Torlaci
Torlaci je regionalni naziv[1] koji se upotrebljava za stanovnike nastanjene u istočnoj Srbiji i severozapadnoj Bugarskoj. U 19. veku Torlak je Srbin sa juga; izraz kojim se potcenjuje — označava pripadnik nacije sa periferije srpstva.[2] Predeo koji naseljavaju se naziva Torlak, Torlačija[3] ili Torlačko. Oni su, u najširem smislu, nosioci šopskog kulturnog tipa[4], a Torlak je deo šire teritorijalne celine Šopluka.[5]
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Sam naziv Torlak je konstrukt koji dolazi od reči tor („pregača”), koja se i danas koristi u persijskom. U pitanju je termin za mlade bektašije koji su uvođeni u tajne reda. To potvrđuju i evropski putopisci, koji su zabeležili frazu Torlacis, monachi Turcici. Kako su derviši vremenom stekli veoma negativnu reputaciju, to je ta reč poprimila negativne konotacije, pa tako i u bugarskom i rumunskom jeziku ona označava pijanca, propalicu, skitnicu, neobrazovanog čoveka i sl. S obzirom da je Pirot bio značajno derviško središte (u osmanskim izvorima zato poznat kao Šehirkoj — od şeyhler köyü, „selo šejhova”), čini se da odavde potiče ovaj pogrdni termin, a to potvrđuje i kartografski materijal (koji smešta imaginarnu planinu Tori, koja je povremeno izjednačena sa Starom planinom, na prostor između Bele Palanke i Pirota).
Torlak[uredi | uredi izvor]
Torlak je predeo čije granice nisu još uvek definisane. Ova oblast se prostire dolinom donjeg Trgoviškog Timoka i gotovo celog Belog Timoka, kao i na okolnim padinama Stare planine, Tupižnice i Tresibabe, tako da čini najveći deo opštine Knjaževac i južni deo grada Zaječara, na teritoriji Srbije. Godine 1895. se kaže da cela Stara planina sa podgorjem „sastavlja predeo Torlak”.[6] U Bugarskoj se prostire na istočnim padinama Stare planine, u opštinama Belogradčik, Čuprene i Ćiprovci.[7] Međutim, precizne granice još nisu tačno određene zbog različitih stepena identifikacije stanovništva sa imenom Torlaci.[8] Po Bugarima, (1892) Torlaci žive oko mesta Trna i Breznika.[9] I Vidinska oblast se po Stanoju Mijatoviću naziva Torlak.[10]
Prema nekim izvorima iz 19. veka Torlak je obuhvatao znatno šire područje, tako je Milan Milićević 1882. godine zapisao da se predeo na jug od planine ka Nišavi i Pirotu zove Torlak ili običnije Torlačko, a ljudi Torlaci.[11] On 1884. godine navodi da se Torlak, po kazivanju seljaka, pruža više Caribroda do Gubeša, poslednjeg torlačkog sela na toj strani, a dokle se prostire na zapad i jug nije mogao tačno saznati jer jedni vele na zapad do Bele Palanke, a na jug do Lužnice, dok drugi kažu da se pruža čak do Niša i do Znepolja.[12] Konstantin Jireček, 1888. godine, je napisao kako se stanovnici caribrodskog i pirotskog kraja često nazivaju Torlacima, ali oni taj naziv doživljavaju kao uvredu.[13]
Deo teritorije grada Beograda naziva se Torlak, a ime je dobio po stanovništvu, koje se tu doselilo iz istočne Srbije, iz Svrljiga za vreme vožda Karađorđa.[14] To je 1938. godine sudeći po jednoj reklami bio „najzdraviji deo Beograda”.
