna koji se spreda nije zakopčavao, i nosila bi se i struka, vuneni ogrtač sa resama. Oko pasa se stavljao kožni silav, preko njega crveni vuneni pojas, a na kojem se obavezno nosilo oružje.[4]
Svečano odelo[uredi | uredi izvor]
Svečano (svitno ili zlatno) odelo su ranije nosili imućniji, a kasnije ostali slojevi društva. Kapa i košulja su su bile svakodnevne. Džamadan je od crvene svite, ukrašen zlatnom žicom na prsima, oko vrata i na rukavima, gunj od bele svite istih oblika kao i sukneni, a jelek od crvene, bez rukava, sav ukrašen svilenim ili zlatnim gajtnima i srmom. Na jelek su prišivane toke razne izrade. Dušanka se izrađivala od crvene svite, sa visećim rukavima, duga oko pojasa, raskošno ukrašavama kitama od srme, gajtanima i zlatnim žicama niz prsa, oko vrata i rukava. To je najraskošniji deo crnogorske nošnje koji su nosili i mladići. Dolama je od zelene svite, istog kroja kao i gunj, ukrašena oko vrata i džepova srmom ili crvenom svilom. Gornje gaće, kroja kao i svakodnevne, izrađene su od plave svite i ukrašene srmom oko džepova. Svileni pojas trambulos dug 6 m, širok 90 cm, opasavao se preko kožmog silava (kolana), u kojem se redovno nosilo oružje.
Ženska nošnja[uredi | uredi izvor]
Ženska nošnja se vremenom menjala, naročito materijal za njenu izradu. Kroj i nazivi su isti za svakodnevnu i svečanu nošnju. Svečana nošnja se izrađivala od boljeg materijala i raskošno se ukrašavala. Devojke su nosile kacicu sličnu muškoj ili faculet ili su išle gologlave. Žene su nosile lepo rađen (čipkast) svilemi veo (vel), koji je bio pričvršćen za pletenice i padao je niz leđa. Košulja je rađena od svile ili ćenara sa zlatnim ošvicima. Devojke i i neveste su povrh košulje oblačile dolakticu (rukavi do lakata), od crvene ili ljubičaste svile i ukrašenu srmom oko rukava i duž otvorenih rubova, a starije žene zlatnu jaketu sa rukavima, raskošno ukrašenu srmom. Povrh dolaktice, odnosno jakete, nosio se koret (zubun) od otvoreno-zelene svile, brz rukava, ukrašen raznim ornamentima. Raša, kotula (suknja) izrađivala se od svile ili platna. Preko raše se nosio futo, traversa (kecelja) od crne svile. Kao zimski ogrtač nosio se svileni šal sa resama. Sve žene su nosile fabričke čarape i cipele ili domaće opanke.
Od nakita devojke su nosile đerdan i broš, a žene po nekoliko prstena i ćemer oko pasa.
Crnogorska kapa[uredi | uredi izvor]
Crnogorska kapa je deo crnogorske narodne nošnje čija je upotreba evidentna od vremena Petra I i Petra II Petrovića Njegoša. Okruglog je oblika, sastavljena od crnog svilenog oboda, zvanog deravija, i crvenog čojanog temena, zvanog tepelak ili tepeluk. Za razliku od oblika, vez na kapi se menjao, a pojavio se još u vreme vladavine Petra I Petrovića Njegoša. Prvi vez je bio oko kape, odnosno na deraviji. Tako izvezene kape bile su prvenstveno karakteristične za kulugdžije, ondnosno članove Kuluka. Vez na temenu, odnosno tepelaku javlja se pedesetih godina 19. veka.
U vreme Petra I Petrovića Njegoša perjanici su na kapama nosili početna slova nahije kojoj pripadaju. Za vrime knjaza Danila I Crnogorci su na kapama nosili njegove inicijale. Promenom vladara i inicijali na kapama su se menjali. Tako su inicijali za vreme kralja Nikole bili „NI” (Nikola I) ili „NIŽ” (Nikola I Živio). Umesto vladarevih inicijala takođe su vezeni i inicijali vlasnika kape. Kape sa zlatnim polukrugovima i inicijalima bile najviše u upotrebi, ali su često na čitavoj površini tepelaka vezeni i drugi motivi: crnogorski grb, krst sa četiri ocila, stilizovane predstave dvoglavog orla i lava, zmije, venci cveća i lišća i drugi. Česti vezeni motiv na tepelaku kape, naročito krajem 19. i do dvadesetih godina 20. veka bila je zvezda šestokraka, motiv koji se javlja i u mnogim drugim ornamentalnim površinama predmeta i objekata crnogorske materijalne kulture: preslicama, kolevkama, škrinjama. U periodu tokom i posle Drugog svetskog rata kao motiv se javlja i zvezda petokraka.
