Nevesinjska puška

Ukoliko ste tražili film, pogledajte članak Nevesinjska puška.

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Hercegovački ustanak.

Bosansko-hercegovački ustanak
Neki od vođa ustanka
Vreme 19. jun 1875 — 4. avgust 1877. Mesto Osmansko carstvo Uzrok Osmanlijska vlast, Hercegovački ustanak Ishod Osmanlijska pobeda, gušenje ustanka, Velika istočna kriza, Austrougarska okupacija BiH
Sukobljene strane
Srpski ustanici	Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
Pecija Popović Pero Tunguz	Reuf-paša Muhtar-paša
Jačina
50.000+	100.000 ljudi
Žrtve i gubici
nepoznato	nepoznato

Nevesinjska puška, Bosansko-hercegovački ustanak ili Hercegovački ustanak je srpski ustanak podignut u okolini Nevesinja 1875. godine protiv osmanlijske vlasti i ubrzo se proširio na cijelu Bosnu i Hercegovinu.

Ustanike su podržale oružjem i dobrovoljcima Knjaževina Crna Gora i Kneževina Srbija što je dovelo do otpočinjanja Srpsko-turskog rata i nastanka tzv. Velike istočne krize. Posljedica ustanka i ratova koji su vođeni protiv Osmanske imperije bio je Berlinski kongres (1878) na kome su Crna Gora i Srbija dobile nezavisnost i teritorijalna proširenja, dok je Austrougarska na 30 godina okupirala Bosnu i Hercegovinu koja je de jure ostala u sastavu Osmanske imperije.

U ustanku su se istakli Tripko Vukalović, Mićo Ljubibratić, Maksim Baćović, Lazar Sočica, Pero Tunguz, Jovan Gutić, Pecija Petrović, Golub Babić, Stojan Kovačević i Bogdan Zimonjić.

Međunarodne okolnosti

Vidi još: Istočno pitanje i Pad i modernizacija Osmanskog carstva

Osmansko carstvo dostiglo je vrhunac svoje moći u XVI vijeku, da bi krajem XVII vijeka počeo proces opadanja, koji se nastavio i u XVIII vijeku. Tokom "dugog XIX vijeka" imperija je nastavila da slabi. Još u doba vladavine sultana Selima III (1789–1807) učinjen je prvi pokušaj da se carstvo reformiše, ali je "doba tanzimata" zaživjelo tek za vladavine Mahmuda II (1808–1839). Po riječima turskog istoričara Ortajlija: imperija nije mogla da bude "u saglasju" s promijenjenim uslovima svijeta novog vijeka, a zemljišni poredak države, organizacija birokratije i vojni režim doživljavali su velike potrese. "Upravni mehanizam došao je u takvo stanje da zbog neefikasnosti više nije mogao biti ni despotski. Paša koji dobiva na upravu određenu pokrajinu u državi postaje samostalni vladar u njoj. Pored uprave i vojske, on drži i vrhovnu sudsku vlast i ima stvarnu moć da odlučuje o životu i smrti svojih podanika. On ima dvor koji je sličan sultanovom i jedina veza koja ga drži s vladom u Carigradu jeste pravo sultana da ga svakog časa može opozvati. Nije čudo što svaki od njih nastoji da se u carstvu toliko osamostali da izgleda kao da je potpuno nezavisan. U stvarnosti država je bila konfederacija nemirnih pašaluka."