Republički zavod za statistiku Srbije je na popisu 2011. godine Torlake prikazao kao posebnu statističku kategoriju u rubrici „nacionalna pripadnost”,[15] a tako se izjasnilo svega 12 stanovnika Srbije.[16]
Govor[uredi | uredi izvor]
Torlaci govore timočkim govorom timočko-lužničkog dijalekta srpskog jezika koja je deo dijalektne grupe poznate pod nazivom prizrensko-timočki dijalekt. Takođe, ova dijalektna grupa se pogrešno naziva i torlački dijalekt[17], iako svi njegovi govornici nisu Torlaci.
Običaji[uredi | uredi izvor]
Torlaci, kao i ostali Srbi, praznuju porodičnu svetkovinu krsnu slavu, koja se kod njih zove svetac. Posle Drugog svetskog rata Torlaci u Srbiji počinju da se koriste terminom slava koji je najviše zastupljen kod Srba, tako da danas taj termin isključivo koriste. Torlaci u Bugarskoj slavu praznuju jednom godišnje, dok u Srbiji to čine dvaput godišnje.[18] Takođe, kod Torlaka u Bugarskoj slavu nasleđuje domaćin kuće od prethodnog domaćina, dok kod Torlaka u Srbiji ona se nasleđuje sa zemljišnim posedom, pa se može desiti da se nasleđivanjem više zemljišnih poseda može imati više slava. Goste na slavu, u Srbiji, poziva dete iz kuće koja slavi nudeći ih rakijom, dok u Bugarskoj goste poziva nevesta, najmlađa žena iz kuće, nudeći ih vinom. U Bugarskoj se glavni obred, obred rezanja hleba, zvanog kolač ili pogača, obavlja uveče, pre dana posvećenog svecu koji se slavi. U Srbiji se to veče, koje se zove povečerje, vrši obred lomljenja obrednog hleba zvanog večernjača ili večernica, ili više obrednih bezimenih hlebova, a glavni obred, obred rezanja kolača, se obavlja na dan sveca. Pored kolača i drugih obrednih hlebova sleduje i hleb leturđija, dok u Bugarskoj se uz kolač ne mese drugi hlebovi, osim u manjem broju belogradčiških sela hleb Sveta Petka. I u Bugarskoj i u Srbiji drugi dan slave se naziva paterica ili patarica, ali se u Bugarskoj javlja i naziv babindan a u Srbiji okrilje. Seoska slava kod Torlaka u Srbiji se naziva zavećana ili selska zavećana, dok kod Torlaka u Bugarskoj sabor ili zbor.[19] Takođe, postoje i zajedničke slave više porodica koje imaju zemlju u jednom delu seoskog atara, i one se u Srbiji isto zovu zavećane, a u Bugarskoj obrok ili nemaju posebno ime.[20]
Udruženja[uredi | uredi izvor]
U Srbiji postoji Zavičajno društvo Timočana — Torlaka, koje je osnovano 1997. godine u Minićevu, sa ciljem da afirmiše i neguje kulturno-istorijske i prirodne baštine torlačkog kraja. Prvi predsednik društva je bio privrednik Božin Jovanović, otac Miće Jovanovića, bivšeg rektora Univerzitet Megatrenda.[21] Društvo svake godine organizuje manifestaciju Torlačko veče na kojoj se okupljaju Torlaci iz Srbije i Bugarske.[22] Takođe, postoji i Torlačko društvo Ždrebče sa sedištem u Belogradčiku, koje organizuje svake godine susret sa Torlacima iz Srbije.[23]
Znameniti Torlaci[uredi | uredi izvor]
- Ivan Jugović, znameniti rimokatolički sveštenik iz Ćiprovaca.
- Petar Jugović, knez Ćiprovaca
- Frančesko Markanić, knez Ćiprovaca
- Petar Parčević, znameniti rimokatolički sveštenik iz Ćiprovaca.
- Frančesko Sojmirović, znameniti rimokatolički sveštenik iz Ćiprovaca.
- Petar Bogdan, znameniti rimokatolički sveštenik iz Ćiprovaca.
