Tvrđava Ram

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Ram.

44° 48′ 46″ S; 21° 19′ 49″ I / 44.81279° S; 21.33022° I / 44.81279; 21.33022

Tvrđava Ram
Tvrđava Ram
Opšte informacije
MestoRam
OpštinaVeliko Gradište
Država Srbija
Vrsta spomenikatvrđava
Vreme nastankaXII vek
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture od velikog značaja
VlasnikRepublika Srbija
Nadležna ustanova za zaštituRegionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Smederevo
ramskatvrdjava.rs
Ramska tvrđava pre rekonstrukcije

Ram je tvrđava na desnoj obali Dunava u istoimenom selu, udaljena 25 km od Požarevca odnosno 15 km od Velikog Gradišta i nešto više od 100 km od Beograda. Smeštena je na steni koja se sa severoistočne strane spušta ka Dunavu. Pretpostavlja se da je podignuta nasuprot tvrđavi Haram koja se nalazila na suprotnoj strani reke, a od koje danas nije ništa ostalo.[1][2][3][4]

Ostaci tvrđave su danas u dobrom stanju. Godine 2013 obavljeni su infrastrukturni radovi na uređenju terena i bezbednosnoj zaštiti posetilaca. Godine 2019. tvrđava je u potpunosti rekonstruisana i predstavlja zanimljivu turističku destinaciju. Kroz Ram prolazi i Dunavska biciklistička ruta i svake godine nekoliko desetina hiljada turista biciklista poseti Ram.[5] Ovo kulturno dobro ima višestruki značaj za očuvanje istorijske niti i kulturnog identiteta našeg društva.[6]

Lokacija[uredi | uredi izvor]

Pogled sa tvrđave na Dunav i suprotnu obalu

Tvrđava Ram se nalazi na desnoj obali Dunava, 30 km severoistočno od Požarevca, u istoimenom selu između Kostolca i Velikog Gradišta.

Karakteristike terena[uredi | uredi izvor]

Na dunavskoj obali kod Rama stvoren je prirodni kakav se ne može naći stotinama kilometara uzvodno i nizvodno. Tu se ulivaju četiri planinske reke - leve pritoke Karaš i Nera, i desne pritoke Morava i Mlava, nanoseći neverovatnu količinu zemlje, peska i kamena. Tako presecaju maticu na četiri dela, pa Dunav ovde postaje miran i pitom. Ova pojava omogućila je uspostavljanje skele kod Rama, ali je i jedan od razloga zašto su Turci ovde podigli tvrđavu. Zadatak posade tvrđave nije bio samo da kontroliše prolazak Dunavom, već i njegov prelazak.

Ramska obala je viša od suprotne, pa Dunav ovde deluje mnogo širi od realnih 4,1 kilometra. Iako je zapravo najširi kod Golupca, gde od obale do obale ima 6 kilometara, za Ram se kaže da tu teče najširi srpski Dunav. U prilog tome ide i činjenica da je preko puta Rama srpski Banat, dok je preko puta Golupca Rumunija, pa se i reka deli između ove Srbije i Rumunije.[7]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Ploče postavljene u spomen Bajazita II koji je sagradio tvrđavu
Ploče postavljene u spomen putopisaca koji su prvi pisali o tvrđavi
Donžon kula

Oblast oko mesta na kome se nalazi tvrđava Ram naseljavana je još od praistorije, a po dolasku Rimljana bila je deo Dunavskog limesa u blizini antičkog utvrđenja Lederata. Po doseljavanju, Sloveni u blizini mesta na kom se danas nalazi tvrđava formiraju naselje.

Nije poznato kada je tvrđava podignuta, ali je sigurno da spada među najstarije utvrde na ovim prostorima. U izveštajima ugarsko-bugarskih ratova s kraja 9. veka pominje se tvrđava Haram, na suprotnoj obali, dok pisani izvori pominju Ram kao mesto sukoba Vizantije i Ugarske tek u 12. veku. Najstariji zapis potiče iz 1128. godine, kada su u njegovoj blizini Vizantinci potukli Mađare. Nakon što su Turci ovladali našim krajevima, okrenuli su se kraljevini Ugarskoj i osvajanju Panonske nizije. U cilju zaštite desne obale Dunava turski sultan Bajazit II (1480—1512) je preradio i ojačao postojeću utvrdu za potrebu borbe vatrenim oružjem. Zna se da je 1483. godine, po njegovom nalogu na granici sa Ugarskom podignuta tvrđava sa topovskim otvorima, što je Ram učinilo jednom od prvih artiljerijskih utvrda na ovom području, a samim tim i jednu od najstarijih u Srbiji.

Tvrđava Ram je podignuta na steni koja se sa severozapadne strane spušta ka Dunavu. Sagradili su je Turci da bi osnažili odbranu granice između Smedereva i Golupca od ugarskih upada. Stratešku važnost ovo utvrđenje je imalo samoupravom do 1521. godine, kada su se proširile granice turske imperije na sever, a ono je izgubilo svoj značaj kao pogranična tvrđava. Prve detaljnije opise Ramske tvrđave ostavio je turski putopisac iz 17. veka Evlija Čelebija. U periodu Kočine krajine tvrđava je znatno oštećena zbog eksplozije municije 1788. godine, kada je izginula austrijska posada predvođena baronom Fon Lopreštijem, poznatim kao heroj od Rama. Tokom 18. veka, u austro-turskim ratovima, Ram je ponovo strateški značajno uporište, a zatim zamire do polovine 19. veka, kada ga Turci napuštaju. Ram ima odlike artiljerijske tvrđave, a po načinu građenja se bitno ne razlikuje od starijih ostvarenja vojne arhitekture, iako spoljnom obradom zidova odslikava vizantijsku tradiciju.[1]

Zidine 2021.g.
Podnožje 2021.g.
Zidine i obala

Istorijske nedoumice zbog imena Rama i Harama[uredi | uredi izvor]

Da bi se razmatrala istorijska prošlost Rama moraju se imati u vidu i okolna utvrđenja. Brojni putopisci i istraživači iz XVIII i XIX veka poistovećivali su ramsku tvrđavu sa antičkim kastrumom Lederatom, nizvodno na istoj obali, a mnogi savremeni istraživači ne razlikuju Ram (Hram) od Harama na suprotnoj obali. Usled ovakvog mešanja toponima danas se u literaturi nailazi na podatke o antičkoj Lederati koji se vezuju jednom za kastrum na levoj, drugi put za kastrum na desnoj obali. Isto tako, mnogi podaci ce vezuju za Ram, bez obzira da li ce zaista odnose na Ram (Hram) ili na Haram. Od 12. veka nalazi se na podatke o utvrđenjima Hram i Haram, dok se toponim Lederata više ne pominje.

Sredinom 15. veka despot Đurađ Branković posredovao je da se sklopi primirje između Turske i Ugarske. Kako je trgovački promet bio značajan za srpsko stanovništvo koje je živelo na obe obale, despot je 1449. godine predlagao da se turskim trgovcima dopusti da slobodno dolaze y Beograd, Kovin, Haram, Severin i Karansebeš, a za uzvrat, on će odrediti mesta na turskoj teritoriji koja će moći da posećuju ugarski trgovci. Prema redosledu nabrajanja mesta sigurno je da se ovaj podatak odnosi na naselje na severnoj obali Dunava, a ne na srpski Ram, za koji ga vezuju gotovo svi savremeni istraživači. Zanimljivo je da ce ovom prilikom naselje na severnoj obali naziva Haram, a ne Hram, kako ce pominje y 12. veku. Kako je tokom 15. veka došlo do promene ovog toponima nije poznato, ali će ce y svim kasnijim istraživanjima ovo naselje nazivati Haram, dok će ce naselje na desnoj obali pominjati kao Hram (Ram). Očigledno je da je ova promena dovela do zabune kod mnogih savremenih istraživača i pisaca, pa će ce tumačenja istorijskih događaja pogrešno vezivati za jedno ili drugo mesto.[8]

Izgled tvrđave[uredi | uredi izvor]

Unutrašnjost tvrđave, sa konzerviranim ostacima džamije u sredini
Kule i bedemi
Pogled s vrha kule u unutrašnjost
Topovski otvori u kulama
Prolaz preko bedema

Ram ima osnovu nepravilnog petougla, najveće dužine 34 m i širine 26 m. Utvrđenje čini 5 kula sličnih po arhitektonskoj koncepciji ali različitih osnova. Raspoređene su na četiri nivoa (3 sprata i prizemlje), po jedna u svakom temenu petougaone osnove, odnosno 3 na istočnom i 2 na zapadnom bedemu. Sve kule su imale prizemlje i tri sprata, dok je na svakom spratu bio po jedna otvor za top. U grad se ulazi kroz Donžon kulu, smeštenu u jugozapadnom temenu utvrde. Šetna staza sa bedema i kulom je sa spoljne strane imala parapet sa zupcima za zaklon vojnika-stražara.

Kule su različitog oblika, ali su istovetne po ukupnom odbrambenom i arhitektonskom rešenju. Imaju prizemlje, dva sprata i platformu oivičenu zupcima, a na svakom spratu nalaze se po tri zasvedene topovske niše i jedno zidano ložište. Svojom veličinom i izgledom izdvaja se ulazna kula (Donžon kula), koja ima tri sprata i dve platforme sa zupcima. Zidanim stepeništem izlazilo se na bedeme, odakle se moglo ući u kule. Oko tvrđave je postojao i niži spoljni bedem sa skrivenim putem, kao i rov preko koga se mostom stupalo do kapije.[9] Glavnu inovaciju predstavljaju posebno građeni topovski otvori, raspoređeni u okviru bedema i kula, koji ukazuju na aktivnu primenu artiljerije u sistemu odbrane. U razdoblju turske vlasti oko tvrđave se razvilo civilno naselje, o čemu danas svedoče ostaci amama i karavansaraja. Starost karavansaraja procenjuje se na 6 vekova i jedini je sačuvan objekat ove vrste u Srbiji. Može se reći da je to prvi turistički objekat podignut na najvažnijem putu sa Balkana ka severu prema Budimu i Beču.[10] U centralnom delu tvrđave nalaze se i ostaci džamije. Arheološka istraživanja vršena su tokom 1980. godine.[11] Od tog vremena, iako relativno dobro očuvana, narednih 40 godina tvrđava u Ramu bila je izložena tihom propadanju u očekivanju konzervatorskih radova.

Tvrđava je građena kao tipično vojničko artiljerijsko utvrđenje, od lomljenog kamena u dobrom krečnom malteru, a korišćena je i opeka za svodove. Opkoljena je sa dva manja spoljna bedema i širokim suvim šancem. Šanac se prelazi mostom smeštenim kod kule u jugoistočnom temenu i njime se ulazi u prostor između tvrđave i niskog bedema oko nje. Širina i debljina bedema je različita i varira od 1,87 m do 3,35 m, a svim bedemima (osim na zapadnom, koji je okrenut ka Dunavu) se na istom rastojanju od kula nalaze posebni otvori za topove. U centralnom delu tvrđave nalaze se ostaci stare džamije.[1][12]

Do 2019. godine tvrđava nije bila ni infrastrukturno, ni turistički uređena. Pristup lokalitetu bio je dozvoljen, uprkos tome što je boravak na tvrđavi bio nebezbedan. U podnožju lokaliteta nalazi se vikend naselje, ali smeštajni objekti nisu kategorisani niti se o njima vodi evidencija. Osnovne atrakcije na kojima se ovaj lokalitet bazirao bile su arheološko nalazište Lederata, karavansaraj i pravoslavna crkva. Prema rečima predstavnika kulturnih ustanova u ovom mestu, u Ramsku tvrđavu se do 2019. nikada nije ozbiljno ulagalo, tako da se ona nije koristila u turističke svrhe jer nije bila obezbeđena. Godine 2012. Nevladina organizacija „Ramska tvrđava“ opštini je podnela zahtev i elaborat za obnovu utvrđenja.[13] U Turističkoj organizaciji Veliko Gradište počeli su ozbiljnije da razmišljaju o ovom problemu i stvorena je povoljnija klima za rešavanje pristupa i iskorišćavanja ove tvrđave. Idejne projekte revitalizacije Ramske tvrđave su radili Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd i Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Smederevo, u saradnji sa Arhitektonskim fakultetom u Beogradu, na osnovu programa rada studenata na primeni savremenih principa u oblasti zaštite i revitalizacije arhitektonskog i arheološkog nasleđa.[14] Međutim, nedovoljna upućenost u postojanje idejnih rešenja i nedostatak sredstava za njihovu realizaciju doveli su do toga da je opštinska vlast Velikog Gradišta, u aprilu 2014. godine, poverila izradu projekta obnove ove tvrđave turskoj agenciji za međunarodnu saradnju i razvoj TIKA, sa klauzulom da ovaj projekat, vredan 170.000 evra, u potpunosti finansira Turska.[15]

Arheološki artefakti pronađeni na prostoru Ramske tvrđave[uredi | uredi izvor]

  • gvozdeni alat
    gvozdeni alat
  • gleđosana keramička zdela
    gleđosana keramička zdela
  • keramičke lule za duvan
    keramičke lule za duvan
  • koštani predmeti
    koštani predmeti

Karavansaraj[uredi | uredi izvor]

Karavansaraj je udaljen oko 50 m od tvrđave i nalazi se sa njene jugoistočne strane. Pretpostavlja se da je nastao istovremeno kada i tvrđava. Ovo je jedan od retko sačuvanih utvrđenih karavansaraja u Srbiji. Većina ih je nakon odlaska Turaka porušena, pre svega kao izvor kvalitetnog građevinskog materijala.