Prijetnje opstanku uzdrmane osmanske države bile su spoljašnje i unutrašnje. Spoljašnja prijetnja su joj bile velike sile koje su postavile pitanje da li da omoguće opstanak Osmanske imperije ili da podijele osmansko nasljeđe; unutrašnjih prijetnji bilo je više. Pored osionih paša koji su željeli samostalnost i akcija nezadovoljnih feudalaca, kojima se svaka promjena činila kao atak na njihova prava, carstvo su ugrožavali i oslobodilački pokreti balkanskih hrišćana. Dvije oslobodilačke balkanske revolucije – srpska 1804. i grčka 1821. donijele su načelo narodnosti na Balkan i prvu oslobođenu balkansku teritoriju. Srbija, doduše, nije odmah postala nezavisna država kao Grčka, ali izvojevala je određenu samostalnost od Carigrada. Kneževina i Kraljevina (Srbija i Grčka) bile su primjer za sunarodnike koji su ostali pod osmanskom upravom. Pored pomoći koju su pružali, bili su i utočište za sve one koji nisu mogli ili htjeli da žive pod tuđinskom vlašću. Mala Crna Gora, nedefinisanog pravnog statusa i nejasne teritorije, pratila je u granicama svojih mogućnosti napore ove dvije zemlje. Izgledalo je da će Istočno pitanje na kraju riješiti Rusija u svoju korist pošto je Unkjar-Iskeleskim ugovorom stekla primat u Turskoj. Ostale evropske sile nisu mogle dozvoliti da ruska prevlast potraje. "Jedna od malog broja neospornih istina o Istočnom pitanju jeste da Turska nije mogla biti podijeljena na zadovoljstvo svih zainteresovanih velikih sila." U Londonu 13. jula 1841. godine potpisan je tzv. Dardanelski ugovor, kojim je od strane svih sila potvrđeno staro pravilo Osmanskog carstva da, kad Turska nije u ratu, Bosfor i Dardaneli budu zatvoreni za sve ratne brodove. Time je likvidiran i Unkjar-Iskeleski ugovor, a Rusija u odnosima s Turskom više nije imala prednost pred ostalim silama. Kada je počeo novi rusko-turski rat 1853. godine, Engleska i Francuska stale su na stranu Turske. Savezničke snage (Francuzi, Englezi, Turci) u septembru 1854. iskrcale su se na Krim. Zato je i čitav rat nazvan Krimski. Poslije 349 dana opsade pala je tvrđava Sevastopolj. Za Rusiju je rat bio izgubljen uprkos uspjesima na sporednom, kavkaskom, bojištu.

Kongres sila održan je u Parizu od 25. februara do 16. aprila 1856. a na njemu su učestvovali visoki predstavnici (ministri spoljnih poslova) Velike Britanije, Francuske, Austrije, Rusije, Pruske, Sardinije i Turske. Ovo je bilo prvo učešće Turske na jednom kongresu velesila, što je označilo i njen formalni prijem u evropski koncert. Mirovni ugovor između zaraćenih strana zaključen je već 30. marta, čime je, bar za izvjesno vrijeme, zatvoreno Istočno pitanje. Krimski rat rezultovao je još jednim širokim reformskim poduhvatom turske vlade. Bile su to reforme sprovođene na osnovu Carskog pisma – Hatihumajuna od 18. februara 1856. godine. Na njih se Porta odlučila više iz taktičkih razloga nego iz čvrste riješenosti da temeljno mijenja društvenu i političku situaciju u svom carstvu. Naime, trebalo je izbjeći opasnost da Pariski kongres i mirovni ugovor ne obavežu Tursku na sprovođenje reformi, i to pod međunarodnom kontrolom. Na nedovoljno obaviještenu evropsku javnost, Hatihumajun je ostavio povoljan utisak. Porta je sada imala šansu da sprovođenjem reformi carstvo pretvori u modernu državu. Uskoro se suočila s novom krizom – Kritskim ustankom.