- Krsto Pejkić, znameniti rimokatolički sveštenik iz Ćiprovaca.
- Anastas Jovanović, prvi srpski litograf i drugi srpskih fotograf. Rođen u Vraci, a poreklom iz Berkovca, danas u Bugarskoj.
- Aca Stanojević, istaknut političar Narodne radikalne stranke. Rodom iz Knjaževca.
- Vladimir Stanković, poznati novinar. Rodom iz Knjaževca.
- Miroslav Milisavljević, srpski i jugoslovenski general. Rodom iz Knjaževca.
- Tihomir Đorđević, etnolog, folklorista i kulturni istoričar, profesor beogradskog univerziteta. Rodom iz Knjaževca.
- Živojin Stanković, pilot Kraljevine Srbije. Pripadao je prvoj grupi od šest pilota koji su se školovali u Francuskoj 1912. godine. Rodom iz Knjaževca.
- Stevan Jakovljević, profesor Univerziteta u Beogradu i rektor od 1945. do 1950, biolog, književnik i redovni član Srpske akademije nauka i umetnosti. Rodom iz Knjaževca.
- Neda Arnerić, poznata srpska i jugoslovenska filmska i pozorišna glumica. Narodna poslanica u prvom sazivu Narodne skupštine Republike Srbije (2000—2004). Rodom iz Knjaževca.
- Saša Jelenković, književnik iz Zaječara, poreklom iz sela Drenovac kod Knjaževca]].
- Aleksandar Aca Trandafilović, interpretator izvorne narodne i starogradske muzike, rodom iz Zaječara.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Prizrensko-timočki dijalekt (često pogrešno nazivan kao torlački dijalekt)
- Šopi
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Krstić 2004, str. 151.
- ^ „Otadžbina”, Beograd 1. maj 1883. godine
- ^ Etno-kulturološki zbornik 2013, str. 170.
- ^ Krstić 2004, str. 142.
- ^ Živković 1994, str. 16.
- ^ „Delo”, Beograd 1895. godine
- ^ Krstić 2004, str. 140.
- ^ Krstić 2004, str. 140—141.
- ^ „Otadžbina”, Beograd 1892. godine
- ^ Stanoje Mijatović: „Belica”, Beograd 1941. godine
- ^ Milićević 1981, str. 592.
- ^ Milićević 1884, str. 165.
- ^ Jireček 1888, str. 357.
- ^ „Vreme”, Beograd 22. mart 1937. godine
- ^ Popis stanovništva 2011.: Nacionalna pripadnost popis2011.stat.rs
- ^ Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti: Ostali Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. april 2016) stat.gov.rs
- ^ Naš jezik. 26—27. Beograd: Lingvističko društvo. 1983.
- ^ Krstić 2004, str. 146.
- ^ Krstić 2004, str. 147.
- ^ Krstić 2004, str. 147—148.
- ^ Torlaci imaju svoje udruženje knjazevac.org.rs
- ^ Torlaci na okupu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. januar 2016) knjazevacinfo.rs
- ^ Praznik Torlaka iz Srbije i Bugarske u Belogradčiku severozapazenabg.com
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Milićević, Đ. Milan (1981). S Dunava na Pčinju (listići iz dnevnika), Pirot i srez Nišavski 1801—1918, knj. I (1801—1883). Pirot.
- Milićević, Đ. Milan (1884). Kraljevina Srbija. Beograd.
- Jireček, Konstantin (1888). Cesty po Bulharsku. Praha.
- Živković, V. Vitomir (1994). Torlak. Pirot.
- Etno-kulturološki zbornik. 18. Svrljig: Etno-kulturološka radionica. 2013.
- Krstić, Dejan (2004). Etno-kulturne razlike između Torlaka u Srbiji i Torlaka u Bugarskoj (PDF). Beograd.
- Krstić, Dejan (2014). Konstrukcija identiteta Torlaka u Srbiji i Bugarskoj. Beograd: Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu.