13. SS brdska divizija Handžar (1. hrvatska)

Ova stranica je zaključana od daljih izmena anonimnih korisnika i novajlija zbog sumnjivog doprinosa istih, koji treba da se raspravi na stranici za razgovor
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
13. SS brdska divizija „Handžar” (1. hrvatska)
13. Waffen-Gebirgs-Division der SS „Handschar“ (kroatische Nr. 1)
Oznaka pripadnosti 13. SS brdskoj diviziji „Handžar” (1. hrvatska)[1]
Postojanjemart 1943 (1943-03) — 8. maj 1945. (1945-05-08); 2 godine i 1 ili 2 meseca
Zemlja Nacistička Njemačka
Pripadnost Nacistička Njemačka
 Nezavisna Država Hrvatska
Ogranak Vafen-SS
TipBrdska pješadija
UlogaProtivgerilske operacije
Veličinadivizija (najviše do 17.000)
Dio5. SS brdski armijski korpus
9. SS brdski korpus
68. armijski korpus
NadimakHandžar
Fesaroši
MotoHandžaru udaraj!
Angažovanje
Komandanti
Značajni
komandanti		Karl-Gustav Zaubercvajg
Deziderius Hampel

13. Vafen-SS brdska divizija „Handžar” (1. hrvatska) (njem. 13. Waffen-Gebirgs-Division der SS „Handschar“ /kroatische Nr. 1/) bila je njemačka brdska pješadijska divizija Vafen-SS-a, oružanog krila Nacističke partije, koji je služio uz Vermaht, ali nikada nije formalno bio dio Vermahta tokom Drugog svjetskog rata. Na poslijeratnim suđenjima u Nirnbergu, Vafen-SS je proglašen za zločinačku organizaciju zbog ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti. Od marta do decembra 1944, divizija učestvovala je u protivgerilskim operacijama protiv jugoslovenskih partizana na prostoru Nezavisne Države Hrvatske (NDH), fašističke marionetske države koje se nalazila na prostoru današnje Republike Hrvatske, Bosne i Hercegovine i dijela Republike Srbije.

Naziv je dobila po handžaru, dvosjeklom nožu koji su nosili janjičari za vrijeme osmanske vladavine. To je prva negermanska divizija Vafen-SS i njeno osnivanje označilo je širenje Vafen-SS u multietničku vojnu silu. Sastavljena uglavnom od bosanskih muslimana sa pojedinim Hrvatima katolicima i uglavnom njemačkim (rajhsdojčeri i folksdojčeri) oficirima i podoficirima, položila je zakletvu na vjernost Adolfu Hitleru i Anti Paveliću.

Divizija se nakratko borila u Sremu, na području sjeverno od rijeke Save u blizini prelaza u sjeveroistočnu Bosnu. Nakon prelaska Save, uspostavila je određenu „sigurnosnu zonu” u sjeveroistočnoj Bosni između rijeka Save, Bosne, Drine i Spreče. U više prilika borila se izvan sigurnosne zone i stekla je reputaciju po brutalnosti i divljaštvu, ne samo tokom borbenih dejstava, nego i kroz zločine počinjene nad srpskim, muslimanskim i jevrejskim civilima. Krajem 1944, dio divizije je prebačen u okolinu Zagreba, nakon čega su nenjemački pripadnici divizije počeli dezertirati u velikom broju. Tokom zime 1944—1945, poslata je u Baranju gdje se borila protiv Crvene armije i Bugara širom južne Mađarske, nazadujući kroz niz odbrambenih linija sve dok se nisu našli unutar granica Rajha.

Većina preostalih muslimana dezertirala je u ovom trenutnu i pokušala je da se vrati nazad u Bosnu. Ostali su se povlačili dalje na zapad, u nadi da će se predati zapadnim Saveznicima. Ostatak pripadnika divizije postali su zarobljenici Britanske vojske. Nakon toga, 38 oficira je izručeno Jugoslaviji gdje su se suočili sa tužbama, od čega je 10 pogubljeno. Stotine bivših pripadnika divizije učestvovalo je u Građanskom ratu u Mandatnoj Palestini (1947—1948) i u Arapsko-izraelskom ratu (1948).

Pozadina

NDH i Pavelić

Poslije invazije Sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju, hrvatski ultranacionalista i fašista Ante Pavelić, koji se nalazio u egzilu u Musolinijevoj Italiji, imenovan je za poglavnika ustaške Nezavisne Države Hrvatske (NDH). NDH je obuhvatala skoro cijelu današnju Republiku Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i dio Republike Srbije, a predstavljala je italijansko-njemački kvaziprotektorat.[2] Vlasti NDH su, preko Ustaške vojnice,[3] sprovodile genocidnu politiku protiv Srba, Jevreja i Roma koji su živjeli u granicama nove države.[4]

Kako bi osigurao odanost bosanskih muslimana, Pavelić je naredio da se jedna zgrada u Zagrebu pretvori u džamiju, koju je nazvao Poglavnikova džamija.[5] Uprkos Pavelićevim uvjeravanjima u jednakost sa Hrvatima, mnogi muslimani su se ubrzo razočarali u ustašku vlast. Nijedan musliman nije postavljen na uticajno mjesto u administraciji NDH. Na teritoriji NDH su izbile žestoke borbe između ustaša, četnika i partizana. Neke jedinice Ustaške vojnice bile su uvjerene da su muslimani simpatizeri komunista i spaljivali su njihova sela i ubijali civile. Četnici su optuživali muslimane za učešća u ustaškom nasilju protiv Srba i sprovodili su slične zločine nad muslimanskim stanovništvom. Muslimane nije naročito štitilo ni Hrvatsko domobranstvo, regularna vojska NDH, za koju su Nijemci smatrali da je od minimalne borbene važnosti. Muslimani su osnivali mjesne milicije za samoodbranu, ali su i one bile od ograničene vrijednosti, i samo je jedna milicija iz Tuzle, domobranska Hadžiefendićeva legija, koju je vodio Muhamed Hadžiefendić, bila od nekog značaja.[6]

Osude i zahtjevi za zaštitu

Glavni članak: Muslimanske rezolucije

Muslimanska elita i viđeniji ljudi u brojnim gradovima i varošicama objavljivali su rezolucije ili memorandume u kojima su javno osuđivali ustaške mjere, zakone i nasilje protiv Srba: Prijedorsku (23. septembra 1941), Sarajevsku (12. oktobra), Mostarsku (21. oktobra), Banjalučku (12. novembra), Bijeljinsku (2. decembra) i Tuzlansku rezoluciju (11. decembra). Rezolucije su osuđivale ustaše u Bosni i Hercegovini zbog lošeg postupanja prema muslimanima i zbog pokušaja da okrenu muslimane i Srbe jedne protiv drugih.[7] Prema jednoj rezoluciji, od početka ustaškog režima muslimani su se užasavali nezakonitih djelatnosti koje su ustaše, organi vlade NDH i razne nelegalne grupe, činile protiv Srba.[8]

Nezadovoljstvo bosanskih muslimana ustaškom upravom u NDH i njihova potreba za zaštitom bili su sjedinjene sa češnjom za vremenom habzburške uprave u Bosni i Hercegovini i uglavnom prijateljskim stavom prema Nijemcima među viđenijim bosanskim muslimanima. Ovi faktori su doprinosili zahtjevima za autonomijom bosanske muslimanske zajednice kojima se Pavelić žestoko opirao, pošto bi to narušilo teritorijalni integritet NDH.[9] Do novembra 1942, autonomaši su bili toliko očajni zbog potrebe za zaštitom muslimanskog stanovništva, da su pisali Adolfu Hitleru tražeći da odobri stvaranje autonomne „političko-administrativne vlasti” u Bosni u okviru NDH, na čijem čelu bi se nalazila ličnost koju imenuje Hitler.[10]

Osnivanje

Pripadnici 13. SS divizija sa brošurom „Islam i judaizam”, 1943. godina.

Zbog nedostatka ljudstva za jedinice Vafen-SS-a, SS-rajhsfirer Hajnrih Himler i ključni oficir Vafen-SS-a za regrutaciju SS-obergrupenfirer i general Gotlob Berger predložili su Hitleru 6. decembra 1942. osnivanje muslimanske SS divizije. I Vermaht i Vafen-SS bili su zabrinuti zbog sve bržeg pogoršanja bezbjednosnog stanja u NDH, što je vezivalo njemačke vojnike potrebne na nekim drugim mjestima.[6] Njemački izvještaj iz 1943. navodi da je do te godine ubijeno 100.000 muslimana i da je oko 250.000 postalo izbjeglice. Pored toga, regiji je prijetila nestašica hrane. Grupenfirer i general-potporučnik Artur Fleps primjetio je da „muslimani imaju poseban status, jer ih progone svi ostali”.[9]

Romantičarski stav koji je Himler imao o bosanskim muslimanima, vjerovatno je imao značajnu ulogu u stvaranju divizije.[11] Ipak, memorandum od 1. novembra 1942. takođe ukazuje da su vodeći muslimanski autonomaši već predložili stvaranje dobrovoljačke jedinice Vafen-SS-a pod njemačkom komandom.[12] Himler je lično bio fasciniran islamom i vjerovao je da islam stvara neustrašive vojnike.[9] Smatrao je da je njihova žestina poželjnija od uglađenosti hrišćana i vjerovao je da bi njihove borbene vještine trebalo dalje razvijati i iskoristiti.[11] Smatrao je da će muslimani biti savršeni vojnici SS-a, jer islam „obećava raj onima koji se bore i poginu u borbi”.[13] Što se tiče njihovog etničkog porijekla i zahtjeva koje je postavio SS-a, čini se da je Himler prihvatio teorije koje su zastupali hrvatski i njemački nacionalisti da Hrvati, uključujući i muslimane, nisu slovenskog porijekla, nego čisti Arijci gotskog ili iranskog porijekla.[14]

Himler je bio inspirisan i uspjesima Bosanskohercegovačke pješadije u Prvom svjetskom ratu. Nastojao je da povrati ono što je on nazivao „starom austrijskom” tradicijom, ponovo osnivajući bosanske pukove bivše Austrougarske vojske u vidu muslimanske SS divizije.[15] Kada je osnovana, divizija je trebalo da stupi u borbu i da uništi jugoslovenske partizane, koji su djelovali u sjeveroistočnoj Bosni, i tako povratiti lokalni „red”. Himlerova osnovna briga nije bila sigurnost mjesnog muslimanskog stanovništva, nego dobrobit njemačkog stanovništva u Sremu. „Srem je žitnica Hrvatske i nadajmo se da će on i naša voljena njemačka naselja biće sigurna. Nadam se da će područje južnog Srema osloboditi… bosanska divizija… tako da možemo barem djelimično vratiti poredak u ovu smiješnu [hrvatsku] državu”.[15]