Maja 1866. godine, okupila se grupa hrišćanskih stanovnika Krita i tražila smanjenje poreza i preuređenje sudskih instanci. Osmanska vlada reagovala je poslavši vojsku koja je trebala da rasturi skup. Grci su se odmah mobilisali i hiljade dobrovoljaca slilo se s kontinenta. Formirale su se grupe za podršku ustanicima. Narodna skupština u Sfakiji proglasila je ujedinjenje Krita s Grčkom. Grci su računali na brzu intervenciju velikih sila. Međutim, Velika Britanija i Austrija plašile su se da podrže Grčku da ne bi izazvale veću krizu, u kojoj bi Rusija dobila priliku da se ponovo nametne kao zaštitnica hrišćana. Francuski vladar Napoleon III pokazao je određene simpatije prema ustanicima, ali to nije imalo većeg uticaja na politiku Francuske. Rusija, poražena u Krimskom ratu, bila je zaokupljena unutrašnjim problemima i težila je da izbjegne nove sukobe na Balkanu. Po riječima kneza Gorčakova, Rusija i balkanski hrišćani nisu bili spremni za odlučnu borbu. Kritskim ustanicima ostalo je samo da polože oružje. Nekoliko godina kasnije Osmansko carstvo suočilo se s još ozbiljnijim iskušenjima. Vlada je imala velike dugove u inostranstvu, a turski finansijski sistem nikada nije bio postavljen na zdravoj osnovi. Nije pomogla čak ni privremena obustava isplaćivanja kamata na francuske hartije od vrijednosti poslije francusko-pruskog rata. Bankarska kriza 1873. u Carigradu izaziva poskupljenje "živog novca" tj. zlata i srebra, kao i rast cijena. Nerodica 1873–1874. u Anadoliji dovodi do gladi u Maloj Aziji. Carstvo je 1874. doživjelo finansijski krah. Sultanova vlada objavila je bankrotstvo i otpisana joj je polovina kamata na dugovanja. Do 1875. godine osmanska vlast je uzela četrnaest zajmova različitih vrsta s nominalnim kapitalom od dvjesta miliona funti sterlinga. To je iziskivalo oko dvanaest miliona funti godišnje za anuitete, kamate i otplate glavnice. Velika istočna kriza otpočela je u julu 1875. ustankom u Hercegovini, da bi se narednih nedjelja, mjeseci i godina proširila na Bosnu, Bugarsku, dvije srpske kneževine (Srbiju i Crnu Goru), ostale Srbe, Rumune, Grke. Širinom tih pokreta otvoreno je svom žestinom cjelokupno Istočno pitanje, čime je izazvano i puno angažovanje svih njegovih spoljnih faktora – velikih evropskih sila. Najznačajniji spoljni akteri u razvoju prilika na Balkanu i u Istočnom pitanju tih kriznih godina, kao i do tada, bili su Austro-Ugarska, Rusija i Velika Britanija. "Savremenicima je ponašanje Austro-Ugarske u toku 1875–1878. moglo izgledati protivrječno i nerazumljivo, ali je ono u stvari bilo dosljedno. Habzburška monarhija je strahovala da će se nacionalne revolucije s Balkana preliti na austrougarski prostor, da će se stvoriti velika južnoslovenska država koja bi mogla postati uporište ruske dominacije. Odavno je planirala da se proširi na susjedne pokrajine i tako nadoknadi teritorijalne gubitke na zapadu. Bosna i Hercegovina su bile, kako piše francuski konzularni agent decembra 1859. "predmet žudnje"." Trebalo je samo baciti letimičan pogled na kartu Austrije, kako piše drugi savremenik, pa da se "vidi i zaključi da je Bosna i Hercegovina samo aneks..." Januara 1875. u Beču se sastao krunski savjet pod predsjedništvom Franca Jozefa na kojem je razmatran plan okupacije Bosne i Hercegovine. Kada je došlo do izbijanja ustanka najteži zadatak ministra spoljnih poslova Andrašija bio je da dobije saglasnost za mirno zaposjedanje Bosne i Hercegovine, u vidu mirotvoračke i civilizatorske akcije.

Ako je austrougarska politika u toku istočne krize izgledala nedosljedna, ruska je to i bila. Trojecarski savez Rusiju je obavezivao na čuvanje statusa quo na Istoku, a njeno državno vođstvo ocijenilo je da su međunarodne i unutrašnje prilike u Rusiji krajnje nepovoljne. Takav stav zastupali su i car Aleksandar II (1855–1881) i kancelar knez A. M. Gorčakov (1798–1883). Ali nasuprot ovoj, zvaničnoj, u Rusiji je postojala i jaka slovenofilska struja, koju su predstavljali prestolonasljednik Aleksandar III (1881–1894) i poznati i politički značajni ambasador u Carigradu, general N. P. Ignjatijev (1832–1908). Njen stav je bio da Rusija u istočnoj krizi mora čuvati odriješene ruke i sopstvenu inicijativu, da mogu koristiti potrese na Balkanu za povećanje svog i suzbijanje drugih uticaja na sultana u Carigradu.

U formulisanju i sprovođenju svoje politike tokom krize 1875–1878. Velika Britanija polazila je od svojih tradicionalnih opredjeljenja: održavati integritet slabe Turske, kako bi preko nje obezbijedila britansku prevlast u Istočnom Mediteranu i spriječila rusko ovladavanje moreuzima Bosfor i Dardaneli. Pravac britanske spoljne politike određivao je Bendžamin Dizraeli (1804–1881), predsjednik vlade Velike Britanije od 1874. do 1880. godine. Dizraeli je imao neposrednih znanja o Osmanskom carstvu i Balkanu. U mladosti je putovao kroz Grčku, boravio u Carigradu, plovio Levantom, posjetio Svetu zemlju i živio pet mjeseci u Egiptu. U doba kritskog ustanka vršio je dužnost ministra finansija u vladi lorda Derbija od juna 1866. do februara 1868. godine a zatim je do decembra 1868. vršio dužnost predsjednika vlade. Pratio je balkanska kretanja ali se o njima nije izjašnjavao. Nakon izbijanja Hercegovačkog ustanka otvoreno je podržavao Osmansko carstvo. Tvrdio je da je ustanak u Hercegovini i Bosni izazvan stranim uticajem. Suprotstavio mu se Vilijam Gledston (1809–1898) koji je dokazivao da bi uzroke ustanka trebalo tražiti u turskom nasilju i administrativnoj nesposobnosti. Upornost u borbi koju su Srbi u Hercegovini i Bosni pokazali tokom 1875–76. godine, sve jasnije pripremanje Srbije i Crne Gore za rat, te žrtve koje su Bugari podnijeli u proljeće 1876. uznemirile su javnost u Britaniji koja za Balkan skoro da nije znala.

Ustanak u Hercegovini

Uzroci ustanka

Uzroci Hercegovačkog ustanka 1875. godine su nacionalni i socijalni i povezani su s promjenama u turskom feudalizmu koje idu sto godina unazad. Povod za Veliku istočnu krizu 1875–1878. bio je manji oružani sukob 9. jula 1875. godine u blizini Nevesinja. Među običnim narodom već godinama je tinjalo nezadovoljstvo, kako turskom upravom, tako i ponašanjem lokalnih aga i begova. Osmansko carstvo pritisnuto dugovima uvodilo je nove poreze i povećavalo stare. Zloupotrebe prilikom naplata poreza bile su redovna pojava. U Bosni su obaveze seljaka bile veće, ali je Hercegovina kao mnogo siromašnija teže podnosila redovan rast poreskih obaveza. U Hercegovini se morao, kako piše vojvoda Gavro Vuković, narodni pokret prije ili poslije pojaviti u obliku opšteg narodnog ustanka. Seljak pritiješnjen svim mogućim nedaćama stupio je u borbu s državom koja je za njega označavala i porobljivača i eksploatatora i tražio svoju ekonomsku i političku slobodu. Blizina Crne Gore i jedinstvo stanovništva s obe strane granice, kao i iskustva iz skoro decenijskog ustanka Luke Vukalovića 1852–1862. pogodovale su akcijama hercegovačkih hajduka. Ustanak ne bi planuo da su hercegovačke vođe dobile s Cetinja neuvijenu opomenu, da tome nije vrijeme. Nevesinjska puška ili ustanak u Hercegovini iz 1875. godine ipak ima neke specifičnosti u odnosu na ranije ustanke. Treba istaći da do ustanka nije došlo na prostoru na kome su inače dizani ustanci tokom cijelog devetnaestog vijeka. Pored toga, po masovnosti, širini i po svojim zahtjevima prevazilazi sve ranije ustanke. Po mišljenju jednog francuskog diplomate, ustanak u Hercegovini bio je socijalni rat Slovena protiv Slovena. Povod za akciju zaptija tog julskog dana, bio je hajdučki napad Pera Tunguza na turski karavan nekoliko dana ranije.

Pripreme ustanka

Vođe naroda u Hercegovini Jovan Gutić, Simun Zečević, Ilija Stevanović, Trivko Grubačić, Prodan Rupar i Petar Radović tokom avgusta i septembra 1874. se sastaju i odlučuju da počnu pripreme za ustanak. Donose odluke o pripremi oružja i municije, mjesta za zbjegove naroda, pripremi podrške Crne Gore ustanku i pripremaju sve tako da se ustanak digne na proljeće 1875. Ova grupa je u oktobru stupila u pregovore sa crnogorskim knezom (knjazom) Nikolom Prvim Petrovićem. Knez prvobitno ne želi preuranjene akcije napominjući nespremnost Rusije za rat sa Turcima. Pripreme su međutim nastavljene. U bilećkom i trebinjskom kraju njima rukovode serdar Todor Mujičić, Gligor Milićević, Vasilj Svorcan i Sava Jakšić.

Turci su doznali za pregovore sa knezom i pokušavaju da pohapse kolovođe, ali ovi bježe u Crnu Goru u zimu 1874. na 1875. Velike sile su se umiješale, naročito Austrougarska koja je zarad svojih interesa u BiH tražila od Turske da pomiluje kolovođe i izvrši amnestiju. Turci pod pritiskom pristaju i ulaze u pregovore.

Mnogi Evropljani (najviše Italijani) učestvovali su u ustanku sa namerom da pomognu oslobođenje hrišćana od muslimanske vlasti. Zabeleženo je i da se nekoliko Srpkinja maskiralo u muškarce kako bi učestvovale u ratu.

Nevesinjska puška

Glavni članak: Nevesinjska puška (bitka)

Hercegovci u zasedi

Vojvoda i junak Tripko Džaković

Ustaničke vođe se vraćaju 1875. i nastavljaju sa planovima na dizanju ustanka. Plan predviđa prvo oslobođenje nevesinjskog kraja a zatim širenje na ostale dijelove Hercegovine. U međuvremenu su Turci tražili hajduke Pere Tunguza koji su 5. jula na Cetnjoj poljani na planini Bišini napali karavan. U gonjenju Turci 9. jula ulaze u sukob sa naoružanim seljacima Jovana Gutića na brdu Gradac sjeverno od sela Krekova. Ovaj sukob je postao poznat pod imenom Nevesinjska puška i označio je tako početak opšteg ustanka u čitavoj Hercegovini. Prvobitno nevesinjski, a potom su zahvaćeni i bilećki i stolački kraj, a u avgustu gatački kraj i prigranični pojas ka Crnoj Gori. Čete od 50-300 ljudi i odredi od 500-2000 ljudi se skupljaju i napadaju turske granične karaule i begovske kule.

Dum Ivo Musić

Turci imaju 4 bataljona (tabora) redovne vojske (nizami) sa ukupno 1800 vojnika. Raspoređeni su u Mostaru, Trebinju, Nikšiću, Foči (Srbinju) i karaulama na granici. Uz nizame imaju i veći broj bašibozuka (neredovne vojske). Turskim snagama komanduje Selim-paša koji je pod komandom Derviš-paše, turskog komandanta BiH. Po izbijanju ustanka Turci pokušavaju dobiti u vremenu pregovaranjem sa ustanicima dok im stignu pojačanja. Ustanici su tražili smanjenje poreza, što Turci odbijaju i borbe se nastavljaju. U avgustu iz Bosne stiže još 4.000 nizama iz Bosne, a kasnije i još 4 bataljona nizama morem preko Kleka u Trebinje. Ustanici su u julu i avgustu uništili većinu karaula i opsjeli Trebinje 5. avgusta. Trebinje su Turci deblokirali 30. avgusta. Krajem avgusta počinju borbe i u Bosni, a Srbija i Crna Gora obećavaju pomoć. Ovo dovodi do pojačanja ustanka.

Knez Nikola šalje Petra Vukotića, a pristiže i veći broj crnogorskih dobrovoljaca pod komandom Peka Pavlovića. Srpska vlada se ne usuđuje da javno pomaže ustanak pod spoljnim pritiskom, ali šalje Mića Ljubibratića. Dolazi do sukoba među ustanicima zbog neslaganja između predstavnika crnogorske i srpske vlade, što uzrokuje neuspjehe.

Pad Nevesinja

Prvi značajan uspjeh je došao 29. avgusta pri napadu na Nevesinje. Grad brani 370 nizama, odred bašibozuka i u Odžaku još 300 konjanika. Napad izvodi 700 Crnogoraca i 2.700 ustanika poslije zauzimanja utvrde Korita od strane ustanika. Za jedan dan borbi zauzet je čitav grad osim utvrđenog dijela, i zaplijenjena velika količina namirnica i oružja. Ovaj uspjeh je pomogao pregovorima sa Portom, a u južnoslavenskim gradovima se organizuje pomoć ustanicima. Beograd, Novi Sad, Zagreb, Trst, Dubrovnik i Cetinje dobijaju komitete za pomoć ustanicima. Zalaganjem Đuzepe Garibaldija i drugih se osnivaju komiteti i u Rimu, Veneciji, Londonu, Beču i drugdje.

Sukob kod Prapratnice i blokada gradova

Glavni članak: Bitka kod Prapratnice

Pri kraju avgusta Turci su uspjeli da prikupe 15.000 ljudi i 48 topova. Ustanici broje oko 10000 sa znatno slabijom opremom. Ustanici zbog ovoga uglavnom primaju borbu sa Turcima iz zasjeda ili udarima iz pozadine. Septembar donosi blokadu Turaka u Nikšiću, Nevesinju, Gacku, Bileći i Goranskom. Krajem septembra Turcima dolazi još 4 bataljona nizama. Na to odredi Peka Pavlovića i Miće Ljubibratića bivaju prebačeni na put Klek-Stolac i kod Prapratnice 30. septembra napadaju 2 bataljona nizama. Uspijevaju da im nanesu teške gubitke i zaplijene nekoliko stotina pušaka, a potom se povlače. U oktobru je 49 karaula osvojeno od ustanika u prostoru Gacka, Golije i Banjana. Sa blokadom klanca Duge ustanici onemogućavaju Turcima komunikaciju Gacko-Nikšić.

Poraz Turaka kod Muratovice

Glavni članak: Bitka na Muratovici

S time Turci dovlače nova pojačanja, a stiže u oktobru i novi komandant Reuf-paša. Turci vrše pokušaj deblokade Goranskog i 10-11. novembra trpe težak poraz kod Muratovice, od 3500 ustanika.

Reuf-paša ulazi 24. novembra u Goransko sa 4.500 vojnika. Dana 22. decembra sa 8000 vojnika iz Gacka ulazi u Nikšić. Na Krscu su ustanici prikupili jake snage, ali zbog nesloge vođa samo manje snage Lazara Sočice i Bogdana Zimonjića (5000 ustanika) napadaju Turke i bivaju odbijeni. Reuf-paša je snabdio garnizon i potom se vratio u Gacko. Zimu 1875-1876. obje strane koriste za odmor i popunu snaga. Komandant svih ustanika postaje Petar Vukotić.

Turska pojačanja i diplomatske intervencije

Turci u januaru 1876. zamjenjuju Reuf-pašu sa Muhtar-pašom koji sad ima 30000 vojnika pod komandom, ali samo polovina je spremna za borbe. Ostali su bolesni ili ranjeni u ranijim borbama. Odred Peka Pavlovića sa 1500 boraca je kod Gluhe Smokve 18-20. januara napao pet bataljona nizama i odred bašibozuka i porazio ih. Muhtar-paša je na to u tajnosti skupio 16 bataljona u Trebinju, noću ih prebacio na Popovo polje i sa svih strana 29-30. januara napao odred Peka Pavlovića. Čitav dan su trajale borbe i odred je tek noću uspio da se izvuče u Zupce preko Trebišnjice. Srpski gubici su bili preko 100 ranjenih i mrtvih.

Austrougarska je 31. januara predala Porti novi prijedlog za reforme. Porta ga je prihvatila ali ne i ustanici, što je nagnalo Austrougare da počnu pregovore sa knezom Nikolom. Knez Nikola traži proširenje granica Crne Gore i priznanje iste za nezavisnu državu da bi prestao pomagati ustanike. U daljim pregovorima, Turci ustanicima nude amnestiju, oslobođenje od desetine na godinu dana a od ostalih poreza na 2 godine i pomoć na popravci kuća. Ustanici traže dodjelu trećine zemlje hrišćanima i smanjenje turskih posada samo na Nikšić, Foču, Trebinje, Mostar, Stolac i Pljevlja. Turci odbijaju zahtjeve.

Borbe na Muratovici i kod Nikšića

U martu 1876. Turci gube još jednu bitku na Muratovici sa 800 mrtvih, a ustanici su zaplijenili 1300 pušaka. Muhtar-paša dobija još pojačanja i u martu ima već 22000 vojnika. Sa početkom aprila njegove snage u Gacku su 20 bataljona nizama i 2000 bašibozuka. 13. aprila je sa ovim velikim snagama krenuo ka Nikšiću, a ustanici su prikupili dovoljne snage tek pri izlazu iz kanjona Duge. Borbe traju dan i noć od 14. do 17. aprila i ustaničke snage pristižu sa okolnih područja. Turci trpe značajne gubitke i povlače se prema Gacku. U Gacku je Muhtar-paša pojačao snage još više, na 29 bataljona nizama i 5000 bašibozuka i sa ovim snagama je 28-29. aprila prodro u Nikšić. Tu je snabdio posadu koja se umalo predala zbog gladi. Međutim, pri vraćanju u Gacko Turci trpe gubitke od napada ustanika.

Razvoj situacije pred okupaciju BiH

Kako je ustanak i dalje bio u toku, Njemačka, Rusija i Austrougarska predlažu dvomjesečno primirje na sastanku održanom sredinom maja. Uporedo sa time vode se i pregovori između srpske i crnogorske vlade koji dovode do objave rata Turskoj 30. juna 1876. godine. Hercegovački ustanici ulaze u sastav crnogorske vojske i pomažu pri pobjedi na Vučjem Dolu 28. jula 1876, na Krscu 5. juna 1877. i pri zauzimanju grada Nikšića u septembru 1877. Tokom 1878. je crnogorska vojska djelovala ka moru a ustanici u Hercegovini.

Ustanak u Bosni

Pripreme za ustanak

Počinje nešto kasnije od hercegovačkog, i nije došlo do usklađivanja dejstava u ova dva kraja. U pripremama se ističu Vaso Vidović, Simo i Jovo Bilbija, Spasoje Babić i Vasa Pelagić. Po planu je valjalo prvo osloboditi sela kod Kozare, Prosare i Motajice, zatim napasti komunikacije i blokirati savske gradove, a kasnije zauzeti Banju Luku. Plan je predvidio početak ustanka za 18. avgust 1875. Plan su Turcima odali zatvoreni sveštenici u Prijedoru pa ovi pojačavaju pritisak na narod. Zato seljaci iz Dvorišta, Čitluka, Petrinje, Bačvana, Pobrđana i Tavije napadaju 15. avgusta redife u Dvorištima. Ustanak je tada šire prihvaćen a vođa postaje Ostoja Kormanoš.

Početak ustanka

Petar Pecija

Golub Babić

Na početku je zahvaćen dio oko Prosare i Kozare, a oko Prijedora se formira četa sa oko 400 ustanika kojom komanduje Pero Babić. Oni blokiraju Prijedor a zatim pod vođstvom Marka Bajalice i Marka Đenadije napadaju Bosansku Kostajnicu 19. avgusta. Tu trpe neuspjeh. Turci brzo formiraju čete bašibozuka u Banjoj Luci, Travniku, Bihaću, Bosanskoj Dubici i Kostajnici, Prijedoru i Starom Majdanu. Sa ovim snagama nastupaju u 3 kolone ka Kozari, a ustanici se povlače pred nadmoćnijim snagama. 25. avgusta se ustanici dijele u manje grupe da izbjegnu uništenje, a komandu preuzima Petar Popović Pecija. Sa njegovom pomoći preko Save je 9-10. septembra prebačena kod Gašnice veća količina pušaka, poslata iz Srbije kao pomoć. Sutradan, jače turske snage napadaju ustanike na Prosari i potiskuju ustanike ka Savi, gdje hrabro ginu Kormanoš i Pecija. Ustanak se međutim dalje širi u jugozapadnu Bosnu (bosansku Krajinu) gdje na čelo dolazi Golub Babić. Sa centrom oko Crnih Potoka južno od Grmeča stvorena je slobodna teritorija koju ustanici drže tokom 1875.

Odbori za pomoć su formirani u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj. Glavni odbor za pomaganje ustanka je osnovan u Beogradu avgusta 1875, a zatim se javljaju odbori i drugdje. U Novoj Gradiški je osnovan Glavni odbor bosanskog ustanka za oslobođenje.

Srpska vlada nastoji svojim djelovanjem da obezbijedi pripajanje Bosne Srbiji, a Hrvati traže ujedinjenje sa Hrvatskom. Na Jamničkoj skupštini 16-17. decembra 1875. dolazi i do sukoba između pobornika dinastije Obrenović i Karađorđević.

1876 i proglas o ujedinjenju

Proljeće 1876. donosi nastavak akcija ustanika naročito na Kozari, Prosari, Grmeču, Vučjaku i Motajici. Golub Babić je zimi nabavio 200 pušaka ostraguša, i barut i olovo za njih. Glavna uprava uz Babića ima i Iliju Bilbiju i Todora Sučevića. Babić ne napada dobro utvrđene i branjene gradove, već vrši uspješne napade na manje turske snage. 30. juna Srbija ulazi u rat protiv Turske što pomaže ustanicima. Ustaničko rukovodstvo 2. jula 1876. izdaje proglas o ujedinjenju Bosne sa kneževinom Srbijom. Golub Babić sa ustanicima 9. jula osvaja Sanicu i Bravsko a 2-7. jula Bosansko Grahovo.

Promjena komande

Tada komandu od Babića preuzima pukovnik Mileta Despotović iz Srbije. On je organizovao ustanike u vojsku, pooštrava disciplinu i počinje da planira osvajanje gradova a potom i šireg područja Bosne gdje bi trebalo organizovati srpsku vlast. Po tom planu Odžak je napadnut 23. avgusta i osvojen, ali je postalo jasno da je zauzimanje gradova nerealno pa su manje grupe ustanika ponovo uspostavljene. Zbog neuspjeha Srbije u ratu sa Turskom i primirja 1. novembra, ustanak počinje da slabi. Nesloga među vođama ustanka se produbljuje, slabi disciplina, a ovo koristi Turska.

Bitka kod Sedla i propast bosanskog ustanka

Glavni članak: Bitka kod Sedla

U proljeće 1877. kreću u napad sa 5000 vojnika, ali sa ograničenim uspjehom. Despotović sa ustanicima u maju prodire u središte Bosne, na šta Turci grupišu jake snage (20000 vojnika) sa namjerom da unište žarište ustanka kod Tiškovca i Crnih Potoka. Babić predlaže izbjegavanje frontalne borbe, ali Despotović to odbija i sa 3000 ustanika zauzima Sedlo. Tu ih Turci napadaju 4. avgusta i razbijaju, čime je došlo do vojnog sloma ustanka. Despotović prelazi u Austriju gdje je zarobljen i interniran sa grupom ustanika. Babić prelazi na par dana u Liku, a zatim se vraća u Bosnu sa namjerom da obnovi ustanak. Usamljen vojno i politički, ne uspijeva da dobije pomoć ni od Srbije ni od Rusije. Održava se tada Narodna skupština sa 200 delegata i bira privremenu narodnu bosansku vladu sa 14 članova. U vladu ulaze Golub Babić, Vladimir Jonin, Jovo Bilbija, Jovo Skobla, Vid Milanović i drugi. Vlada je uskoro uglavnom pohapšena, a Austrougarska je okupirala BiH 1878. po sporazumu sila na Berlinskom kongresu.

Uzroci neuspjeha

Glavni uzroci neuspjeha ustanka su bili nejedinstvo rukovodstva, nepovoljna spoljnopolitička situacija i nepravilan oblik borbi protiv nadmoćnijeg neprijatelja. Uspjehe ustanika je uz to iskoristila Austrougarska za svoje ciljeve.

• 
  Vođe ustanka
• 
  Oružje iz vremena ustanka.
• 
  Odijelo crnogorske vojske, 1875.
• 
  Narodna nošnja iz Hercegovine (lijevo) i Bosne u vrijeme ustanka.

Vidi još

Grb Nevesinja

• Bitka kod Vučjeg dola
• Pop-Jovičina buna
• Mašićka buna
• Crnogorsko-turski rat
• Srpsko-turski rat
• Crveni krst Crne Gore
• Gavrilo Božidarević Veselicki

Literatura

• Gutić, Vasilije M. (2016). Opšta i diplomatska istorija ustanka u Hercegovini i Bosni iz 1875 - 1878, Knj. 1 (Godina 1875). Beograd: Filip Višnjić. str. 456. ISBN 978-86-6309-142-9. 
• Gutić, Vasilije M. (2016). Opšta i diplomatska istorija ustanka u Hercegovini i Bosni iz 1875 - 1878, Knj. 2 (Godina 1876, 1877, i 1878) ). Beograd: Filip Višnjić. str. 476. ISBN 978-86-6309-100-9. 
• Jagodić, Miloš (2022). Istorija srpskog naroda u Crnoj Gori, Habzburškoj monarhiji i Osmanskom carstvu u 19. i početkom 20. veku. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 533. ISBN 978-86-17-20805-7. 
• Ekmečić, Milorad (2021). Ustanak u Bosni 1875 - 1878, Knj. 1 [Sabrana dela Milorada Ekmečića]. Novi Sad: Pravoslavna reč i Arhiv Vojvodine. str. 539. ISBN 978-86-81648-17-9. 
• Čubrilović, Vasa (1996). Bosanski ustanak 1875 - 1878. (2. izd.). Beograd: Službeni list SRJ i Balkanološki institut SANU. str. 384. ISBN 978-86-3550-288-5. 
• Buha, Milivoje - Mijo (2003). Nevesinjska puška i Hercegovački ustanak 1875 - 1878. godine (Drugo dopunjeno i prošireno izdanje). Srpsko Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 451. ISBN 99938-0-131-3. 
• Grupa autora; Urednik; Mastilović, Draga i Maksimović, Milena (2016). Hercegovački ustanak 1875-1878- (Zbornik radova). Gacko: SPKD Prosvjeta; Beograd: Filip Višnjić. str. 410. ISBN 978-86-6309-124-5. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)
• Radan, Lazar (2023). Ustanak u Istočnoj Hercegovini (1875 -1878). Trebinje: Zadužbina „Miroslav Humski”. str. 347. ISBN 978-99926-170-5-2. 
• Ćosović, Stevo (2005). Slavno doba Hercegovine: Spomen-knjiga o Hercegovačkom ustanku 1875–1878. Beograd: Svet knjige. str. 345. ISBN 86-7396-108-4. 
• Stojančević, Vladimir (1998). Srpski narod u Staroj Srbiji u Velikoj istočnoj krizi 1876 - 1878. Beograd: Službeni list SRJ i Balkanološki institut SANU. str. 408. ISBN 86-355-0390-2. 
• Ekmečić, Milorad (1981). „Srpski narod u Turskoj od sredine XIX veka do 1878”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 447—526. 
• Jovanović, Radoman (1981). „Crna Gora 1851-1878”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 423—446. 
• Ljušić, Radoš (2001). Istorija srpske državnosti. 2. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Stojančević, Vladimir (1990). Srbija i oslobodilački pokret na Balkanskom poluostrvu u XIX veku. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Vojna enciklopedija, Beograd 1970, knjiga prva, str. 756-759.

Spoljašnje veze

• U organizaciji Odbora za njegovanje tradicija oslobodilačkih ratova Vlade Republike Srpske: Obilježena 134. godišnjica Nevesinjske puške (jezik: srpski)