Čukur-česma

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
(preusmereno sa Чукур чесма)
Čukur-česma

Čukur-česma se nalazi u Dobračinoj ulici u Beogradu.

Spomenik[uredi | uredi izvor]

Na česmi se nalazi bronzana statua dečaka Save Petkovića u spomen incidenta od strane turskih nizama koji se na tom mestu odigrao 3/15. juna 1862. godine. Zvaničan naziv skulpture je „Dečak sa razbijenim krčagom”.

Spomen česma je podignuta 1931. godine iz sredstava zadužbine trgovca Tome Vanđela, a autor je bio srpski akademik i skulptor Simeon Roksandić. Model za spomen česmu bio je Vlastimir Petković Kepa, nekad telefonista Radio Beograda, a pre toga poznati fudbaler BSK-a (sada OFK Beograd) i reprezentativac Jugoslavije. Od 5. februara 1965. godine je proglašena za spomenik kulture.

Vandali su maja 2010. ukrali skulpturu dečaka.[1] Izlupali su je čekićem i prodali vlasniku divljeg otpada u Krnjači za 20 hiljada dinara.[2] Skulptura je bila devastirana i izlomljena na 22 dela, ali je zahvaljujući 3D snimku ovog spomenika izvršena restauracija.[3] Rekonstrukcija je trajala tri meseca i izvršena je na osnovu trodimenzionalnog skeniranja koje je Zoran Miljanović direktor firme „3D svet“ uradio pre nego što je skulptura ukradena.

Incident[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Incident na Čukur česmi
Tabla u Siminoj ulici

Događaj na Čukur-česmi počeo je bezazleno, jednostavnim rečima izgovorenim dečaku šegrtu:„Savo, ajd` trk donesi vode sa Čukur-česme!“[4] Bio je to koban trenutak za malog Savu Petkovića, ali i ostale učesnike događaja Simu Nešića, Ivka Prokića i druge srpske vojnike i civile, a kasnije i velika briga visokih diplomatskih krugova vodećih evropskih država. To sparno popodne 15. juna 1862. (po novom kalendaru, 3. juna po starom) na izvor je dovelo malog Savu šegrta, turske nizame (vojnike) i mnoge druge da utole žeđ. Jedan turski vojnik ote Savi testiju iz ruku i on poče da se brani, što je veoma naljutilo Turčina pa ga je on ubio bajonetom, po jednoj verziji, po drugoj ga je udario testijom u glavu i Sava pade okrvavljen pored česme. Problem je bio između ostalog i u tome da je mlaz vode bio mali te je punjenje krčaga i testija trajalo dugo.[5] Šegrt Sava je došao kod svoga rođaka Milenka Petrovića u Jajince kod Beograda i žene mu Ljubice iz jajinačke porodice Nikolić, da izučava sarački zanat, iz sela Lukovo kod Kuršumlije.

Srpski žandarmi koji su ubrzo došli uhapsili su ubice, međutim njima je došla pomoć drugih turskih vojnika i to je preraslo u žestok okršaj koji je trajao celu noć. Vest o događaju prostrujala je Beogradom, na sve strane čuli su se pucnji i borba na ulicama je počela da se rasplamsava. Jedan događaj podstakao je niz novih i odlučujućih. Glavni okršaj odigrao se na Velikoj pijaci i odneo je nekoliko života. Ubijeni su srpski terdžuman (prevodilac kod turskih vlasti) Sima Nešić i žandar Đorđe Nišlija.[6] Srbi su zatim izvukli stare puške, jatagane i handžare i na juriš zauzeli Varoš kapiju[7], a Sava kapiju i Stambol kapiju porušili.

Tada su Srbi zauzeli i Sava kapiju, a vest je stigla i do ostalih gradova u Srbiji. Knez Mihailo[8] je, iz Šapca gde se tih dana nalazio, poslao ultimatum Turcima da do osam časova uveče napuste varoš. Sledeći dan 16.(4) protekao je u miru, već naredni 17.(5) bio je sudbonosan za Beograd, počelo je bombardovanje Beograda iz 56 tvrđavskih topova. Poginulo je oko 50 građana i vojnika, izgorelo je 20, a uništeno oko 357 kuća. Srpsko stanovništvo je podiglo barikade za odbranu. U toku jula iste 1862. godine, u Kanlidži pored Carigrada započeti su pregovori o nezavisnosti Srbije, na kojima su učestvovali Francuska, Engleska, Rusija i Austrija. Tada je doneta odluka da se tursko stanovništvo iseli iz Srbije. U narednih godinu dana iseljeno je više od osam hiljada Turaka. Na intervenciju stranih konzula, pre svega britanskog konzula Longvorta, tada je zaključeno primirje koje su potpisali Ašir-paša i ministar Ilija Garašanin, kao i predstavnici stranih sila.

Nakon dugih diplomatskih pregovora i borbe, Turci su pristali da predaju gradove na „čuvanje knezu Mihajlu“, prvo Beograd pa Fetislam (Kladovo), Smederevo i Šabac, a zatim i mnoge druge. Godine 1867. knez Mihailo je dobio ključeve Beogradske tvrđave, a svečanost je održana 6. aprila na Kalemegdanu. Da bi ceo događaj bio rasvetljen, Karlo Perolo, čuveni gostioničar kod „Hajduk Veljka“[9], prijavio se kao svedok i očevidac događaja kod Čukur-česme. Pored njega, i Nikola Hristić, ministar unutrašnjih dela, očevidac i islednik događaja kod Čukur-česme i bombardovanja Beograda, kao i mnogi drugi ali nedovoljno poznati i provereni svedoci. Pored sličnosti iskaza, postoje i brojna odstupanja što je dovelo do kasnije modifikacije događaja. Bilo kako bilo, događaj kod Čukur-česme vezuje se za jedan od najvažnijih događaja u istoriji Beograda. Kasnije varijacije pisaca o ovom događaju stvorile su brojne romantizovane legende o pogibiji srpskog dečaka Save i njegovih savremenika.