Adolf Hitler je zvanično odobrio projekat sredinom februara 1943, a Himler je naredio Arturu Flepsu, komandantu 7. SS divizije „Princ Eugen”, da osnuje prvu SS diviziju od negermanskog stanovništva.[16]

Regrutovanje

Fleps je otputovao u Zagreb 18. februara 1943. kako bi otpočeo zvanične pregovore sa vladom NDH. Sastao se sa njemačkim izaslanikom Zigfridom Kašeom i ministrom spoljnih poslova NDH Mladenom Lorkovićem, koji je predstavljao Pavelića. Pavelić je već dao pristanak osnivanju divizija, ali Vafen-SS i vlada NDH su imali vrlo različite ideje kako će se ona regrutovati i kontrolisati. Lorković je predložio da se ona nazove SS ustaška divizija, koja bi bila hrvatska jedinica osnovana uz pomoć SS-a, sa nazivima pukova po geografskim nazivima, kao što su Bosna, Krajina i Una. Ovo je odražavalo strahove koje su imali Pavelić i Kaše da će čisto muslimanska divizija možda doprinijeti muslimanskim zahtjevima za nezavisnošću. Kao kompromis, riječ „hrvatska” je dodata zvaničnom imenu divizije i regrutovani su i hrvatski katolički oficiri.[17] Himlerove i Flepsove želje su uglavnom prevagnule i divizija je stvorena po njihovom nahođenju, što je NDH ostavilo veoma nezadovoljnu ishodom, posebno u pogledu etničkog sastava divizije.[18]

SS-štandardfirer Karl fon Krempler, specijalista za islam koji je govorio srpskohrvatski, od Himlera i Flepsa dobio je zaduženje za organizovanje divizije. Fleps se sreo sa Kremplerom 3. marta, koji je morao da sarađuje sa predstavnikom vlade NDH Alijom Šuljakom. Kampanja obrazovanja divizije je počela 20. marta 1943. kada su Krempler i Šuljak počeli 18-dnevni obilazak 11 bosanskih župa.[19] Uz pomoć SS-a, održani su regrutni mitinzi u Živinicama i Gračanici.[20] U međuvremenu, Nijemci su u Berlinu počeli formirati divizijski štab, uključujući rezervnog SS-štandfirera Herberta fon Obervurcera koji je iz 6. SS divizije „Sjever” premještan na dužnost zapovjednika divizije.[19]

Šuljak i Krempler su se uskoro sukobili oko ciljeva i uloge predložene divizije. Šuljak je, kao političar, kritikovao Kremplerovo srpsko narječje i njegovu upotrebu tradicionalnih islamskih boja i amblema (zelenih zastava i polumjeseca) umjesto ustaških simbola tokom regrutovanja. Kada su došli u Tuzlu, Kremper se sreo sa vođom muslimanske milicije Muhamedom Hadžiefendićem. Hadžiefendić je 28. marta ispratio Kremplera u Sarajevo, gdje ga je upoznao sa Muhamedom Pandžom, kao i sa drugim vodećim muslimanskim političarima koji nisu bili povezani sa ustašama. Vlada NDH i Kaše bili su bjesni i zahtijevali trenutnu smjenu Kremplera. SS je ignorisao zahtjev i Krempler je nastavio sa regrutovanjem pripadnika buduće divizije, među kojima je bilo i dezertera iz oružanih snaga NDH.[21]

Veliki muftija Jerusalima

Veliki muftija Jerusalima Muhamed Amin el Huseini, zajedno sa SS-brigadefirerom i general-majorom Vafen SS-a Karl-Gustavom Zaubercvajgom, vrši smotru dobrovoljaca SS divizije u novembru 1943. godine.

Himler i grupa muslimanskih vođa u NDH su u periodu mart—april 1943. zatražili da Veliki muftija Jerusalima Muhamed Amin el Huseini, koji je u to vrijeme živio u Berlinu, pomogne u organizovanju i regrutovanju muslimana u Vafen-SS i druge jedinice. Bio je u pratnji Kremplera, koji je govorio turski.[22] Od 30. marta do 10. aprila, muftija je posjetio Zagreb, Sarajevo i Banju Luku, kako bi se sastao sa visokim muslimanskim vođama i agitovao za podršku novoj diviziji.[20] Muftijina posjeta je bila i u svrhu pregleda i blagoslova divizije,[23] tokom koje je koristio nacistički pozdrav.[24] Huseini je insistirao na tome da „najvažniji zadatak ove divizije mora biti zaštita domovine i porodica [bosanskih dobrovoljaca]” i da „diviziji ne smije biti dozvoljeno da napusti Bosnu”, ali se Nijemci na ovo nisu obazirali.[25]

Regrutovanje Hrvata katolika

Uprkos Huseinijevoj podršci, regrutovanju se nije odazvao veliki broj muslimana. Himler je onda dozvolio da hrišćani čine 10% jedinice. Kako se regrutovanje potrebnog broja muslimana pokazalo teškim zadatkom, u diviziju je primljeno 2.800 Hrvata katolika, što je na Himlerovo razočaranje bilo više od procenta koji je on želio.[26]

Husein Biščević (rođen 28. jula 1884) bio je najviši (i vjerovatno najstariji) bosanski oficir koji se dobrovoljno javio. Biščević je služio u Austrougarskoj vojsci i u avgustu 1943. postavljen je na dužnost SS-oberšturmbanfirera u divizijskom protivavionskom bataljonu. Ubrzo je ocijenjen kao nepodesan i zamijenjen je njemačkim oficirom, malo prije nego što je divizija krenula u borbu.[27]

Sastav

Pripadnici 13. SS divizije „Handžar” tokom obuke.

Izvori se razlikuju u pogledu početnog sastave divizije. Stevan K. Pavlović navodi da su 60% regruta činili muslimani, a da su ostali bili folksdojčeri, koji su činili većinu oficirskog i podoficirskog kadra,[28] dok Jozo Tomašević navodi da je jedinicu činilo 23.200 muslimana i 2.800 Hrvata, dok su oficiri bili uglavnom Nijemci. Dalje navodi da je to bila najveća muslimanska diviziji sa 26.000 pripadnika.[29] Lepre navodi da je propisana jačina divizije smanjena sa 26.000 na 21.000.[30] Divizija je imala imama u svakom bataljonu, osim u potpuno njemačkom izviđačkom bataljonu.[31] Oko 6 mjeseci divizija je uključivala i oko 1.000 Albanaca sa Kosova i Sandžaka, koji su činili 1. bataljon 2. puka, koji je kasnije postao 1. bataljon 28. puka.[32]

U vrijeme okončanja obuke, divizija je i dalje bila za trećinu manja od naznačene veličine i u pogledu oficira i podoficira, a oficirski kadar je ostao skoro isključivo sastavljen od Nijemaca.[33] Većina oficira i podoficira je dovedena iz rezervnih jedinica drugih divizija Vafen-SS-a.[34]

Osnivanje, obuka i pobuna

Divizija je prvobitno poslata na obuku u južnu Francusku, gdje je uglavnom bila smještena u gradovima i selima u departmanima Averon i Lozer. Dugo nakon zvaničnog osnivanja, divizija nije imala zvaničan naziv i koristili su se nezvanični nazivi „Hrvatska SS dobrovoljačka divizija” (njem. Kroatische SS-Freiwilligen-Division) ili „Muslimanska divizija” (njem. Muselmanen-Division).[35] Odluka Vafen-SS-a da se divizija osnuje i obuči izvan Bosne bila je suprotna savjetima koje je dao njemačke opunomoćenik u NDH, Edmund Glez fon Horstenau. Ovaj savjet se ubrzo pokazao kao proročki.[36]

Oberzt Karl-Gustav Zaubercvajg preuzeo je zapovjedništvo nad divizijom od Obervurcera 9. avgusta 1943. godine. Poslije prebacivanja je dobio čin SS-oberfirera. Bio je pruski vojnik koji je odlikovan kao osamnaestogodišnji zapovjednik čete tokom Prvog svjetskog rata i bio je na dužnosti zapovjednika puka u ranim fazama operacije Barbarosa, prije nego što je ranjen. Kao dokazani vođa, iako nije govorio srpskohrvatski, ubrzo je stekao trajno poštovanje i naklonost pripadnika divizije.[37]

Pobuna u Vuljfranš-de-Rujergu (septembar 1943)

Prvobitni spomenik „jugoslovenskim borcima” u Vuljfranšu otkriven je 1952. godine.

U noći između 16. i 17. septembra 1943, dok je divizija bila na obuci u Viljfranš-de-Rujergu u Francuskoj, skupina propartizanskih vojnika predvođena mlađim muslimanskim i hrvatskim oficirima[38] podigla je pobunu u pionirskom bataljonu. Predvođeni Feridom Džanićem, Božom Jelinekom (poznat i kao Eduard Matutinović), Nikolom Vukelićem i Luftijom Dizdarevićem, zarobili su većinu njemačkog osoblja i ubili pet njemačkih oficira, uključujući zapovjednika bataljona SS-oberšturmbanfirera Oskara Kirhbauma. Očigledno, pobunjenici su vjerovali će se ostali pridružiti i da bi mogli doprijeti do zapadnih Saveznika.[39]

Pobuna je bila neuspješna zbog uticaja imama Halima Malkoča i ljekara Vilfrida Švejgera. Malkoč je muslimanskim pripadnicima 1. čete rekao da su ih prevarili, da oslobode njemačke podoficire i okupe čete kako bi uhvatili vođe pobune. Švejger je isto uradio sa 2. četom. Dizdarević i Džanić su ubijeni u borbi, Vukelić je zarobljen, dok je Jelinek pobjegao.[40]

Različiti izvori navede različite brojeve pogubljenih nakon gušenja pobune. Tomašević[38] tvrdi da je 78 prestupnika ubijeno, a Lepre navodi samo 14 mrtvih[41] dok su još 4 pobunjenika pronađena i ubijena krajem septembra.[42] Malkom tvrdi da je 15 pobunjenika umrlo i još 141 je ubijen u naknadnoj „operaciji čišćenja”.[43] Nijemci su pripisali infiltraciju Titovom prijedlogu da se njegovi partizani prijave za policijske dužnosti kako bi dobili bolje oružje, uniforme i obuku. Prijavljeni koji su smatrani „neodgovarajućim za službu” ili „politički nepouzdani” naknadno su očišćeni. Na kraju, 825 pripadnika je udaljeno iz divizije i poslato u Njemačku na prinudni rad u organizaciji Tot. Od 825, njih 265 je odbilo prinudni rad i poslati su u Koncentracioni logor Nojengame, gdje je na desetine umrlo.[36]

Govoreći o snagama bosanskih muslimana u Austrougarskoj vojsci, Himler je kasnije rekao: „Znao sam da postoji šansa da se nekoliko izdajica prokrijumčari u diviziju, ali nisam imao najmanju sumnju u pogledu lojalnosti Bosanaca. Ove snage su bile lojalne svom vrhovnom zapovjedniku dvadeset godina, pa zašto ne bi bilo tako danas”.[44] Himler je odlikovao i Malkoča i Švejgera Gvozdenim krstom drugog reda zbog sprječavanja pobune. Pet vojnika je takođe odlikovano.[41]

Kada je Viljfranš-de-Rujerg oslobođen 1944, mjesno stanovništvo je odlučilo da oda počast pobunjenicima preimenovanjem ulice u Avenija Hrvata (franc. Avenue des Croates; mjesno stanovništvo je bosanske muslimane vidjelo kao Hrvate islamske vjeroispovijesti), a „pobuna Hrvata” se obilježava svakog 17. septembra. Kohen trvdi da je jugoslovenska vlada poslije rata tražila da se komemoracije preimenuje u „pobuna Jugoslovena” kako bi se prikrila etnička pripadnost pobunjenika, što su Francuzi odbili.[45] Viljfranš-de-Rujerški ustanak se prvobitno obilježavao u gradu sa spomenikom, koji je dizajnirao hrvatski skulptor Vanja Radauš.[46]

Šlezija

Pripadnici divizija na molitvi tokom obuke u Nojhameru u novembru 1943. godine.

