19. vek

Milenijum:	2. milenijum
Vekovi:	18. vek 19. vek 20. vek
Decenije:	1800-e 1810-e 1820-e 1830-e 1840-e 1850-e 1860-e 1870-e 1880-e 1890-e

19. vek je počeo 1. januara 1801. i završio se 31. decembra 1900.

Događaji

• Ukinuto ropstvo u većini zapadnih zemalja.
• Nastavlja se propadanje Osmanskog carstva: nezavisnost Grčke, Srbije, Crne Gore, Rumunije, Bugarske.
• Borba za nezavisnost Latinske Amerike dovode do stvaranja nezavisnih država na teritoriji bivše španske i portugalske imperije u Latinskoj Americi.
• Američko-meksički rat i Američki građanski rat, širenje SAD prema zapadu.
• Početak industrijalizacije, prvo u Engleskoj, kasnije i u kontinentalnoj Evropi kao i u Severnoj Americi.
• Ujedinjenje Nemačke i Italije.
• Novi sistem austrijskog kraljevstva i veća samostalnost Mađara unutar Austrougarske
• Evropsko naseljavanje Australije i početak kolonijalizacije Afrike. Kolonizacije nekih delova Azije (Indija, Sibir, jugoistočna Azija).

Mapa sveta iz 1897. Britanska imperija (obeleženo roze) je bila jedna od najmoćnijih sila 19. veka.

1800e

• 1800: udruženje hirurga Engleske je kraljevskim dekretom proglašeno za Kraljevski hirurški koledž Engleske.
• 1800: početak drugog američkog velikog buđenja.
• 1801: Kraljevina Velika Britanija i Kraljevina Irska se spajaju da bi oformili Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske.
• 1801: Maharadža Randžit Sing krunisan kao kralj Imperije Sik u Pendžabu.
• 1801–1815: Berberski rat između SAD i berberskih država.
• 1803: Kupovina Luizijane i početak širenja SAD prema Pacifiku.
• 1803: Prva Saudijska Država pokorava Meku prilikom čeka bivaju uništena razna svetilišta.
• 1804: Haiti stiče nezavisnost i postaje prva crnačka republika.
• 1804: Franjo I osniva Austrijsko carstvo.
• 1804–1810: Fulanski rat u Nigeriji.
• 1804–1813: Prvi srpski ustanak.
• 1805–1848: Muhamed Ali Egipatski modernizuje Egipat.
• 1806: Sveto rimsko carstvo prestaje da postoji odlukom Lunevilskog mira.
• 1807: Kraljevina Velika Britanija proglašava trgovinu robljem nezakonitom.
• 1808–1809: Rusija preuzima Finksu od Švedske u Finskom ratu.
• 1808–1814: Španska gerila u španskom ratu za nezavisnost.
• 1809: Napoleon rasformirao Tevtonski red.

1810e

1816: Šaka Zulu se uzdiže kao vođa Zulu kraljevstva

• 1810: Osnovan Berlinski univerzitet, Prvi svetski istraživački univerzitet. Među njegovim studentima bili su Hegel, Marks, i Bizmark. Ova reforma Nemačkog Univerziteta se pokazala toliko uspešnom da je model praćen širom sveta.
• 1810–20e: Većina latinoameričkih kolonija se oslobodila vladavine Španske Imperije i Portugalske Imperije nakon Meksičkog rata za nezavisnost i Južnoameričkog rata za nezavisnost.
• 1812: Napoleonova invazija na Rusiju je prekretnica u Napoleonovim ratovima.
• 1812–1815: Anglo-američki rat između SAD i Ujedinjenog Kraljevstva.
• 1813–1907: Velika igra - termin koji označava nadmetanje Britanske imperije i Ruske Imperije u kontroli srednje Azije.
• 1815: Bečki kongres iscrtava nove mape Evrope. Evropski Sklad pokušava da očuva ovu podelu, ali ne uspeva zbog plime liberalizma i nacionalizma koja se raširila Evropom.
• 1815: Napoleonovim porazom kod Vaterloa završavaju se Napoleonovi ratovi i dolazi do potpisivanja Britanskog mira koji je trajao sve do 1870.
• 1816: Godina bez leta
• 1816–1828: Zulu kraljevstvo Šake Zulua postaje najveće u Južnoj Africi.
• 1819: Britanska Istočnoindijska kompanija preuzima Singapur od gusara.

1820e

• 1820: Američko društvo za kolonizaciju je osnovalo Liberiju da bi tamo slali oslobođene robove.
• 1821–1827: Grčka postaje prva zemlja koja se izdvojila iz Osmanskog carstva nakon grčkog rata za nezavisnost.
• 1823–1887: Britansko carstvo anektira Burmu nakon tri anglo-burmanska rata.
• 1825: Iri kanalom se povezuju Velika jezera sa Atlantskim okeanom.
• 1826–1828: Nakon poslednjeg rusko-persijskog rata, Persijsko carstvo vraća teritorije koje je izgubilo u prethodnim ratovima sa Rusijom.
• 1825–1828: Argentinsko-brazilski rat se završava nezavisnošću Urugvaja.

1830e

• 1830: Mormonska crkva je osnovana 6. aprila 1830.
• 1830: Nakon Belgijske revolucije u Ujedinjenoj Kraljevini Nizozemskoj stvorena je Belgija.
• 1830: Velika Kolumbija se raspala i od nje su se formirale Kolumbija (sa današnjom Panamom), Ekvador, i Venecuela.
• 1831: Francuska okupira Alžir.
• 1833: Akt o ukidanju ropstva zabranjuje ropstvo širom Britanske imperije.
• 1833–1876: Karlistički ratovi u Španiji.
• 1834: Zvanični kraj španske inkvizicije.
• 1834–1859: Ustanak imama Šamila protiv ruske okupacije Kavkaza.
• 1835–1836: Teksaška revolucija u Meksiku dovodi do stvaranja kratkotrajne Republike Teksas.
• 1837–1838: Kanadski ustanci.
• 1837–1901: Vladavina britanske kraljice Viktorije - vrhunac Britanske imperije nazvan viktorijanska era.
• 1838—1840: Građanski rat u Federalnoj Republici Centroamerike dovodi do stvaranja Gvatemale, Salvadora, Hondurasa, Nikaragve i Kostarike.
• 1839—1851: Urugvajski građanski rat
• 1839—1860: Nakon dva opijumska rata, Francuska, Ujedinjeno Kraljevstvo, SAD i Rusija dobijaju mnogo ustupaka od Kine što dovodi do opadanja moći dinastije Ćing.

Semjuel Morze

1840e

• 1840: osnovan Novi Zeland, potpisivanjem Vaitangi dogovora između Maora i Britanaca.
• 1844: prva javna telegrafska linija postavljena između Baltimora i Vašingtona - slanjem prve poruke 24. maja započinje doba telegrafa.
• 1844: Mileristički pokret najavljuje Drugi Isusov dolazak za 22. oktobar. Budući da se Isus nije pojavio ovaj događaj je poznat kao Veliko razočarenje.
• 1844: Persijski prorok Bab osniva Babizam. Smatra se prethodnikom Bahaule, osnivača Bahaizma.
• 1844: Dominikanski rat za nezavisnost protiv Haitija.
• 1845: Ujedinjenje Kraljevine Tonga pod Taufahauom (Kralj Džordž Tupu I)
• 1845–1849: Velika glad u Irskoj dovodi do masovne emigracije.
• 1846–1848: Meksičko-američkim ratom Meksiko zauzima veliki deo teritorije današnjeg juga SAD.
• 1846–1847: Mormonska migracija ka Juti.
• 1847–1901: Jukatanski rat kasti.
• 1848: objavljen Komunistički manifest.
• 1848: Revolucije 1848. širom Evrope
• 1848—1858: Kalifornijska zlatna groznica

1850e

Juriš Lake konjice tokom Krimskog rata

• 1850: završilo se Malo ledeno doba.
• 1851–1860: Viktorijska zlatna groznica u Australiji
• 1851–1864: Revolucija velikog mira u Kini - smatra se najkrvavijim sukobom veka.
• 1854: Kangavskom konvencijom Japan zvanično ukida sakoku.
• 1854–1856: Krimski rat između Francuske, Ujedinjenog Kraljevstva, Osmanskog carstva i Rusije
• 1855: Besemerov proces omogućava masovnu proizvodnju čelika.
• 1856: prva rafinerija nafte u svetu otvorena u Rumuniji
• 1857–1858: Indijski ustanak
• 1859: objavljeno Poreklo vrsta.

1860e

Prvi brod plovi kroz Suecki kanal

• 1861–1865: Američki građanski rat između Unije i otcepljene Konfederacije
• 1861: Ruska liberalna reforma oslobađa kmetove.
• 1861–1867: Francusko-meksički rat
• 1862–1877: Dunganska pobuna na severozapadu Kine.
• 1863: nakon osnivanja Crveni krst usvaja Prvu ženevsku konvenciju 1864.
• 1863–1865: Poljski ustanak protiv Ruske Imperije.
• 1864—1866: Špansko-južnoamerički rat - španski pokušaj da povrati bivše kolonije.
• 1864—1870: Paragvajski rat okončava paragvajske ambicije o širenju.
• 1865—1877: Rekonstrukcija u SAD.
• 1866: uspešno uspostavljanje prekookeanske telegrafske veze nakon neuspeha 1858.
• 1866: Austrijsko-pruski rat se završava raspadom Nemačke konfederacije i stvaranjem Severnonemačke konfederacije i Austrougarske dvojne monarhije.
• 1866 — 1868: Velika finska glad.
• 1866—1869: nakon Meidži obnove, Japan započinje sa programom brze modernizacije.
• 1867: SAD kupuje Aljasku od Rusije.
• 1867: formira se Kanadska Konfederacija.
• 1869: Prva transkontinentalna železnica otvorena u SAD.
• 1869: Suecki kanal povezuje Mediteran i Crveno more.

1870e

Aleksandar Grejam Bel koristi prototip telefona

• 1870—1871: Francusko-pruski rat se završava stvaranjem Nemačkog carstva i ujedinjenjem Italije, kolapsom Drugog francuskog carstva, kršenjem Britanskog mira i pojavom Novog imperijalizma.
• 1871 — 1872: glad u Iranu je prouzrokovala smrt 2 miliona ljudi.
• 1871 — 1914: Druga industrijska revolucija
• 1870e-90e: Velika ekonomska kriza u Zapadnoj Evropi i Severnoj Americi.
• 1872: osnovan je Jeloustounski nacionalni park.
• 1873: objavljena Maksvelova Studija o elektricitetu i magnetizmu.
• 1874: raspuštanje Britanske istočnoindijske kompanije.
• 1874 — 1875: Prva španska republika.
• 1875 — 1900: 26 miliona Indijaca umire od gladi.
• 1876: Bugarski aprilski ustanak protiv Osmanskog carstva.
• 1876 — 1879: 13 miliona ljudi umire u Kini od gladi.
• 1876 — 1914: masivna ekspanzija populacije, teritorije, industrije i dobara u SADu nazvana Pozlaćeno doba.
• 1877: Veliki štrajk železnica u SAD se smatra prvim nacionalnim štrajkom radnika.
• 1877—1878: Berlinskim kongresom nakon još jednog Rusko-turskog rata veliki deo Balkana oslobođen je Osmanskog carstva.
• 1878: prva telefonska stanica otvorena u Konektikatu.
• 1879: Britansko-zulu rat u Južnoj Africi.

Tomas Edison 1878

1880e

• 1880 — 1881: Prvi burski rat.
• 1881: prva elektrana i trafo stanica u Godalmingu, Britanija
• 1881 — 1899: Mahdijski rat u Sudanu.
• 1883: erupcija vuklana Krakatau.
• 1884—1885: Berlinska konferencija o Africi. Zemlje učesnice se zalažu za zabranu trgovine robljem.
• 1884—1885: Kinesko-francuski rat dovodi do formiranja Francuske Indokine.
• 1886: Rusko-čerkeški rat se završio porazom i proterivanjem mnogih Čerkeza. Poraz imama Šamila.
• 1888: Ukidanje ropstva u Brazilu.
• 1889: Hadrat Mirza Gulam Ahmad osniva islamsku zajednicu Ahmadija.
• 1889: Kraj Brazilskog carstva i početak Republike Brazil

1890e

• 1890: Masakr kod Ranjenog koljena je bila poslednja bitka Indijanskih ratova. Ovaj događaj predstavlja kraj Divljeg Zapada.
• 1894—1895: Nakon Prvog kinesko-japanskog rata, Kina prepušta Tajvan Japanu i garantuje da će Japan imati odrešene ruke u Koreji.
• 1895 — 1896: Etiopija poražava Italiju u Prvom italijansko-etiopskom ratu.
• 1896: Olimpijske igre obnovljene u Atini.
• 1896: Klondajčka zlatna groznica u Kanadi.
• 1897: Godžong, ili Imperator Gvangmu, uspostavlja kratkotrajno Korejsko carstvo: trajalo je do 1910.
• 1898: SAD zadobija kontrolu nad Kubom, Portorikom i Filipinima nakon Špansko-američkog rata.
• 1898 — 1900: Alijansa osam zemalja suzbija Bokserski ustanak u Kini.
• 1898 — 1902: Izbija Hiljadudnevni rat u Kolumbiji između "Liberales" (liberali) i "Conservadores" (konzervativci), i kulminira gubitkom Paname 1903.
• 1899: počinje Drugi burski rat (-1902); počinje Filipinsko-američki rat (-1913).

Značajne ličnosti

• Džon Snou - izumitelj epidemiologije
• Sedeći Bik - tetonski poglavica Sijuksa

Antropologija

Glavni članak: Antropologija

• Levis Henri Morgan
• Karl Verner
• Franc Boas

Slikarstvo

Glavni članak: Slikarstvo

Vinsent van Gog

Realizam i romantizam u ranom 19. veku dovode do impresionizma i postimpresionizma u drugom delu 19. veka. Pariz postaje umetnički centar sveta.

• Pol Sezan
• Edgar Dega
• Ežen Delakroa
• Kaspar David Fridrih
• Vinsent van Gog
• Andre Teodor
• Žan Ogist Dominik
• Eduar Mane
• Klod Mone
• Kamij Pisaro
• Pjer Ogist Renoar
• Anri de Tuluz

Muzika

Glavni članak: Muzika

Ludvig van Betoven

Sonata tokom klasične ere sazreva kao primarna forma u instrumentalnim kompozicijama tokom 19. veka. Veliki deo muzike se ubraja pod romantičnu muziku.

• Ektor Berlioz
• Žorž Bize
• Aleksandar Borodin
• Klod Debisi
• Đuzepe Verdi
• Johanes Brams
• Johan Štraus Stariji
• Johan Štraus Mlađi
• Anton Brukner
• Antonjin Dvoržak
• Franc List
• Feliks Mendelson
• Modest Musorgski
• Franc Šubert
• Frederik Šopen
• Ludvig van Betoven
• Petar Čajkovski
• Nikolo Paganini
• Robert Šuman

Književnost

Glavni članak: Književnost

Johan Volfgang fon Gete

Aleksandar Sergejevič Puškin

• Emili Bronte
• Džordž Gordon Bajron
• Fransoa Rene de Šatobrijan
• Šarlota Bronte
• Braća Grim
• Kejt Čopin
• Samjuel Tejlor Koleridž
• Emili Dikinson
• Aleksandar Dima Otac
• Ralf Ualdo Emerson
• Gistav Flober
• Johan Volfgang Gete
• Lav Tolstoj
• Nikolaj Gogolj
• Natanijel Hotorn
• Fridrih Holderlin
• Fridrih Hajne
• Đakomo Leopardi
• Alesandro Manconi
• Henri Džejms
• Stefan Malarme
• Herman Melvil
• Fjodor Dostojevski
• Aleksandar Puškin
• Artur Rembo
• Žorž Sand
• Meri Šeli
• Stendal
• Robert Luis Stivenson
• Herijet Bičer Stou
• Pol Verlern
• Vilijam Vordsvort
• Alfred Tenison
• Emil Zola

Nauka

Glavni članak: Nauka

Aleksandar Grejam Bel

• Amadeo Avogadro
• Anri Bekerel
• Aleksandar Grejam Bel
• Ludvig Bolcman
• Luj Braj
• Robert Bunzen
• Marija Kiri
• Pjer Kiri
• Luj Dager
• Majkl Faradej
• Mihajlo Pupin
• Leon Fuko
• Gotlob Frege
• Karl Fridrih Gaus
• Ernst Hekel
• Hajnrih Herc
• Aleksandar fon Humbolt
• Nikolaj Lobačevski
• Vilijam Tomson
• Robert Koh
• Justus fon Libig
• Džejms Klerk Maksvel
• Gregor Mendel
• Dmitrij Mendeljejev
• Žozef Nisifor Nijeps
• Alfred Nobel
• Luj Paster
• Bernhard Riman
• Nikola Tesla
• Žan Fransoa Šampolion

Filozofija i religija

Glavni članak: Filozofija

Karl Marks

• Bab
• Mihail Bakunjin
• Seren Kirkegor
• Karl Marks
• Fridrih Engels
• Džon Stjuart Mil
• Fridrih Niče
• Ramakrišna
• Anri Sen-Simon
• Vilijam Moris
• Artur Šopenhauer

Politika

Glavni članak: Politika

Đuzepe Garibaldi

• Oto fon Bizmark
• Napoleon I Bonaparta
• Napoleon III Bonaparta
• Džeferson Dejvis
• Žozef Fuše
• Đuzepe Garibaldi
• Vilijam Gledston
• Julisiz Simpson Grant
• Teodor Hercl
• Endru Džekson
• Tomas Džeferson
• Simon Bolivar
• Lajoš Košut
• Bendžamin Dizraeli
• Robert Li
• Abraham Linkoln
• Mucuhito
• Ištvan Sečenji
• Viktorija Hanoverska
• Klemens Vencel fon Meternih

Otkrića

• Telefon (Aleksandar Grejam Bel)
• Parna lokomotiva (Ričard Trevitik)
• Automobil (Karl Benc)
• Benzinski motor (Gotlib Dajmler)
• Dizel motor (Rudolf Dizel)
• Gramofon (Emil Berliner)
• Film (Braća Limijer)
• Fotografija (Nisefor Nijeps)
• Sijalica (Tomas Alva Edison)
• Električna struja (Nikola Tesla)
• Radio-talasi (Hajnrih Herc)
• Radijum i polonijum (Marija Kiri i Pjer Kiri)
• Lekovi protiv besnila i tuberkuloze (Luj Paster i Robert Koh)
• Periodni sistem elemenata (Dmitrij Ivanovič Mendeljejev)
• X-zraci (Vilhelm Konrad Rendgen)