Čehoslovačko granično utvrđenje

Čehoslovačko granično utvrđenje
Izgrađeni	između 1935. i 1938.
Zemlja
Naredbodavac	Edvard Beneš
U upotrebi	od 1938. do 1945.
Materijal	beton i čelik
Porušeni	delimično

Čehoslovačko granično utvrđenje (koje se u inostranstvu neformalno naziva Benešova linija) sistem je tvrđava i armiranobetonskih utvrđenja koje je Čehoslovačka izgradila u periodu od 1935. do 1938. godine na granicama sa Nemačkom, Austrijom, Mađarskom i Poljskom i na odabranim unutrašnjim linijama. Razlog za izgradnju utvrđenja bila je moguća agresija susednih zemalja na Čehoslovačku teritoriju.

Utvrđenje se sastojalo od: lakih utvrđenja vz. 36 i vz. 37 (zvanih Špargla), teških utvrđenja i artiljerijskih uporišta. Između pojedinih teških utvrđenja nalazio se sistem protivpešadijskih i protivtenkovskih barijera.

Za potrebe izgradnje i koordinaciju građenja osnovana je Direkcija za inžinjerijske radove i Savet za utvrđivanje.

Nakon prihvatanja uslova Minhenskog sporazuma, većinu objekata koristila je nacistička Nemačka, jer je sistem utvrđenja izgubio značaj sa stanovišta odbrane i nikada ga Čehoslovačka vojska nije koristila u svrhu za koju je izgrađeno.

Razlozi za izgradnju utvrđenja

Posle Prvog svetskog rata, Čehoslovačka je bila nova zemlja na mapi Evrope. Njeno postojanje bilo je trn u oku nekoliko državnih entiteta koji su je okruživali. Praktično jedina susedna država koja je bila saveznik Čehoslovačke bila je Rumunija .

Na početku, dvadesetih godina 20. veka, oslabljena Čehoslovačka vlada računala je na aktivno vođenje borbenih dejstava i, u slučaju međusobnog sukoba sa susedima, na brzo premeštanje borbenih dejstava na neprijateljsku teritoriju.

Kasnije je, međutim, postalo jasno da u slučaju budućeg oružanog sukoba velikih razmera sa susedima, posebno Nemačkom i Mađarskom, Čehoslovačka neće imati dovoljno odbrambenih snaga da se efikasno brani bez upotrebe utvrđenja koja bi mogla oko sebe vezati više napadačkih trupa.

Odbrana zasnovana na čvrstim utvrđenjima u najugroženijim delovima bila je najprikladnije rešenje u smislu ekonomskog potencijala zemlje za odbranu jako dugih granica. Odlučujući trenutak koji je uticao na izgradnju utvrđenja bila je 1933. godina, kada je nacistički političar Adolf Hitler došao na vlast u Nemačkoj, čiji je politički cilj bio revizija etničkih granica Nemačke na račun svojih suseda.

Čehoslovačka nije bila jedina demokratska zemlja u Evropi koja se oslanjala na sistem utvrđenja duž granica. Bili su to npr. Holandija i Francuska. Francuski koncept odbrane istočne granice nakon Prvog svetskog rata takođe se oslanjao na sistem teških utvrđenja, poznat kao Mažino linija.

Međutim, postojala je velika razlika između čehoslovačkih utvrđenja i Mažino linije u samom konceptu utvrđenja. Mažino linija imala je namenu da zaustavi neprijatelja na granici i ne pusti ga u Francuslu. Čehoslovačka utvrđenja prvenstveno su imala za cilj da zaštite zemlju od neočekivanog napada tokom mobilizacije vojske. Stoga je trebalo dobiti vremena usporavanjem neprijateljskog udara, a vojni planovi su čak predviđali naknadno povlačenje sa ovih položaja.

Sam koncept utvrđenja duž granica sa Nemačkom i Mađarskom zahtevao je neutralnost Austrije i Poljske. Međutim, posle anšlusa Austrije, bilo je jasno da uslovi za uspešnu odbranu neće biti dobri. Nepredvidivo ponašanje Poljske takođe je postalo problematično. Kao deo tadašnjeg koncepta odbrane, planirano je i utvrđivanje na unutrašnjim linijama kako bi bilo moguće povlačenje iz Češke u Slovačku u slučaju nepovoljne situacije.

Iako je linija Mažino bila inspiracija za čehoslovačke arhitekte tvrđava, iz Francuske nikada nije dostavljena projektna dokumentacija. Čehoslovački vojni i građevinski stručnjaci posetili su nekoliko puta liniju Mažino, ali čehoslovačka utvrđenja su bile njihova sopstvena konstrukcija i u mnogo čemu su bila savršenija i bolja.

Potrebu za utvrđenjima većih razmera i ukupnu odbrambenu strategiju čehoslovačke vojske kritikovalo je krajem 1930-ih nekoliko nadležnih zvaničnika, npr. gen. Vojteh Luza. Međutim, Luža je, uprkos svojoj strategiji mobilnog ratovanja, računao i na snažnu odbranu nekih važnih deonica.

Planovi i organizacija izgradnje

Prvo istraživanje čiji je cilj bio pronalaženje pogodnih prostorija za izgradnju utvrđenja započelo je u jesen 1934. godine po naredbi načelnika štaba vojske generala. L. Krejčija. Terenski pregled poveren je general-potpukovniku J. Fetki i drugima, kao npr. Bohuslavu Fiali .

Posle toga, u proleće 1935. godine preduzeti su specifični organizacioni koraci kako bi se stvorili optimalni uslovi koja će direktno utivati na upravljanje i izvođenje poslova oko izrade utvrđenja.

Dana 20. marta 1935. godine osnovan je Savet za utvrđenje (RO), na čijem je čelu bio L. Krejči. Zadatak Fortifikacionog veća bio je da pribavi sredstva i materijal potreban za izgradnju utvrđenja. Kao savetodavno telo, Vrhovni savet državne odbrane predložilo je redosled i hitnost izgradnje pojedinih deonica. Izgradnjom je rukovodila i koordinirala aktivnosti i Direkcije za utvrđenje, koja je bila odgovorna za stvarnu izgradnju. K. Husarek-u je povereno komandovanje.

Čehoslovačka vlada je 12. decembra 1935. godine odobrila program izgradnje teških objekata na najugroženijim odsecima granice, a 5. juna 1936. godine odobrena je izgradnja mreže utvrđenja duž cele granice. Za ovu namenu Čehoslovačka vlada je odobrila 10,14 milijardi kruna.

Međutim, konačni plan utvrđenja utvrdio je 9. novembra 1936. godine u svom planu gen. Husari. Prema ovom planu, utvrđenja bi mogla da počnu da obavljaju svoje funkcije nakon završetka prve faze izgradnje tokom 1939. godine.

Međutim, izgradnja prvih betonskih graničnih objekata započeta je nešto ranije, 1933. godine prvim takozvanim Petržalkinim mostobranom na desnoj obali Dunava ili utvrđene policijske stanice. Prva utvrđenja koja su izgrađena pod upravom Direkcije za utvrđenja bile su teške konstrukcije. Građene su na strateški važnim mestima, posebno na području odlučujućeg severnog pravca u Češkoj, gde je bilo moguće očekivati glavni pravac nemačkog napada na prostoru između Odre i Džinovskih planina. Ovde je bila predviđena izgradnja neprekidne mreže utvrđenja.

Glavni teški predmeti nalazili su se u oblasti Bohumin - Opava, od Kralka do planina Orlicke i od Olešnice do Rahorija. Pored toga, područja Petržalka i Komarno brzo su utvrđena.

Posle anšlusa Austrije, granica sa neprijateljskom Nemačkom produžena je za 500 km, odnosno za oko četvrtinu. Granica na jugu Moravske, za koju se do tada pretpostavljalo da ju je moguće braniti samo lakim preprepaka, takođe je počela da se utvrđuje teškim objektima.

Vrste utvrđenja

Utvrđenje se mogu podeliti na osnovu otpornosti na laka i teška utvrđenja.

Teška utvrđenja

Teška utvrđenja trebalo su da budu locirana na najugroženijim deonicama granične linije.

Prva utvrđenja koja su izgrađena u republici bila su teška utvrđenja. Ovi bunkeri su planirani na najugroženijim deonicama granice, odnosno severnoj Moravskoj (od Odre do Labe), na mostobranu Bratislave i u Komarnu. Nakon okupacije Austrije, brzo su projektovana i duž južne granice. Ukupno je projektovano 1.276 teških objekata, a izgrađeno 226.

Naoružanje proizvedeno u Škodinim fabrikama koje je ugrađivano u utvrđenjima

Teška utvrđenja, za razliku od lakih, trebalo su da zaustave neprijateljsko napredovanje na duži vremenski period, a u slučaju borbe duži vremenski period očekivao se njegov nezavisni otpor. Trebalo je da bude u stanju da se bore praktično u bilo koje vreme po završetku, a po opremi i naoružanju, očekivalo se da će ih trajno zaposesti stalna posada. Zbog toga su to bila velika zadnja sa složenom tehničkom opremom kako bi olakšao dugoročni otpor. Sistem utvrđenja omogućio je efikasnu odbranu severnih granica republike sa relativno malim brojem trupa, tako da su se druge jedinice mogle koristiti na mestu očekivanog glavnog neprijateljskog udara.

U slučaju teških utvrđenja, zajednički nazvanih „brvnare“, moguće je podeliti pojedinačne tipove u grupe sa nekoliko načina;

• Prema naoružanju i nameni to su pešadija, artiljerijska, minobacački bunkeri
• Prema građevinskom rešenju i broju streljačkih objekata: jednostrane i dvostrane (desno, levo i izuzetno za frontalnu vatru).
• Brvnare u sklopu utvrđenja, i ostale koje su odvojene (izolovane).

Teške fortifikacione zgrade izgrađene su u šest stepeni otpora, i razlikuju se u debljini zidova i plafona. Na osnovu toga skloništa koja su imala prve dve oznake prikazane arapskim brojevima 1 i 2 (otuda i naziv „Arap“, ili takođe objekat malog tipa) imala su slabije zidove i neka delove strukture koja je bila pojednostavljena. Utvrđenja obeležene rimskim brojevima od I do IV (otuda i oznaka „Rimljan“, ili objekat velikog tipa) bila su snažnije sztukture i imala su bolju opremu.

• Teška i laka utvrđenja
• 
  Tip K-Bg-S 11
• 
  Tip vz. 37
• 
  Deo opreme utvrđenja
• 
  Vojnička spavaonica
• 
• 
  Tip vz. 37

Artiljerijska tvrđava

Objekat NDS 73 „Dizalica” tvrđave Dobrošov.

Utvrđenje Smolikov

Utvrđenje Adam

Utvrđenje Dobrosov (dana muzej)

Lako utvrđenje vz. 37

Lako utvrđenje vz. 37 (drugi model)

Artiljerijske tvrđave su teški objekti koji su činili zatvoreni sistem tvrđave. Obuhvatala je tvrđavske pešadijske kabine (osnovni deo teških utvrđenja), koje su sledile liniju izolovanih pešadijskih kabina, ulaznu zgradu, koja je omogućavala ulazak u podzemlje povezujući sve objekte u tvrđavi. Ostali objekti mogu biti artiljerijska kabina, minobacačka kabina, artiljerijski rotirajući toranj i artiljerijska osmatračnica, koja je imala odvojene zadatke u okviru tvrđave.

Tokom izgradnje utvrđenja planirano je ukupno 17 tvrđava. Sve tvrđave su se nalazile na severnoj granici države, i od istoka ka zapadu bile su:

• Orao - gradnja odložena
• Smolkov - izgradnja završena, vojno skladište, nepristupačno
• Šibenice - zgrada u izgradnji, nepristupačna
• Gudrih - izgradnja nije započeta
• Milotinjski vrh - zgrada je otkazana i zamenjena dvema izolovanim artiljerijskim kabinama (izgrađena tek 1938)
• Orlik - izgradnja nije započeta
• Kronfelzov - zgrada je otkazana i zamenjena jednom izolovanom artiljerijskom kabinom (izgrađena tek 1938)
• Hurka - izgradnja završena, dostupna javnosti (tačan naziv prema nazivu perioda Horka)
• Šupa - izgradnja završena, otvorena za javnost
• Adam - izgradnja skoro završena, vojno skladište, nepristupačno
• Bartošovice - zgrada je ukinuta i zamenjena tvrđavom Hanička
• Hanička - izgradnja završena, otvorena za javnost
• Skutina - zgrada u izgradnji, otvorena za javnost
• Dobrošov - zgrada u izgradnji, otvorena za javnost
• Jirova hora - izgradnja nije započeta
• Poustka - izgradnja nije započeta
• Štahelberg - zgrada u izgradnji, otvorena za javnost

Laka utvrđenja

Laka utvrđenja su bila najrbrojnija i trebalo je da pokriju čitavu ugroženu granicu ispaljivanjem projektila iz malokalibarskog naoružanja, posebno mitraljeza . Njihova odbrana uloga bila je da obezbedi zaštitu posadama snage od 2 do 8 ljudi. Ukupno je izgrađeno više od 10.000 takvih utvrđenja, od kojih je oko 9 000 predstavljaju utvrđenja tipa vz. 37. Zanimljiva činjenica je da se većina lakih utvrđenja nije suočavala sa neprijateljem, već je trebalo da ih pokrije vatrom u pravcu unutar čehoslovačke teritorije i takođe okolnih utvrđenja. Prema neprijatelju, utvrđenja su bila prekrivena zemljanim bedemom, koji je trebalo da ih zajedno sa armirano-betonskim zidovima zaštiti od direktne vatre nemačke artiljerije i teškog naoružanja. Snaga utvrđenja bila je u međusobnom pokrivanju pojedinih svetlosnih delova.

Što se tiče unutrašnje opreme utvrđenja (distribucija vode, ožičenje i ventilacija filterima), svi radovi su u potpunosti završeni. Zgrade su imale instalirane i ugrađene dizel generatore, a pripremljene su i odgovarajuće zalihe goriva. U skladištima su se nalazile i zalihe hrane. Slično tome, utvršenje je bilo opskrbljeno municijom, mada do septembra 1938. skladišta municije nije bilo moguće napuniti do propisanih normativa (do kraja 1938. međutim situacija se morala promeniti).

Prepreke

Takozvani svinjski rep ili armirano-betonska prepreka duž puta od Mladkova do Ličkova

Prepreke za jurišno vozilo i pešadiju bile su veoma važan deo linije utvrđenja. To su bile teške i lake prepreke. Bili su teški prema jurišnom vozilu, laka je upotrebljena protiv pešadije.

Prepreke su bile namenjena da zadrže neprijatelja ne samo tokom napada iz glavnog pravca, već i tokom mogućeg napada na objekat sa zadnje strane. Trebali su da povežu liniju utvrđenja čitavom dužinom neprekidnom nizom koja je na obe strane omogućavala pucanje automatskim oružjem, i branila strateški važne puteve i druge moguće ulaze na čehoslovačku teritoriju.

Sudbina utvrđenja

U septembru 1938. godine, u vreme kada su evropske sile započele pregovore o povlačenju češko-slovačkih Sudetskih krajeva od strane nacističke Nemačke, utvrđenja u većini oblasti nisu dovršena ili potpuno opremljena. Jedinice za odbranu utvrđenja još uvek nisu raspoređene u nekoliko odeljenja a odabrane jedinice još uvek nisu adekvatno obučene da ih brane.

Utvrđenja nisu mogla biti završena na vreme ni na celoj češko-nemačkoj granici, jer je anšlus Austrije ovu granicu proširio za još jedan dugački deo, koji je utvrđenjima bio tek malo zaštićen (do neposredne pretnje republici i početka Minhenski pregovori, bila je nedovršena linija lakih utvrđenja i šest pešadijskih bunkera). Prema pretpostavkama, bunkeri su trebali biti spremne za borbu do kraja 1939. godine.

Utvrđenja u sastavu Trećeg rajha

Posle potpisivanja Minhenskog sporazuma i povlačenja granice, većina utvrđenih teritorija pripala je Nemačkoj, dok su preostali delovi uglavnom bili neiskorišćeni, ker su črhoslovsčke trupe morale da napuste veliku većinu utvrđenja nakon 6. oktobra 1938. godine

Uprkos činjenici da je vojska bila spremna i odlučna da se brani po svaku cenu, nova Pomnijeva vlada odlučila je da demobiliše trupe do decembra 1938. godine Iako je postojeća oprema utvrđenja demontirana, ona je ubrzo pala u ruke nacista tokom okupacije ostatka zemlje u martu 1939. godine. Nemačka je preuzela sve, od mapa i planova do oružja, puškarnica, ostalih oklopnih elemenata (zvona i kupole), opreme za osvetljenje, prepreka za liftove. Neke komponente, poput oklopnih elemenata, mogle su se ukloniti samo u okviru planirane likvidacije utvrđenja, za koje je bilo zaduženo osoblje za rušenje utvrđenja. Materijal koji su Nemci zaplenili u utvrđenju do kraja 1940. godine procenjen je na više od 50 miliona rajhsmaraka. Nacisti su kasnije deo opreme utvrđenja koristili u izgradnji atlantskog zida, odnosno utvrđenja na obali Francuske, Belgije, Holandije, Danske i Norveške. Nemci su tvrđavu takođe koristili za obuku i pripremu svojih ofanzivnih jedinica za borbu sa utvrđenjima u Francuskoj i Belgiji. U tom cilju su Nemci u Kralickom obučavali svoju specijalnu vazdušno-desantnu jedinicu Granit i pripremala se za napad na belgijsku tvrđavu Eben-Emael.

Upotreba utvrđenja na kraju Drugog svetskog rata

Na kraju Drugog svetskog rata, nemačka vojska je koristila samo utvrđenja Orel kod Hlučina za odbranu od sovjetskih trupa, koristeći nedovršen pešadijske bunkere, koje su zamenjene nekvalitetnim betonskim preprekama zvona ili mitraljeskim gnezdim. Borbe za utvrđenja započete su 17. aprila 1945. i trajale su do 26. aprila.

Posleratna sudbina utvrđenja

Posle rata, većina bunkera bila je u zapuštenom stanju. Vojska je počela da koristi u prvobitne svrhe samo nekoliko objekata u južnoj Moravskoj na granici sa Austrijom. Do danas su utvrđenja sačuvana u raznom stanju. Većina je dotrajala dok su neka restaurirana i koriste se kao muzeji, pa su npr.u Češkoj to artiljerijska tvrđava Bouda, Hanička, Stachelberg, pešadijski bunker NS 82 Brezinka. U Slovačkoj su rekonstruisane neki bunkeri u okolini Bratislave.

Češka vojska i dalje koristi samo neka utvrđenja i ulazak u njih je zabranjen. Takav je npr. artiljerijsko utvrđenje Adam kod Mladkova u okrugu Usti nad Orlici, koje se koristi kao skladište municije.

• Utvrđenja koja danas koristi češka vojska (N-S 82)
• 
  N-S 82
• 
• 
• 

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Čehoslovačko granično utvrđenje na Vikimedijinoj ostavi

• Fortyfikacje z okresu I. republiki Czechosłowackiej (jezik: češki)
• Czechosłowackie fortyfikacje Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. jun 2021) (jezik: poljski)