Zbog pobune, divizija je prebačena na područje za obuku u Nojhameru u Šleziji (današnja Poljska) kako bi završili svoju obuku.[42] Tokom obuke, njemački oficiri, zadovoljni napretkom, skovali su termin Mujo za bosanske muslimane.[47] Pripadnici divizije su se zaklinjali na vjernost i Hitleru i Paveliću.[38]

Štab SS-a zvanično je diviziji dao naziv „13. SS dobrovoljačka bh. brdska divizija (hrvatska)” (njem. 13. SS-Freiwilligen b.h. Gebirgs-Division (Kroatien)) 9. oktobra 1943, ali ubrzo je došlo do promjene kako bi se razlikovala od onih koje čine Nijemci i postala je „13. SS brdska divizija ’Handžar’ (1. hrvatska)” (njem. 13. Waffen-Gebirgsdivision der SS „Handschar“ (kroat. Nr. 1)).[35] Divizija je dobila naziv „Handžar”, po borbenom nožu ili maču kojeg su nosili osmanski janjičari vijekovima dok je područje BiH bilo dio Osmanskog carstva.[48] Divizija je završila svoju obuku 15. februara 1944. i vratila se u NDH željeznicom.[49]

Protivgerilske operacije (mart—maj 1944)

Karta NDH sa prikazom područja odgovornosti 13. SS divizije (zelena boja).[50]

Primarna uloga divizija bilo je obezbeđivanje 6.000 km² teritorije u sjeveroistočnoj Bosni, unutar NDH. Sigurnosna zona obuhvatala je Posavinu, Semberiju i Majevicu, područje koje se nalazi između rijeka Save, Bosne, Drine i Spreče. Sigurnosna zona je otprilike odgovarala oblasti djelovanja 3. bosanskog korpusa NOVJ.[51] Himler je zadatak divizije vidio kao važan za zaštitu važnih poljoprivrednih područja i folksdojčerskih naselja u Sremu na sjeveru.[50]

Divizija je učestvovala u možda najvećoj protivgerilskoj operaciji tokom Drugog svjetskog rata, operaciji Majbaum.[52] Učestvovala je i u drugim protivgerilskim operacijama između marta i maja 1944. godine.[53]

Operacija Vegvajzer

Prva akcija u kojoj je divizija učestvovala bila je operacije Vegvajzer (Putokaz) od 9. do 12. maja 1944. godine. Cilj operacije bio je čišćenje dijela Srema koji su zauzeli partizani, a koji su bili prijetnja pruzi Zagreb—Beograd. Partizani su djelovali iz šuma oko Bosuta i sela duž toka Save. Kako je divizija ušla u područje, partizani su se povukli na jugoistok, izbjegavajući odlučnu borbu. Zaubercvajg tvrdi da su partizani imali 573 poginulih i 82 zarobljenih.[54] Haor piše da je divizija masakrirala hiljade srpskih civila tokom operacije.[55] Prema Vladimiru Dedijeru i Antunu Miletiću, 223 civila su ubijena u Bosutu, 352 u Sremskoj Rači i 70 u Jameni, većinom starci, žene i djece.[56] Operacija je bila uspješna u pogledu čišćenja bosutskih šuma, ali partizani su se vratili u područje ubrzo nakon zaključenja operacije.[57]

Operacija Save

Operacija Save (Sava) pokrenuta je 15. marta 1944. sa ciljem čišćenja partizana sa područja Semberije. Zaubercvajg je napisao otvoreno pismo diviziji: „Sada smo stigli do bosanske granice i (uskoro) započeli marš u domovinu… Firer vam je pružio najbolje oružje. Pored onoga (što imate) u svojim rukama, iznad svega imate ideju u svojim srcima — da oslobodite domovinu… Ubrzo, svaki od vas će stajati na mjestu koje vi zovete domom, kao vojnik i džentlmen; stajati čvrsto kao branitelj ideje spasenja kulture Evrope — ideje Adolfa Hitlera”.[58]

Zaubercvajg je naredio da svaki zapovjednik pročita već pripremljenu poruku kada njegova jedinica bude prelazila rijeku Savu, u kojoj je istaknuto „oslobođenje Bosne” i na kraju oslobođenje „muslimanske Albanije”. To je bilo neposredno obraćanje albanskim snagama, kao i bosanskim. 27. puk prešao je Savu u zoru kod Bosanske Rače, blizu ušća sa Drinom. Ostatak je prešao u Brčkom, sa pratnjom jakog artiljerijskog bombardovanja. Sa partizanskim snagama je odmah ostvaren sukob, koje su se brzo povukle u šumu. Snage za podršku ostale su sjeverno od Save u Vinkovcima, koji su postali stalno sjedište garnizona. Puk je lako napredovao preko Semberije kroz Velino Selo do Brodca, a zatim u Bijeljinu koja je zauzeta nakon lakšeg partizanskog otpora 16. marta.[59]

27. puk je konsolidovao svoj položaj u Bijeljini, dok su se 28. puk i divizijski izviđački odred nosili sa najvećim borbama dok su napredovali kroz Pukiš, Čelić i Koraj u podnožnu planine Majevice. Zaubercvajg je kasnije zabilježio da je 2. bataljon 28. puka „u Čeliću napao partizansku odbranu sa (novim) zapovjednikom bataljona Hansom Hankeom na čelu” i da su se neprijateljske snage povukle nakon teške borbe sa velikim gubicima, s manjkom municije.[60]

Kada je oblast osigurana, odbrambeni položaji su uspostavljeni duž puta Čelić—Lopare i jedinice veličine čete su poslate u izviđanje. U noći između 17. i 18. marta, dijelovi 16. vojvođanske i 36. vojvođanske divizije NOVJ bezuspješno su napali položaje 28. puka kod Koraja i Zabrđa, pri čemu su izgubile preko 200 ljudi.[61]

Operacija Osteraj

Nakon operacije Save, divizija je ostala relativno statična duže od tri sedmice, pri čemu je sprovodila operacije čišćenja i odbijanja napada mjesnih partizana. Muslimani su sa nestrpljenjem priželjkivali dalje napredovanje kroz Bosnu, ali je izviđački bataljon u velikoj mjeri bio angažovan na zapadnom boku divizije, napadajući položaje koje su držale 3. vojvođanska i 36. vojvođanska divizija NOVJ u Gornjem Rahiću 26. marta, gdje je tokom borbi ubila 124 partizana i 14 zarobila. Bataljon je zauzeo još nekoliko položaja od partizana u narednoj sedmici.[62] Početkom aprila, 200 partizana iz 16. muslimanske brigade predalo se diviziji. Oni su većinom bili bivši pripadnici raznih muslimanskih milicija, a koji su bili regrutovani u redove partizana.[63]

Operacija Osteraj (Uskršnje jaje) počela je 12. aprila 1944. sa ciljem čišćenja planine Majevice, a koju su držali elementi 3. bosanskog korpusa na čelu sa generalom Kostom Nađom. 27. puk je ubrzo zauzeo Janju i prošao kroz Donju Trnovu kako bi stigao do rudnika uglja Ugljevik, važnog ekonomskog cilja za njemačku vojnu mašineriju. Nakon borbi koje su trajale do 13. aprila uveče, 27. puk je izvijestio da su partizanski gubici iznosili 106 poginulih, 46 zarobljenih, 2 dezertera i velike količine oružja i municije. Puk je takođe zauzeo veliku količinu medicinskog materijala iz bolnice u okolini Donje Trnove.[64]

28. puk je krenuo na jug kroz Mačkovac i tokom borbe oko Priboja, njegov 1. bataljon, sačinjen od Albanaca, imao je teške gubitke. 3. bosanski korpus je zatim povukao 16. vojvođansku i 36. vojvođansku diviziju na jug preko puta Tuzla—Zvornik. Izviđački bataljon je nastavio napredovanje, krećući se prema zapadnim padinama Majevice i zauzimajući Srebrenik i Gradačac, gdje se povezao sa 1. gorskim zdrugom Hrvatskog domobranstva. Nijemci su operaciju Osteraj smatrali velikim uspjehom, zbog postizanja svih ciljeva operacije uz minimalne gubitke.[65]

Tokom krajnje etape operacije Osteraj, 1. bataljon 28. puka povučen je iz borbe i prebačen u Prištinu kako bi formirao dio 21. SS brdske divizije „Skenderbeg” (1. albanska) prema Himlerovom naređenju. Novi 1. bataljon 28. puka je regrutovan od drugih divizijskih jedinica i novih regruta.[64]

U posljednjem dijelu operacije Osteraj, Jagdkomandos, lako naoružani i mobilni „lovački odredi” snage čete ili bataljona, korišteni su za razbijanje i uznemiravanje partizana koji su i dalje djelovali na krilima. Ovi odredi su ubili preko 380 partizana i zarobili preko 200 između 21. i 23. aprila.[66] Sredinom aprila, pola sigurnosne zone bilo je očišćeno od partizana.[67]

Operacija Majbaum

Pripadnici divizije tokom operacije u maju 1944. godine.