Istorijat spomenika[uredi | uredi izvor]

Jedan od ondašnjih Beograđana zaslužan je za obeležavanje mesta kako bi se sačuvao od zaborava događaj na Čukur-česmi bio je poznati duvandžija Vanđel Toma.[10] Testamentom je zaveštao određenu sumu novca za podizanje spomenika. Projekat za skulpturu od bronze na mermernom postamentu uradio je Simeon Roksandić, jedan od najpoznatijih skulptora realističkog pravca u srpskoj umetnosti. Na spomeniku su uklesane ove reči:„U SPOMEN DOGAĐAJA OD 26 MAJA 1862 GODINE NA ČUKUR-ČESMI PODIŽE OVAJ SPOMENIK ZADUŽBINA VANĐELA TOME 1931 GOD.“

Svi izvori navode 15. juna 1862. (po novom kalendaru. 3. juna po starom), a ne 26. maj. Nije poznato ko je i zašto odstupio od utvrđenog datuma. Prvi konkurs za spomenik raspisan je 1912. godine. O rezultatima tog konkursa malo se zna, verovatno zbog izbijanja Prvog svetskog rata, koji je onemogućio podizanje spomenika. Nova česma sa skulpturom na vrhu predstavlja dečaka Savu šegrta nastradalog na ovom mestu. Kao model za izradu figure bio je trinaestogodišnji Vlastimir Petković, sticajem pukih okolnosti prezimenjak žrtve sukoba 1862. godine. Projekat za spomenik Roksandić je priložio 1927. godine umetničkoj sekciji Opštine grada Beograda, koja je prihvatila rešenje uz izvesnu primedbu na arhitektonsku formu spomenika. Uz konsultacije arhitekte Dubovija[11] iz Tehničke uprave, uradio je nov nacrt i poslao ga Opštini na mišljenje naredne godine. Izmene su prihvaćene, spomenik sa skulpturom na mermernom postamentu sa bazenčićem, gde se slivala voda iz krčaga, bio je povezan na vodovod i uličnu kanalizaciju. Bazenčić je dobio nov zaobljeni izgled, a pored je postavljena i mermerna klupa. Od predaje projekta i odluke Opštine prošlo je još tri godine, pa je spomenik podignut tek 1931. godine.

Izražena modelacija, ekspresivnost pokreta ljudskog tela i realističko prikazane ležeće figure dečaka sa testijom u ruci čuva legendu o mladom šegrtu i sećanje na noviju istoriju Beograda budućim generacijama. Spomenik se nalazi na Dorćolu[12], koji u sebi još uvek čuva duh starog Beograda sa uskim ulicama i starim građanskim kućama s kraja 19. i prve polovine 20. veka.

Ovaj spomenik, umetničko delo vajara Roksandića, obeležava autentično mesto jednog istorijskog događaja, kao i mesto jedne od najstarijih javnih česama u Beogradu. Zbog svojim umetničkih i istorijskih vrednosti proglašen je za spomenik kulture 1965. godine.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Ukraden spomenik sa Čukur-česme („Politika“, 23. maj 2010), Pristupljeno 30. 4. 2013.
  2. ^ Savu „ubili“ drugi put („Večernje novosti“, 24. maj 2010) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. maj 2010), Pristupljeno 30. 4. 2013.
  3. ^ Čukur česma: Povratak bronzanog dečaka („Večernje novosti“, 21. januar 2011), Pristupljeno 30. 4. 2013.
  4. ^ V. Bubanj, Česme i fontane Beograda, Beograd, 1986, 27-39
  5. ^ Kaćanski, Vladislav St. (2008). Stari izgled Beograda. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 69—72. 
  6. ^ Desna ruka knjaza Miloša („Večernje novosti“, 22. jun 2013)
  7. ^ S. G. Bogunović, Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka, Arhitektura(I), Beograd 2005
  8. ^ M. Timotijević, Mit o nacionalnom heroju spasitelju i podizanje spomenika knezu Mihailu M. Obrenoviću III, Nasleđe IV, Beograd 2002.
  9. ^ „Turistička organizacija grada Zaječara“, pristupljeno 10.10. 2013
  10. ^ Vanđel Toma, „Srpsko-cincarsko društvo Lunjina“, 10.10.2013; Beogradski stranci, priča o kosmopolitizmu i energiji grada koji traje, Turistička organizacija Beograda, Beograd,2009. godine; Beogradsko nasleđe, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda [1]; „Bioskop Balkan“, dosije spomenika kulture, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
  11. ^ S. G. Bogunović, Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka, Arhitekti(I), Beograd, 2005; D. P. Milašinović-Marić, S. Berber, S. Mijatović, Arhitekta Dubovi, Beograd, 2001
  12. ^ S. G. Bogunović, Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka, Arhitekti(I), Beograd, 2005.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  1. Vladimir Bubanjac, Česme i fontane Beograda, Beograd,1986, 27-39.
  2. Jovan S. Dajković, Beograd i slučaj na Čukur-česmi, GMGB, knj.IV, Beograd 1957,313-326
  3. Branislav Vučković, Čukur-česma kako je nastao današnji spomenik, Nasleđe, IV, Beograd, 2002.
  4. I. Bećković, Čukur-česma, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Beograd, 2009.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Čukur-česma na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Чукур-чесма&oldid=27384357”