Kape vladara kod Crnogoraca umnogome su se razlikovale od narodnih. Tepeluk na kapi knjaza Danila I, na primer, plave je boje i na njemu nema zlatnog veza.
Crnogorska ženska kapa nije se odlikovala inicijalima ili ma kakvim drugim državnim simbolima, već isključivo ukrasnim vezom.[5]
Nematerijalno kulturno nasleđe[uredi | uredi izvor]
Veština izrade i ukrašavanja crnogorske narodne nošnje danas je retkost. Ipak, u Podgorici, Bjelom Polju i Cetinju još uvek aktivno radi nekoliko terzija koji i dalje jednako kvalitetno i predano rade u cilju očuvanja tradicije. Njihov zanat i veština uvršteni su u Nacionalni registar Nematerijalne kulturne baštine Crne Gore.[1] Kako sama nošnja ne može biti zaštićena kao Uneskovo nematerijalno kulturno nasleđe jer predstavlja predmet, moguće je kandidovati samo umeće, tehnike i zanate potrebne za njenu izradu, pa je ovo umeće i zaštićeno na nacionalnom nivou.
Crnogorska narodna nošnja pokrenula je polemiku resora kulture Crne Gore i Srbije. Guslar obučen u crnogorsku narodnu nošnju nastupio je prilikom otvaranja kulturnog centra Srbije u Pekingu, a iz ministarstva kulture Crne Gore ocenjeno je da su organizatori nastupa posegnuli u kulturno nasleđe Crne Gore. Sa druge strane, njihove kolege iz Srbije tvrde da je guslar bio odeven u nošnju koju su „nosili i nose Srbi u Crnoj Gori i Hercegovini“ i da je to „činjenica koju nijedna nova identitetska konstrukcija ne može da izmeni“.[2]
Ostale nošnje u Crnoj Gori[uredi | uredi izvor]
Na narodnu nošnju Crne Gore su se odrazili razni kulturni uticaji i etničke razlike. Bilo je nekoliko tipova muške i ženske nošnje, a najveća razlika u odevanju je između primorja i unutrašnjosti. Narodne nošnje su bile obeležje pojedinih krajeva. Upotrebljavale su se do dvadesetih godina 20. veka. U novije vreme najčešće se oblače na smotrama folklora i ređe na svadbama. Uglavnom se čuvaju kao muzejski eksponati.
Pored crnogorske nošnje (muške i ženske) bilo je više vrsta narodnih nošnji karakterističnih za pojedini kraj ili mesto. Karakteristične su muške: bokeljska, risanska, orahovačka, luštička, grbaljska i spičanska. Izuzev dobrotske i paštrovske nošnje, sve su bile slične crnogorskoj ili hercegovačkoj nošnji. Zbog klimatskih uslova kod njih je materijal bio lakši, a ukrašavanje pod mletačkim uticajem (kasnije italijanskim), dok se na crnogorskoj nošnji osećao uticaj Orijenta.[4]
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Različiti tipovi crnogorske narodne nošnje (ilustracija iz 1893) -
Knjaz Petar A. Karađorđević (1876) u crnogorskoj narodnoj nošnji, u vreme dok je, pod imenom Petar Mrkonjić, pomagao srpskim ustanicima u Hercegovini -
Stanovnici sela Reljezi -
Narodne nošnje u Boki i primorju -
Guslar u narodnoj nošnji (crnogorsko gorje, 1980)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b „Vještina izrade i ukrašavanja crnogorske nošnje”. Živimo kulturu. Pristupljeno 23. 9. 2021.
- ^ a b „Direktorka Narodnog muzeja CG: Neprihvatljivo da Srbija koristi crnogorsku nošnju”. Danas. 18. 12. 2018. Pristupljeno 23. 9. 2021.
- ^ „Kulturna dobra još u škrinji”. Caffe Montenegro. 27. 1. 2021. Pristupljeno 23. 9. 2021.
- ^ a b v Tekst Žarka Perovića, sekretara CANU, Titograd u Enciklopediji Jugoslavije JLZ Zagreb 1984.
- ^ „Crnogorska kapa”. Zrcalo.me. Pristupljeno 23. 9. 2021.
| Usmena tradicija i jezik |  | |
|---|---|---|
| Scenska (izvođačka) umetnost (muzika, igra, ples i raznovrsne inscenacije) | ||
| Društvena praksa, rituali i praznici (običaji, verovanja, mitovi, svetkovine) | ||
| Znanja i veštine vezane za prirodu i univerzum | ||
| Tadicionalna umetnost (zanati, rukotvorine, kulinarstvo) | ||
Teme Crne Gore | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Istorija |
|  | |||||||||
| Geografija | |||||||||||
| Politika | |||||||||||
| Privreda |
| ||||||||||
| Društvo |
| ||||||||||