Ambiciozni cilj operacije Majbaum (Majsko drvo) bio je uništenje 3. istočnobosanskog korpusa. Armijska grupa F naredila je 5. SS brdskom korpusu da formira blokadu duž Drine, kako bi se spriječio prelazak partizanskih snaga u Srbiju. Operacija Majbaum bila je jedna od najvećih protivgerilskih operacija Drugog svjetskog rata i uključivala je 7. SS diviziju i snage NDH. 13. SS divizija našla se pod zapovjedništvom 5. SS korpusa i osnovni zadatak divizije bio je zauzimanje Tuzle i Zvornika, zatim napredovanje na jug paralelno sa Drinom do spajanja s hrvatskim jedinicama. Prvobitni plan uključivao je padobranski desant 500. SS padobranskog bataljona na područje Vlasenice, ali desant otkazan zbog neodgovarajućih vremenskih uslova. Sigurnost bokova trebalo je da obezbjeđuje izviđački bataljon na području Srebrenika.[68] Raspoređivanje južno od Spreče, izvan sigurnosne zone, tokom operacije Majbaum naredio je zapovjednik korpusa, Fleps, uprkos protivljenju Zaubercvajga. To je prouzrokovalo trvenja između njih koja su eventualno zahtijevala Himlerovu intervenciju.[69]

28. puk je napredovao na jug uz planinske puteve kroz Tuzlu 23. aprila. Sljedećeg dana je nastavio do Stupara. 27. puk je napredovao na jug 25. aprila, kako bi zauzeo Zvornik. U isto vrijeme 28. puk šalje 1. bataljon istočno prema Vlasenici i 2. bataljon južno prema Kladnju, koji zauzima varošicu 27. aprila. Zbog vodostaja Drinjače kod Kladnja, umjesto da pregaze rijeku i nastave prema Vlasenici, 2. bataljon nastavlja jugoistočno prema Han Pijesku, gdje se susreću sa elementima 7. SS divizije koji su napredovali na sjever.[70]

1. bataljon je zauzeo Vlasenicu 28. aprila, ali su ga gotovo istovremeno sa istoka napale dvije partizanske divizije. Treća partizanska divizija je opkolila štab 28. puka u Šekovićima, 30 km sjeverozapadno od Vlasenice. I 2. bataljon i izviđački bataljon krenuli su na Vlasenicu, gdje je 2. bataljon izbavio potučeni 1. bataljon i zatim opkolio Šekoviće. Nakon 48-časovne borbe, tokom koje je 2. bataljon desetkovan, varošica je zauzeta.[71]

Dok je bitka za Šekoviće bjesnila, 27. puk proširio blokadu Drine dalje na jug, zaustavljajući partizansku kolonu, dosegnuvši do Nove Kasabe 30. aprila. Nakon što se stanje u Šekovićima smirilo 1. maja, 27. puk je ponovo patrolirao na putu Tuzla—Zvornik. 28. puk se prebacio na područje Simin Han — Lopare 5. maja, dok je 7. SS divizija gonila partizane koji su se povlačili na jug.[72]

Operacija Majbaum nije samo zaustavili prelazak 3. istočnobosanskog korpusa preko Drine u Srbiju, već je i oslabila partizansku formaciju. 5. SS brdski korpus je 6. maja naredio diviziji da se vrati u sigurnosnu zonu sjeverno od rijeke Spreče.[72]

Operacija Majglekhen

Divizija je 17—18. maja zajedno sa mjesnim majevičko-tuzlanskim četničkim jedinicama pod zapovjedništvom Radivoja Kerovića započela operaciju Majglekhen (Đurđevak) sa ciljem uništenja nekoliko partizanskih brigada na Majevici. Partizani su okruženi na području kote Stolice. Pokušaj 16. vojvođanske divizije da oslobodi snage u okruženju je propao djelovanjem izviđačkog bataljona i elemenata 28. puka. Kolona koja je pokušala oslobađanje se vratila preko Spreče. Nakon teškog bombardovanja artiljerijom puka, zarobljene partizanske snage su 18. maja pobjegle pod okriljem noći. Partizani su imali velike gubitke, npr. 17. majevička brigada 27. istočnobosanske divizije imala 16 mrtvih i 60 nestalih. Po završetku operacije Majglekhen, 27. puk je ostao u blizini Zvornika, a 28. puk u blizini Srebrenika.[73]

Saradnja sa mjesnim snagama

Nakon operacije Majglekhen, divizija se prebacila u izuzetno defanzivno držanje sa ciljem uskraćivanja pristupa partizanima sigurnosnoj zoni. Od povratka u zonu, divizija je mogla računati na pomoć u ovom zadatku od mjesnih snaga različite pouzdanosti. To je uključivalo četiri grupe četnika od ukupno 13.000 pripadnika, Zeleni kadar Nešada Topčića iz koga se većina pridružila partizanima i na Ustašku vojnicu i Hrvatsko domobranstvo, od kojih nijedna nije bila pouzdana. Ove iste skupine, istovremeno su pokušavale podsticati muslimanske i hrvatske pripadnike na prebjeg. Između marta i juna 1944, ovi pokušaji su u velikoj mjeri bili bezuspješni i doveli su do manje od 200 slučajeva dezerterstva.[74]

Protivgerilske operacije (jun—avgust 1944)

Operacija Volmond

Nakon operacije Reselšprung (Konjićev skok), njemačkog pokušaja da zarobe ili ubiju Tita u Drvaru u zapadnoj Bosni 25. maja 1944, maršal Jugoslavije i vrhovni komandant NOVJ naredio je opšti ustanak. Treći istočnobosanski korpus planirao je ofanzivu koja je uključivala tri paralelne kolone snage divizije sa ciljem napada na sjever u zoni kako bi uvukli u borbu i uništili njemačke snage i njihove mjesne saveznike. Kolone su činile:[75]

  • „Zapadna kolona” — 16. vojvođanska divizija kojom je zapovijedao Danilo Lekić;
  • „Središnja kolona” — 38. istočnobosanska divizija kojom je zapovijedao Miloš Zekić:
  • „Istočna kolona” — 36. vojvođanska divizija kojom je zapovijedao Marko Perić.

Operacija Volmond (Pun mjesec) brzo je smišljena nakon što je izviđački bataljon vidio kako partizanske snage prelaze put Tuzla—Zvonik uveče 6. juna 1944. godine. Zaubercvajgov cilj bio je napad sa istoka i sjevera, odbijajući partizanske snage u napredovanju preko Drine. Njemački plan je potcijenio snagu partizanske „Zapadne kolone” i postavio je samo 1. bataljon 28. puka na putanju partizana. Ovaj bataljon je u svom sastavu imao mnogo novih regruta i štitile su ga dvije baterije artiljerijskog puka, od kojih je jedna (7/AR13) bila postavljena istočno od Lopara.[75]

Krajem dana 7. juna, partizani su razbili 1. bataljon, iako je 2. bataljon poslat iz Srebrenik da pruži pomoć, 16. vojvođanska divizija je napredovala prema položaju 7/AR13, koji se sastojao od 80 ljudi sa četiri puške kalibra 150 mm i samo jednim mitraljezom. Nakon četiri sata borbe, kada je pola baterije poginulo, artiljerci su ostali bez malokalibarske municije i zatim su se razbježali po šumi. Kao rezultat kontranapada 2. bataljona u poslijepodne 9. juna i tokom 10. juna, 16. vojvođanska divizija bila je primorana na povlačenje, a bataljon je nastavio goniti i „Zapadnu kolonu” i „Središnju kolonu” na jug. Partizani su uništili puške i vozila 7/AR13 prije povlačenja, a bilo je i izvještaja o tome kako su poginuli Nijemci bili masakrirani. „Istočnu kolonu” je zaustavio 27. puk i posljednji pripadnik 3. istočnobosanskog korpusa potisnut je preko Spreče 12. juna.[76]

Prema njemačkim podacima, tokom operacije Volmond gubici divizije bili su 205 mrtvih, 528 ranjenih i 89 nestalih. 1. bataljon je desetkovan, sa samo 180 preostalih pripadnika. Zaubercvajg je tvrdio kako je 3.000 partizana poginulo tokom operacije, ali Fleps odbacuje ovo kao „veliko pretjerivanje”. Prema jedno njemačkog izvještaju nakon operacije, ubili su preko 1.500 partizana i zarobili veliku količinu oružja i municije.[77] Prema partizanskim izvorima, gubici 3. istočnobosanskog korpusa bili su:

  • „Zapadna kolona” — 58 poginula, 198 ranjenih i 29 nestalih;[78]
  • „Središnja kolona” — 12 poginulih, 19 ranjenih i 17 nestalih;[79]
  • „Istočna kolona” — 72 poginula, 142 ranjena i 9 nestalih.[80]

Na kraju operacije Volmond, zapovjednik 27. puka, Dezirijus Hampel, imenovan je na dužnost zapovjednika divizije sa činom štandertenfirera, a Zaubercvajg je bio zadužen za obrazovanje novog štaba 9. SS brdskog korpusa (hrvatski). Zapovjednik 28. puka, Helmut Rajtel, bio je zadužen za obrazovanje nove 23. SS brdske divizije „Kama” (2. hrvatska). I novi korpus i nova divizija trebalo je da se obrazuju u južnoj Mađarskoj. Tri podoficira iz svake čete 13. SS divizije, zajedno sa ostalim osobljem, poslati su kako bi obrazovali srž 23. SS divizije.[81] Imenovani su novi zapovjednici oba pješadijska brdska puka.[82]

Ubrzo poslije Hampelovog preuzimanja zapovjedništva, postao je svjestan da su mjesni četnici iskoristili borbe operacije Volmond kako bi pokupili opremu divizije. On se sastao sa četničkim vojvodom Kerovićem i dogovorio povratak opreme u zamjenu za malokalibarsku municiju i kutije ručnih granata.[83]

Tokom ostatka juna 1944. i prve sedmice u julu, divizija je bila angažovana u sprječavanju partizanskog prodora u sigurnosnu zonu i pojačavanja mjesnih snaga NDH i mjesnih četnika koji su bili na meti partizana.[84] Tokom ljeta 1944, elementi divizije imali su zadatak čuvanja mađarskih Jevreja koji su se nalazili na prinudnom radu gradnje utvrđenja u Tuzli. Dok su čuvali radnike, okrutno su postupali prema njima, a ubili 22 osobe koje nisu mogle da nastaviti sa radom.[85]

Operacija Flajgenfanger

Operacija Flajgenfanger (Lijepak za muve) pokrenuta je 14. jula 1944. godine. Cilj operacije bio je uništavanje privremene partizanske piste u okolini Osmaka, 26 km jugoistočno od Tuzle, južno od puta Tuzla—Zvornik, kao i partizanske snage koje su čuvale pistu. Pista se nalazila nedaleko od južne granice sigurnosne zone i koristili su je saveznički avioni za snabdijevanje i evakuaciju ranjenih partizana u Italiju. Izgradila ju je 19. birčanska udarna brigada iz 27. istočnobosanske divizije između 3. i 6. jula, a prvo slijetanje na pistu dogodilo se u noći 6. na 7. jul.[86] 19. birčanska brigada je takođe bila odgovorna za zaštitu piste. Dva bataljona 27. puka, zajedno sa bataljonom majevičkih četnika, pokrenula su operaciju sa linije Caparde—Memići—Prnjavor, i zauzeli su varošice Osmake i Memiće i oštetili pistu, uprkos žestokom otporu. Tog popodneva, protivnapad 19. birčanske brigade je odbio njemačke i četničke snage preko puta Tuzla—Zvornik. Istovremeno sa protivnapadom, štab 3. istočnobosanskog korpusa naredio je 36. vojvođanskoj diviziji da izvrši čišćenje terena od neprijateljskih vojnika, kako bi pista ponovo bila upotrebljiva. Tokom noći 14. na 15. jul, elementi 36. vojvođanske divizije stigli su u okolinu Osmaka i izbavili 19. birčansku brigadu, koja je krenula prema Srebrenici.[87] Tokom noći 16. na 17. jul, saveznički avioni dostavili su opremu u Osmake, a oko 100 ranjenih partizana prebačeno je u Italiju.[88]

Prema njemačkim izvještajima, ubijena su 42 partizana, dok su gubici divizije bili 4 poginula i 7 ranjenih. Partizanske snage povukle su se južno ka području Vlasenica—Rajići. Saradnja sa četničkim bataljonom u ratnom dnevniku 9. SS brdskog korpusa opisana je kao „djelotvorna”.[89]

Operacija Hajderoze

Mape istočnog dijela NDH na kojoj su prikazana područja koja su držali partizani, a bile su mete njemačkih i četničkih snaga tokom operacije Hajderoze.

Dok je divizija sprovodila operaciju Flajgenfanger, 2. oklopna armija je razvijala plan blokade velikih partizanskih snaga koju su imale namjeru prelaska iz srednje Bosne u zapadnu Srbiju kao pojačanje tamošnjim partizanima. Zbog problema sa raspoloživošću različitih jedinica 5. SS planinskog korpusa, planirana operacija Roze (Ruža) je otkazana.[90]

U međuvremenu, pošto je većina divizije bila raspoređena u južnom dijelu sigurnosne zone, Hampel je planirao operaciju na nivou divizije, pod imenom operacija Hajderoze (Divlja ruža), ciljajući partizanske položaje sjeverozapadno od Šekovića, južno od rijeke Spreče. 27. puk, ojačan istim četničkim bataljonom sa kojim je sarađivao tokom operacije Flajgenfanger, trebalo je da napadne sa istoka prema Šekovićima, dok bi 28. puk vršio pritisak sa juga. Izviđački bataljon 7. SS divizije je trebalo da djeluje kao blokada koja bi se kretala prema sjeveru. Hampel je bio očigledno nezadovoljan djelovanjem novog zapovjednika 27. puka (SS-oberštrumbanfirer Herman Peter) i na njegovu dužnost je postavio načelnika štaba divizije SS-šturmbanfirera Eriha Brauna.[90]

Operacija je počela 17. jula. Na snažan otpor odmah je naišao 28. puk, dok se 27. puk popeo do Udrča prije sumraka bez ozbiljnog otpora.[91] Rano 18. jula, četnici su iz Matkovca poveli napad prema Šekovićima. 27. puk je stigao do Bačkovca i 19. jula je zauzeo uzvišenje južno od Šekovića. 28. puk je primorao 36. vojvođansku divizija na povlačenje. Bataljon iz 7. SS divizije naišao je na ozbiljan otpor kod Vlasenice, ali se ipak probio. Dana 19. jula, 28. puk se probio prema Gornjim Petrovicama kako bi napao 12. vojvođanski korpus u Živinicama. Izviđački bataljon 7. SS divizije se probijao iz Vareša kao blokada kako bi spriječio partizane da se povuku preko Kladnja.[91]

Partizani su zatim angažovali 16. vojvođansku diviziju da pomogne 36. vojvođanskoj diviziji koja je do tada iznijela najveći teret operacije Hajderoze. Obje diviziji su 20. jula napale 27. puk, koji je sljedećeg dana izvršio protivnapad nakon kojeg su partizani odbijeni sa velikim gubicima. Partizani su počeli da se povlače 23. jula na jug. Divizija je počela da traži skrivene partizanske štabove na čije je postojanje ukazivala njemačka obavještajna služba. Nakon jednodnevne potrage, divizija je otkrila više od deset partizanskih štabova, koje su četnici-saradnici počeli da raščišćavaju uprkos tome što su prethodnih dana pokazali malo interesovanja za stvarnu borbu protiv partizana.[92]

Operacija Hajderoze bila je značajan uspjeh za diviziju, koja je nanijela ozbiljne gubitke partizanima. Ubijeno je više od 900 partizana, a zarobljena je velika količina opreme: jedna protivtenkovski top, dva minobacača, 22 mitraljeza, preko 800 pušaka i oko 500.000 komada municije za malokalibarsko oružje. Gubici divizije su bili 24 poginula i preko 150 ranjenih.[93] Komunistički izvori smatraju da su partizani pretrpjeli ozbiljne gubitke, pri čemu je samo 12. korpus imao 250 mrtvih, ranjenih i nestalih.[94] Međutim, partizanski izvještaji procjenjuju da su njemački gubici bila znatno veći od njihovih.[95] Erih Braun je preporučen za Viteški krst Gvozdenog krsta, ali ta preporuka nije podržana, očigledno zbog neslaganja između štaba divizije i Flepsa do kojih je došlo tokom osnivanja divizije.[93]

Operacija Hakflajš

U prvoj sedmici avgusta 1944, 2. oklopna armija je konačno bila spremna da osujeti napredovanje partizana iz Bosne ka Srbiji, što prvobitno planirano kao operacija Roze. Preimenovana u operaciju Ribecal (Planinski duh), preinačeni plan je zahtijevao da 7. i 13. SS divizija obrazuju bosansku etapu operacije, pod nazivom operacija Hakflajš (Mljeveno meso). Hakflajš je za cilj imao protjerivanje partizana koji su zauzeli područje između gradova Kladanj, Vlasenica, Sokolac i Olovo, južno od sigurnosne zone. Potpuni plan je obuhvatao jedinice koje su trebale prisiliti povlačenje partizana na istok, gdje bi ih dočekale ostale jedinice i tu ih uništile.[96]

Jedinicama su dodijeljeni zadaci, a sastavljene su na sljedeći način:[96]

  • izviđački bataljon 7. SS divizije trebao je da krene zapadno od Vareša i napadne partizane u okolini Olova, gurajući ih na istok;
  • 1. bataljon 28. puka 13. SS divizije trebao je da napadne južno i jugoistočno od Ribnice prema Olovu;
  • 3. bataljon 28. puka 13. SS divizije trebao je da potiskuje južno i jugoistočno od Kladnja prema selu Petrovići;
  • 27. puk 13. SS divizije trebao je da krene iz pravca Šekovića;
  • dio 14. puka 7. SS divizije trebao je da potiska sjeverozapadno između Olova i Sokolca i
  • dio 13. puka 7. SS divizije trebao je da napadne na sjever preko Sokolca.

Dvadeset sedmi puk se upleo u žestoke borbe sa 27. istočnobosanskom i 38. bosanskom divizijom NOVJ, koje su započele ofanzivu kod Vlasenice. Nemogućnost 27. puka da napreduje značila je da plan opkoljavanja partizanskih snaga nije postignut i partizani su se povukli na istok prelazeći put Vlasenica — Han Pijesak. Ostale partizanske snage povukle su se u pravcu Goražda.[96]

Što se tiče Nijemaca, operacije Hakflajš je imala umjeren uspjeh, sa 227 ubijenih i preko 50 zarobljenih partizana. Odgodila je, ali nije spriječila, napredovanje partizana ka Srbiji.[97] Da bi se 7. SS diviziji omogućilo da tjera partizanske snage koje se povlače prema srednjoj Bosni, 1. i 3. bataljon 28. puka stavljeni su pod komandu te divizije u periodu od 8. do 17. avgusta 1944. godine.[96] Tokom ostatka avgusta 1944, dio divizije pokušavao je spriječiti partizane da stignu do sigurnosne zone. Partizanska 11. krajiška i 38. bosanska divizija brzo su se ubacile u južni dio sigurnosne zone, a 27. istočnobosanska divizija prešla je u područje sjeverozapadno od Srebrenice i krenula prema Bratuncu. Poslije niza brzih prekomponovanja i bataljonskih i pukovskih napada, divizija je presjekla 11. krajišku i opkolila 27. istočnobosansku diviziju.[98]

Divizija se do tog trenutka gotovo neprekidno borila tokom cijelog ljeta. Prema zapovjedniku divizije Hampelu, bila je iscrpljena i prije početka operacije Hakflajš. Kumulativni efekat ove iscrpljenosti, pogoršanje stanja sa kojom su se Nijemci suočavali na svim frontovima i glasine koje su među pripadnicima vjerovatno širili partizani i ustaše, bio je taj što se divizija počela raspadati početkom septembra 1944. godine.[99]

Posljednje borbe protiv partizana

Početkom septembra 1944, divizija se vratila na sjever u sigurnosnu zonu, bazirajući pješadijske bataljone u selima Kurukaja, Vukovije (južno od Foče), Osmaci i Srebrnik. Gotovo istovremeno, partizanski 3. korpus započeo je ofanzivu, napadajući 2. bataljon 28. puka u Srebrniku. Održao se uprkos pritiscima tokom dvodnevnih borbi protiv 11. krajiške divizije. Krajem prve sedmice septembra, četnici su napali divizijske jedinice za snabdijevanje, uvidjevši njemačku slabost i u potrazi za oružjem i zalihama. U tim napadima poginula su tri pripadnika divizije. Iste sedmice, Saveznici su sproveli operaciju Ratvik (Nedjelja pacova) širom Balkana, koja je uključivala udare savezničkih vazdušnih snaga po koncentrisanim osovinskim snagama i ključnoj infrastrukturi, kako bi spriječile njemačko povlačenje iz Grčke. Lokalni efekat je zakomplikovao logistiku divizije uništavanjem pruge Sarajevo—Brod i masovnim dezerterstvom snaga NDH zaduženih za obezbjeđivanje linija snabdijevanja.[100]

Partizani su bezuspješno napali 2. bataljon 27. puka u Matkovcu 8. septembra. Poslije prve sedmice septembra, veći dio borbene snage divizije premješten je na zapadnu granicu sigurnosne zone, kako bi se dočekao upad partizana. Divizija je uspjela da izbaci partizanske snage iz Slatne i Međeđe, dok su četnici zauzeli Skugrić. Potpomognuti snagama NDH, borbeni pukovi divizije povukli su se u Brčko radi odmora i obnove. Kao rezultat prelaska na zapadno područje sigurnosne zone, južno područje brzo su pregazile partizanske snage. Zvornik i Tuzla su oslobođeni do sredine septembra.[101]

Protivgerilske operacije (avgust 1944 — maj 1945)

Tito je 17. avgusta 1944. ponudio opštu amnestiju i mnogi u diviziji su iskoristili ovu priliku. Tokom prve tri sedmice septembra, dok su trajale teške borbe, preko 2.000 pripadnika divizije je dezertiralo, a mnogi su sa sobom ponijeli oružje. Dezerteri su otišli svojim kućama, pridružili se milicijama Zelenog kadra ili prešli kod ustaša. Mnogi su prebjegli u partizane, a preko 700 se pridružilo 3. partizanskom korpusu do početka oktobra.[102]

Zbog visoke stope dezerterstva iz 13. SS divizije, Zaubercvajg je predložio da se bosanski muslimani iz 13. i 23. SS divizije razoružaju, ali je Himler umjesto toga odlučio da 2.000 bosanskih muslimani prebaci iz Mađarske u Bosnu i reorganizuje preostale trupe obje divizije, sa ključnim jedinicama za podršku iz 13. SS divizije koje bi se našle pod zapovjedništvom 8. SS brdskog korpusa, koji bi se takođe prebacio iz Mađarske u Bosnu.[103]

Ranom zorom 3. oktobra 1944, partizanska 28. slavonska divizija napala je eskadrom izviđačkog bataljona u Janji kod Bijeljine na istočnoj granici sigurnosne zone. Kada su probili obruč na sjeveru, ostatak izviđačkog bataljona krenuo je južno od Bijeljine i uz velike gubitke zaustavio partizansko napredovanje. Jureći ka Janji sa istoka, III/27 je došao u kontakt s partizanima oko Modrana i u 10 časova poslije podne stigao do garnizona u Janji i tokom noći dobio artiljerijsko pojačanje od 3/AR13. Sljedećeg dana u zoru, dodatne četiri partizanske brigade napale su garnizon u Janji, a borbe su nastavljene tokom cijelog dana prije nego što su se partizani povukli na jug. Jagdkomandos su upućene za neprijateljom koji se povlačio, ali nisu bile u stanju da im nanesu značajnije udarce jer su već prešli Drinu i nalazili su se na Području Vojnog zapovjednika u Srbiji. Nakon ove bitke, Armijska grupa F je zaključila da je ukupna borbena vrijednost divizije minimalna.[104]

Nekoliko dana kasnije, 9. četa 28. puka (9/28) pod vođstvom poručnika Hansa Keniga upala je u zasjedu partizanske 17. majevičke brigade kod Vukosavaca, tokom koje je ubila najmanje 67 partizana i zarobila naredbe za buduće operacije. Kenig je odlikovan zlatnim Njemačkim krstom za fanatično vođstvo.[105]

Podjela divizije

Dok se 9/28 borio kod Vukosavaca, jedna broj jedinica, uglavnom artiljerije, bio je privremeno izdvojen za dužnost sa drugim jedinicama 2. oklopne armije koje su se borile protiv sovjetskih trupa na Području Vojnog zapovjednika u Srbiji. Divizija je ponovo spojena tek u januaru 1945. godine.[105]

Nakon zahtjeva Armijske grupe F upućenog Himleru, donijeta je odluka da se 9. SS brdski korpus i divizija prebace na obavljanje poslova obezbjeđenja puteva i željeznica kod Zagreba. Time bi 69. armijski korpus bio oslobođen tih dužnosti kako bi mogao da ojača odbrambenu liniju duž Drine suočen sa Crvenom armijom koja je napredovala. 28. puk, I/27 i III/AR13 trebali su da ostanu na mostobranu u Brčkom kako bi most na rijeci Savi ostao otvoren.[106] Obimna dezertiranja iz divizije bila su glavni razlog za prelazak iz sjeveroistočne Bosne u sjevernu Hrvatsku,[107] ali to je pogoršalo stvari: bosanski muslimani su veoma nevoljno napuštali Bosnu i već ozbiljna stopa dezerterstva postala je bujica kada je počelo prebacivanje 16. oktobra 1944. godine. Mnogi su sa sobom ponijeli oružje, a stotine su se pridružile partizanima.[108] Sredinom oktobra, 700 pripadnika divizije stacionirane u Orašju pristupilo je partizanima, a bili su raspoređeni između 17. majevičke i 21. istočnobosanske brigade.[109]

Operacija Herbstlaub

Snage Crvene armije i partizana su 20. oktobra zauzele Beograd, a sutradan je štabni imam divizije Abdulah Muhasilović podstakao pobunu i poveo 100 ljudi nazad u Bosnu.[110] Himler je konačno pristao na razoružavanje „nepouzdanih” bosanskih muslimana u okviru operacija Herbstalub (Jesenje lišće) 25. oktobra.[111] Između 900 i 1.000 bosanskih muslimana na mostobranu kod Brčkog i preko 2.300 u Zagrebu raspoređeno je u radne bataljone i slične neborbene pomoćne dužnosti, iako je operacija razoružavanja na području Zagreba završena tek sredinom novembra. Početkom novembra divizija, koja je u januaru 1944. bila 95% nenjemačka, postala je 50% njemačka. Planovi za reorganizaciju divizije u napušteni i Zaubercvajg je razriješen dužnosti zapovjednika. Pored toga, Zaubercvajgov 9. SS brdski korpus je raspušten, a ostaci su stavljeni pod zapovjedništvo 69. armijskog korpusa, pod kojim su ostali do kraja rata.[112]

Borbe protiv sovjetskih snaga

U međuvremenu, napredovanje Crvene armije kroz Beograd i sjever u jugoslovenski dio Baranje koji su ranije okupirali Mađari, učinilo je držanje linije Dunava kritičnim za Nijemci. Početkom novembra sovjetske snage su uspostavile mostobran preko Dunava od Apatina (u današnjoj Srbiji). Od 9. novembra pa nadalje, divizija je u nekoliko etapa upućena na Istočni front, počevši od izviđačkog bataljona koji je 10. novembra stupio u akciju na Dardi zapadno od apatinskog mostobrana. Pratila ih je grupa od tri bataljona (I/27, II/28 i III/28), artiljerijski divizion (III/AR13) i pionirska podrška. Poznati kao Kampfgrup Hanke po svom zapovjedniku Hansu Hankeu, krinuli su sa mostobrana u Brčkom i pridružili se blokirajućem položaju kod Pelmonoštora 14. novembra jugozapadno od drugog sovjetskog mostobrana koji je uspostavljen u Batini (u današnjoj Hrvatskoj). Kao rezultat toga, posljednje muslimanske SS snage napustile su Bosnu. Za nedjelju dana pridružio im se i izviđački bataljon, koji se dobro pokazao u borbama zapadno od Apatina. Do 20. novembra, Crvena armija je prešla Dunav kod Batine. Sljedećeg dana Kampfgrup Hanke je protjeran sa svojih položaja, dok se preostalih 200 vojnika povuklo. Do 25. novembra ostatak divizije je krenuo iz područja Zagreba. Ostatak Kampfgrup Hanke stavljen je pod zapovjedništvo 44. pješadijske divizije, povlačeći se do Šikloša u južnoj Mađarskoj do 29. novembra.[113]

Za nekoliko dana Kampfgrup Hanke je povučena sa linije fronta da bi se ponovo pridružila diviziji i ponovo osposobila, i u tu svrhu je prebačena u Barč na rijeci Dravi. Divizija je ponovo spojena 2. decembra, osim ostatka pionirskog bataljona, koji je ostao u Bosni zbog oštećenih mostova i pruga. Kao rezultat kontinuiranog dezertiranja i katastrofalnih žrtava koje je pretrpjela Kampfgrup Hanke, divizija je zadržala veoma malo od svog prvobitnog nacionalnog karaktera. Uprkos povratku razoružanih bosanskih muslimana iz radnih jedinica, pridruživanje mađarskih pješadijskih i artiljerijskih jedinica i dolazak njemačke zamjene, za posljedicu je imalo to da je divizija izgledala drugačije od bilo koje druge jedinice u 2. oklopnoj armiji.[114]

Poslije kratke pauze, divizija je raspoređena u sektor Margaritine linije, niza fiksnih odbrambenih radova južno od jezera Balaton koja su zaustavljala sovjetskog napredovanje. Nakon što nekoliko napada Crvene armije odbijeno, između decembra 1944. i januara 1945. razvio se statički rat u rovovima. Početkom marta 1945. nekoliko jedinica je učestvovalo u operaciji Frihlingzervahen (Buđenje proljeća), koja je trebalo da bude posljednja velika ofanziva Njemačke. U međuvremenu, od decembra 1944. do marta 1945, ostatak divizije je ostao tokom obnove Barča. U februaru im se pridružio i divizijski pionirski bataljon, koji je konačno uspio da se povuče iz Bosne. Sovjeti su 16. marta pokrenuli Bečku ofanzivu, obilazeći područje Barča. Te noći, divizija je napala bokove sovjetskog pogona kod Herešnje, gdje je preduzela posljednju ofanzivnu operaciju u ratu.[115]

Povlačenje u Rajh

Sovjetska 57. armija i bugarska 1. armija su 29. marta napale cio font njemačke 2. oklopne armije, brzo probivši liniju kod Nađibajoma. Divizija, držeći položaje južno od mjesta prodora, počela je da se povlači na sjeverozapad. Povukli su se do rijeke Mure i jedva uspjeli da pređu pod stalnim vazdušnim i kopnenim napadima, sa teškim žrtvama. U nemogućnosti da zauzme efektivne položaje, divizija je prešla granicu Rajha 6. aprila i zauzela položaje kod Petaua na tzv. „odbrambenoj liniji Rajha”, gdje su ostali do 5. maja. Njene posljednje borbe bile su oko Kismandorfa 19. aprila.[116]

Preostali pripadnici divizije, i bosanski muslimani i Nijemci, počeli su 5. maja da se povlače na sjever, prema današnjoj Austriji. Naređenje o povlačenje u Volfsberg u Koruškoj izdato je 8. maja.[117] Kada su saznali za naređenje, imami 28. puka „prišli su svom komandantu Hansu Hankeu i zatražili da oni i njihovi ljudi budu otpušteni i da im se dozvoli da se vrate u svoju domovinu… Uskoro su svi bosanski muslimani koji su ostali u diviziji upitani da li žele da ostanu.” Postoje dva izvještaja o masovnim ubistvima pripadnika divizije od strane partizana, od kojih je jedan uključivao masovno strijeljanje 1.400 vojnika.[118]

Povlačenje je nastavljeno do 11. maja. Hampel je 12. maja vodio pregovore o predaji sa Britanskom armijom u Sankt Fajtu na Glanu. Većina pripadnika divizije je prebačena 15. maja u Rimini u Italiji, gdje su biti zatvoreni sa drugim ratnim zarobljenicima iz 7. SS dobrovoljačke brdske divizije i 16. SS oklopne grenadirske divizije.[119] Raštrkani ostaci nisu se predali sve do 18. maja i mnogi su pokušali da izbrišu svoju SS tetovažu krvne grupe. Hampel je pobjegao iz logora za ratne zarobljenike u Falingbostelu.[120]

Zločini i sudski postupci

Zločini

Iako je postizala uspjehe i pokazala se kompetentnom u protivgerilskim operacijama u istočnoj Bosni,[121] divizija je stekla reputaciju po brutalnosti i divljaštvu, ne samo tokom borbenih dejstava,[38] već i zločinima počinjenim nad srpskim[122], muslimanskim[123] i jevrejskim civilima[124] u sigurnosnoj zoni. Napadi u sjevernoj i istočnoj Bosni su ostavili stotine, a vjerovatno i nekoliko hiljada žrtava među srpskim civilima do ljeta 1944. godine.[125]

Prema sačuvanoj dokumentaciji Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, 13. SS divizija je u periodu od marta do oktobra 1944. izvršila veliki broj zločina u Sremu[126] i sjeveroistočnoj Bosni. Pripadnici divizije posebno su se istakli u masakriranju ranjenih i zarobljenih partizana, ali i civila, ne štedeći ni žene, decu i starce. Likvidacije su vršene vatrenim oružjem, klanjem, vešanjem, tupim predmetima, spaljivanjem objekata u kojima su bile žive osobe, a mučenja koja su prethodila likcvidacijama uključivala su između ostalog dranje kože i mučenje užarenim gvođem. Svoju svirepost su naročito iskazali na djevojkama, koje su silovali, masakrirali rezanjem dijelova tijela (dojki i polnih organa) i zatim ubijali.[127]

O zločinima je svjedočio Franc Matajs (Franja Matijas), zapovjednik 28. puka divizije, koji je kasnije postao član divizijskog štaba. U iskazu tokom kojem je govorio o jedno akciji rekao je:[128]

U ovom maršu ovi su ljudi klali sve na što su nailazili, a što nije nosilo fes. Bilo je slučajeva da je oficir koji je bio na čelu kolone video kako ljudi rade na njivi. Kad se docnije okrenuo, mogao je vidjeti da ti ljudi koji su maločas radili na njivi više nisu bili živi. Šiptari, čim bi primjetili, jednostavno bi izlazili iz kolone i klali ih.

U periodu od šest mjeseci na području Zvornika, Ugljevika, Šekovića, Vlasenice, Gradačca, Šamca, Lopara, Tuzle, Lukavca i Kladnja ubijene su najmanje 1.803 osobe, za područe Brčkog se ne zna tačan broj ali se računa da broj žrtava iznosi ne manje od 500 lica, u Bijeljini između 40 i 50, a na području Srema 500 do 600 lica.

Početkom marta 1944. cjelokupno selo Rača je spaljeno, a mještane su pripadnici divizije surovo preklali. Masakr je bio odmazda za partizanske diverzije na njemački transport. U Sremskoj Rači je boravio član britanske vojne misije Basil Dejvidson, a u svojoj knjizi „Slika partizana” opisao je zatečeno stanje:[126]

Početkom marta Lala i ostali iz Bosne su stigli u Raču, prelazeći Savu na samom rubu katastrofe. Našli su prizor neizdržive strahote. Leševi 220 ljudskih bića, od kojih su 83 bile žene i pedeset starci, a ostatak djeca suviše mala da bi prešla Savu u našem povlačenju, ležali su po selu, u malim gomilama po dvorištima, u plitkim grobovima, skriveni pod snopljem kukuruznih stabljika, ili jednostavno ostavljeni na putu. U selu Bosut, udaljenom tri milje, pronašli su leševe 75 žena, 45 dece i 38 staraca; a priča je skoro ista u Moroviću i druga dva sela. Kasnija računica je pokazala da je ukupno 460 staraca, žena i male djece ubijeno u ovim selima, osim nekih koje nisu mogli da uračunaju. U većini slučajeva otkrili smo da su imali prerezan vrat. Sedamdeset ili osamdeset kuća je bilo spaljeno.

Jedan zarobljenik dao je iskaz o zločinima pripadnika divizije u okolini Lopara:[129]

Nakon ubistva partizana iz baze trupe 13. SS divizije pohapsile su 218 lica, što ljudi, što žena i izvjestan broj djece, a svi stanovnici sela Jablanice (oko 70), Mačkovca (33), Tobuta (4), sela Vukosavci i Lopara (23). Ista lica su pohapšena kao Srbi, a uz to i kao mještani partizanskih sela. Tako pohvatana grupa ljudi je dovedena u Lopare, jedan dio je zatvoren u prostorije kafane Milana Žarkića, a jedan dio je držan pred kafanom. Kad je pala noć, a to je bilo tačno na treći dan pravoslavnog Vaskrsa [16. april] 1944. godine, nekako oko 9 sati uveče, započela je krvava klanica nedužnih ljudi. Kako su svi pohapšeni bili vezani žicom na rukama iza leđa, to su SS-ovci uzimali jednog po jednog i stavljali mu omču oko vrata i podizali na jednu granu, na lipu. Pošto su žrtvu dvojica objesili, nekoliko njih su je mlatili po prsima gvozdenim šipkama i štanglama. Kada je izgledalo da žrtva pokazuje znake života, onda su je skidali, a zatim je neki pripadnik 13. SS divizije s nadimkom ’Krvavi’ iz Čelića uzimao nož i probadao žrtvi ispod grkljana. Poslije toga ostali zločinci pripadnici 13. SS divizije stavljali bi žrtvi zapaljenu cigaretu u usta, a ’Krvavi’ ostavljao nož zaboden u vrat i pušio cigaretu. Popušivši cigaretu dopola ponovo se laćao posla, a kad se žrtva počela u samrtničkom ropcu koprcati, ’Krvavi’ ju je konačno priklao.

Književnik Meša Selimović je jula 1944. godine u časopisu Front slobode opisao zločine pripadnika Handžar divizije.[130]

Sudski postupci

Poslijeratni Nirnberški proces donio je deklaratornu presudu da je Vafen-SS kriminalna organizacija zbog ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti, uključujući ubijanje ratnih zarobljenika i zločine počinjene u okupiranim zemljama.[131] Iz ove presude isključeni su oni koji su bili regrutovani u Vafen-SS, a nisu lično počinili ratne zločine i zločine protiv čovječnosti.[132]

Trideset osam pripadnika divizije je izručeno Jugoslaviji nakon rata, da bi im bilo suđeno. Neki su izvršili samoubistvo, uključujući general-potpukovnik Zaubercvajga 20. oktobra 1946. i SS-oberštrumfirera Hansa Keniga.[133] Suđenja su se odvijala na vojnom sudu u Sarajevu između 22. i 30. avgusta 1947. godine. Samo 7 od 38 optuženih je optuženo za određena krivična djela, iako je optužnica teretila diviziju za ubistvo oko 5.000 ljudi.[134] Optužene su branila tri jugoslovenska advokata: dva civila i jedan vojni oficir. Svi su proglašeni krivim; 10 je osuđeno na smrt, a 28 je osuđeno na zatvorsku kaznu u trajanju od 5 godina do doživotnog zatvora.[135] SS-oberštrumfirer imam Halim Malkoč je strijeljan u Bihaću već 7. marta 1947. godine.[136] Svi koji su strijeljani, bili su niži oficiri i podoficiri.[137] Skoro svi zatvorenici su prijevremeno pušteni i do 1952. svi su oslobođeni, osim jednog koji je preminuo. Pošto je pobjegao, Hampel se nikada nije suočio sa suđenjem i živio je u Gracu u Austriji do svoje smrti 11. januara 1981. godine.[133]

Stotine pripadnika 13. i 23. SS divizije dobrovoljno su se prijavili da se bore u Arapsko-izraelskom ratu 1948—1949.[138] Sirijska vlada je podnijela zahtjev za prebacivanje 8.000 izbjeglica bosanskih muslimana u Siriju, od kojih mnoge zbog regrutacije u Oružane snage Sirije. Irak je poslao svoje predstavnike u Evropu i pozvao 2.500 bosanskih muslimana da se tamo nasele.[139] Francman i Ćulibrk procjenjuju da se oko 1.000 bosanskih muslimana koji su bivši pripadnici SS-a borilo u Palestini. Mnogi od dobrovoljaca služili su u Adžnadin bataljonu Arapske oslobodilačke vojske.[140]

Zapovjednici

Divizijom su zapovijedali sljedeći oficiri

  • SS-grupenfirer i general-potporučnik Vafen-SS-a Artur Fleps (zadužen za podizanje divizije, od 13. februara 1943)
  • SS-štandartenfirer rezerve Herbert fon Obvurcer (9. mart 1943 — 1. avgust 1943)
  • SS-brigadenfirer i general-major Vafen-SS-a Karl-Gustav Zaubercvajg (1. avgust 1943 — 1. jun 1944)
  • SS-brigadenfirer i general-major Vafen-SS-a Deziderius Hampel (1. jun 1944 — 12. maj 1945)

Prva dvojica su podigla i obučila diviziju u njenim ranim fazama razvoja, a Zaubercvajg i Hampel su zapovijedali u aktivnim operacijama protiv partizana, a kasnije protiv Crvene armije i Bugara:

Odlikovanja

Nekoliko pripadnika odlikovano je visokim njemačkim vojnim odlikovanjem, od kojih je petoro odlikovana Viteškim krstom Gvozdenog krsta (uključujući Hampela i Hankea), petoro Njemačkim krstom u zlatu (uključujući Hankea) i jedan Njemačkim krstom u srebru.[141] Svih pet uručenja Viteškog krsta pripadnicima divizije je sporno i ne mogu biti verifikovani u Njemačkom nacionalnom arhivu.[142] Prema Gerhardu fon Semenu, Hampel, Karl Like i Hanke su vjerovatno istog dana dobili Viteški krst od zapovjednika 2. oklopne armije, generala artiljerije Maksimilijana de Angelisa.[143]

Sastav divizije

Glavne jedinice u sastavu divizije bile su:[144]

  • 27. Vafen-SS brdski pješadijski puk (1. hrvatski)
  • 28. Vafen-SS brdski pješadijski puk (2. hrvatski)
  • 13. SS brdski artiljerijski puk
  • 13. SS brdski izviđački bataljon
  • 13. SS protivoklopni bataljon
  • 13. SS brdski pionirski bataljon
  • 13. SS protivvazdušni bataljon
  • 13. SS bataljon brdske veze
  • 13. SS bataljon za snabdijevanje
  • 13. SS logistički bataljon
  • 13. SS medicinski bataljon
  • 13. SS bataljon za zamjenu

Od 24. septembra 1944. bataljoni za snabdijevanje i logistiku kombinovani su u 13. SS puk servisne podrške/snabdijevanja.[145]

Uniforma i diviziona pjesma

Zakrpa na kragni pripadnika Handžar divizije, koja se nosila na desnoj kragni umjesto SS zig runa koje su nosile germanske SS divizije.

Uniforma je bila regularna SS M43 terenska jakna, sa divizijskom zakrpom na kragni na kojoj se vidi ruka koja drži simitar iznad svastike.[146] Na lijevoj ruci se nalazio hrvatski štit (crveno-bijela šahovnica), a na desnoj zakrpa sa prikazom cvijeta runolista. Oznaka na rukavu u vidu šahovnice bila je sporna, posebno kod imama, koji su je nakon prelaska Save skidali. Bivši pripadnici SS-a koji su služili u diviziji imalo je pravo da nosi značku zig rune koja je bila pričvršćena za lijevi džep na grudima tunike.[147]

Pripadnici divizije su na glavi nosili SS M43 fes koji su morali da nose svi činovi, dok su njemački oficiri imali mogućnost da nose brdsku kapu (Bergmütze). Fes je izabrao Himler, jer su ga nosili pripadnici Bosanskohercegovačke pješadije Austrougarske vojske 1894—1918. i pripadnici austrougarska Albanske legije 1916—1918. Postojale su dvije verzije fesa: poljski sivi model za nošenje u borbi i na dužnosti i crveni model za parade, vježbe marširanja i van dužnosti. I na fesu i na brdskoj kapi nalazila se mrtvačka glava i orao SS-a. Planinska kapa je takođe bila ukrašena zakrpom sa prikazom cvijeta runolista, koja se nosila na lijevoj strani kape.[147]

Divizijska pjesma je postavljena na melodiju Wir fahren gegen Engelland Hermsa Nila.[148]

Vidi još

Reference

  1. ^ Keegan 1970, str. 138.
  2. ^ Tomasevich 2001, str. 272.
  3. ^ Tomasevich 2001, str. 397–409.
  4. ^ Hoare 2007, str. 20–24.
  5. ^ Malcolm 1994, str. 174–176.
  6. ^ a b Lepre 1997, str. 15–16.
  7. ^ Hoare 2007, str. 227.
  8. ^ Tomasevich 2001, str. 492.
  9. ^ a b v Lepre 1997, str. 16–17.
  10. ^ Hoare 2013, str. 51–53.
  11. ^ a b Tomasevich 2001, str. 496.
  12. ^ Motadel 2014, str. 229.
  13. ^ Stein 1984, str. 182.
  14. ^ Lepre 1997, str. 16–17; Bishop & Williams 2003, str. 70.
  15. ^ a b Lepre 1997, str. 18.
  16. ^ Tomasevich 2001, str. 496; Lepre 1997, str. 19.
  17. ^ Tomasevich 2001, str. 497–498.
  18. ^ Lepre 1997, str. 20–24.
  19. ^ a b Lepre 1997, str. 24–25.
  20. ^ a b Hoare 2013, str. 53.
  21. ^ Lepre 1997, str. 27–285.
  22. ^ Hoare 2013, str. 53; Lepre 1997, str. 31–33.
  23. ^ Cymet 2012, str. 199.
  24. ^ Fisk 2005, str. 358.
  25. ^ Lepre 1997, str. 34.
  26. ^ Lepre 1997, str. 35.
  27. ^ Lepre 1997, str. 118.
  28. ^ Pavlowitch 2007, str. 177.
  29. ^ Tomasevich 2001, str. 498–499.
  30. ^ Lepre 1997, str. 138–139.
  31. ^ Lepre 1997, str. 75.
  32. ^ Tomasevich 2001, str. 499; Lepre 1997, str. 48–49.
  33. ^ Lepre 1997, str. 48–49.
  34. ^ Kumm 1995, str. 233.
  35. ^ a b Stein 1984, str. 181.
  36. ^ a b Lepre 1997, str. 107.
  37. ^ Lepre 1997, str. 52.
  38. ^ a b v g Tomasevich 2001, str. 499.
  39. ^ Lepre 1997, str. 82–88.
  40. ^ Lepre 1997, str. 86–103.
  41. ^ a b Lepre 1997, str. 103.
  42. ^ a b Lepre 1997, str. 106.
  43. ^ Malcolm 1994, str. 190.
  44. ^ Lepre 1997, str. 104.
  45. ^ Cohen 1996, str. 101–102.
  46. ^ Čorak 2006.
  47. ^ Lepre 1997, str. 64.
  48. ^ Tomasevich 2001, str. 497; Lepre 1997, str. 47.
  49. ^ Lepre 1997, str. 140.
  50. ^ a b Lepre 1997, str. 143–145.
  51. ^ Gažević & Radojević 1975, str. 97–98.
  52. ^ Lepre 1997, str. 187.
  53. ^ Lepre 1997, str. 213–247.
  54. ^ Lepre 1997, str. 145–151.
  55. ^ Hoare 2013, str. 194.
  56. ^ Dedijer & Miletić 1990, str. 462.
  57. ^ Lepre 1997, str. 151.
  58. ^ Lepre 1997, str. 151–152.
  59. ^ Lepre 1997, str. 151–155.
  60. ^ Lepre 1997, str. 155.
  61. ^ Lepre 1997, str. 157.
  62. ^ Lepre 1997, str. 162.
  63. ^ Hoare 2013, str. 196.
  64. ^ a b Lepre 1997, str. 165.
  65. ^ Lepre 1997, str. 165–168.
  66. ^ Lepre 1997, str. 168–169.
  67. ^ Lepre 1997, str. 180.
  68. ^ Lepre 1997, str. 187–189.
  69. ^ Lepre 1997, str. 193–194.
  70. ^ Lepre 1997, str. 189–191.
  71. ^ Lepre 1997, str. 191–193.
  72. ^ a b Lepre 1997, str. 193.
  73. ^ Lepre 1997, str. 194–198.
  74. ^ Lepre 1997, str. 198–204.
  75. ^ a b Lepre 1997, str. 213.
  76. ^ Lepre 1997, str. 214–222.
  77. ^ Lepre 1997, str. 222–223.
  78. ^ Grujić 1959, str. 175.
  79. ^ Eremić Brenjo & Perić 1980, str. 241.
  80. ^ Panić 1980, str. 275.
  81. ^ Lepre 1997, str. 223–230.
  82. ^ Lepre 1997, str. 324.
  83. ^ Lepre 1997, str. 231.
  84. ^ Lepre 1997, str. 231–234.
  85. ^ Goldsworthy 2010, str. 110.
  86. ^ Antonić 1989, str. 74.
  87. ^ Đonlagić 1983, str. 194–195; Lepre 1997, str. 234.
  88. ^ Mraović 1985, str. 193.
  89. ^ Lepre 1997, str. 234–235.
  90. ^ a b Lepre 1997, str. 235–236.
  91. ^ a b Lepre 1997, str. 236–237.
  92. ^ Lepre 1997, str. 239–240.
  93. ^ a b Lepre 1997, str. 240.
  94. ^ Eremić Brenjo & Perić 1980, str. 265.
  95. ^ Grujić 1959, str. 198–200.
  96. ^ a b v g Lepre 1997, str. 241–243.
  97. ^ Lepre 1997, str. 241–243; Tomasevich 1975, str. 411.
  98. ^ Lepre 1997, str. 243–247.
  99. ^ Lepre 1997, str. 244–252.
  100. ^ Lepre 1997, str. 248–251.
  101. ^ Lepre 1997, str. 250–252.
  102. ^ Lepre 1997, str. 253.
  103. ^ Lepre 1997, str. 256–257.
  104. ^ Lepre 1997, str. 261–262.
  105. ^ a b Lepre 1997, str. 263.
  106. ^ Lepre 1997, str. 264.
  107. ^ Tomasevich 2001, str. 430.
  108. ^ Lepre 1997, str. 264–267.
  109. ^ Hoare 2013, str. 259.
  110. ^ Lepre 1997, str. 266.
  111. ^ Lepre 1997, str. 268.
  112. ^ Lepre 1997, str. 268–271.
  113. ^ Lepre 1997, str. 276–281.
  114. ^ Lepre 1997, str. 282.
  115. ^ Lepre 1997, str. 282–291.
  116. ^ Lepre 1997, str. 292–301.
  117. ^ Lepre 1997, str. 300.
  118. ^ Böhme 1962, str. 107–109; Lepre 1997, str. 303–304.
  119. ^ Lepre 1997, str. 304–308.
  120. ^ Lepre 1997, str. 309–310.
  121. ^ Bishop 2007, str. 137–138.
  122. ^ Keegan 1970, str. 105.
  123. ^ Dedijer 1981, str. 1222.
  124. ^ Velikonja 2003, str. 180.
  125. ^ Malcolm 1994, str. 191.
  126. ^ a b Davidson 1946.
  127. ^ Dedijer 1981, str. 1219-1227.
  128. ^ Dedijer 1981, str. 1220.
  129. ^ Dedijer 1981, str. 1225.
  130. ^ Meša Selimović - Okrvavljena Jablanica
  131. ^ Stein 1984, str. 250–251.
  132. ^ Ginsburgs & Kudriavtsev 1990, str. 244.
  133. ^ a b Lepre 1997, str. 311.
  134. ^ Lepre 1997, str. 312.
  135. ^ Lepre 1997, str. 312–313.
  136. ^ Lepre 1997, str. 89.
  137. ^ Lepre 1997, str. 313.
  138. ^ Rubin 2007, str. 109; Frantzman & Culibrk 2009, str. 190.
  139. ^ Frantzman & Culibrk 2009, str. 194.
  140. ^ Frantzman & Culibrk 2009, str. 195.
  141. ^ Lepre 1997, str. 345.
  142. ^ Scherzer 2007, str. 136.
  143. ^ Von Seemen 1976, str. 153.
  144. ^ Lepre 1997, str. 321–329.
  145. ^ Lepre 1997, str. 327–329.
  146. ^ Military Intelligence Division 1944, str. 88–89.
  147. ^ a b Stein 1984, str. 182; Lepre 1997, str. 346–347.
  148. ^ Lepre 1997, str. 361.

Literatura

Knjige
Časopisi

Dodatna literatura

Spoljašnje veze

13. SS brdska divizija Handžar na Vikimedijinoj ostavi.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=13._СС_брдска_дивизија_Ханџар_(1._хрватска)&oldid=27688610”