Ramski karavansaraj je pravougaona građevina, čije su dimenzije 47,61 × 23,50 m. Debljina spoljašnjih zidova je 1,15 m, a sačuvani su u visini od oko 3,5 m. Građevina je imala dva naspramna ulaza u podužnim zidovima, odnosno u zapadnom i istočnom zidu. Pretpostavka je da se u objekat ulazilo kroz vrata u zapadnom zidu, direktno s puta koji je vodio do tvrđave. U spoljašnjim zidovima sačuvana su ravnomerno raspoređena zidana ložišta, a između njih se nalaze otvori — puškarnice. Može se zaključiti da su se duž ovih zidova nalazile sobe za smeštaj putnika i trgovaca. Pregradni zidovi između soba nisu sačuvani, jer su verovatno bili drvene konstrukcije. Broj i veličina prostorija može se samo pretpostaviti na osnovu analize sačuvanih zidova. Prateći raspored ložišta i puškarnica veruje se da je u objektu postojalo oko dvadeset prostorija za smeštaj putnika. Karavansaraj je zidan od lomljenog kamena kakav je upotrebljen i za gradnju tvrđave. Ložišta su istovetne obrade kao i ona u kulama.

Godine 1839. unutar porušenih zidova sagrađena je pravoslavna crkva posvećena arhangelu Mihailu, a prostor koji je nekada bio unutrašnjost karavansaraja postao je crkvena porta. Crkvu je u to vreme oslikao Živko Pavlović, poznatiji kao Moler iz Požarevca, čija će unuka Milena Pavlović Barili kasnije steći svetsku slavu kao umetnica. Izgradnjom crkve unutar karavan saraja nastao je jedinstven spoj, na prvi pogled dve nespojive celine. Jedan komercijalni, islamski objekat spojen je sa religioznim, hrišćanskim objektom, čineći skladnu celinu. Krajem 20. veka već oronula crkva je srušena, a na njenim temeljima sagrađena je nova, koja se danas ovde nalazi.[16]

Radovi na obnovi Tvrđave[uredi | uredi izvor]

Info-ploča agencije ’’TIKA’’ koja je finansirala rekonstrukciju, na ulazu u tvrđavu

Ramska tvrđava je, do rekonstrukcije 2015. bila dosta dobro očuvana. Kule su bile u dobrom stanju, izuzev jugoistočne čiji je prednji deo bio skoro u potpunosti uništen. Bedemi tvrđave bili su u solidnom stanju, dok je mali bedem bio prisutan u tragovima. Unutar tvrđave, uz zapadni bedem nalazili su se ostaci građevine sa osnovom pravilnog osmougla sa stranicama dužine 3 m. Nedaleko od utvrde su Turci podigli karavansaraj oko koga se vremenom razvilo današnje mesto. Ceo prostor tvrđave je arheološki ispitan tokom 1980. godine. U nekadašnjem karavansaraju je 2008. godine podignuta pravoslavna crkva, na temeljima stare, iz 1839.[17] Tokom 2012. iznet je plan o rekonstrukciji Ramske tvrđave.[13]

Infrastrukturni radovi 2013.[uredi | uredi izvor]

Pod pokroviteljstvom republičkog zavoda za zaštitu spomenika u Beogradu i regionalnog u Smederevu, kao vršilaca nadzora tokom sprovođenja radova, u periodu od 21.10.2013. do 19.11.2013. godine obavljeni su infrastrukturni radovi na uređenju Tvrđave Ram. Radovi su obuhvatali pored uređenja terena i izradu nadstrešnice oko Donžon kule, radi bezbednosti posetilaca i postavljanje informacione table. Najveći obim poslova je skoncentrisan na nivelisanju površina terena i uklanjanje krupnog rastinja sa prikupljanjem kamena.[18]

Rekonstrukcija 2015.[uredi | uredi izvor]

Krajem aprila 2014. godine, potpisivanjem ugovora sa turskom agencijom za međunarodnu saradnju i razvoj TIKA započela je izrada projekta obnove tvrđave Ram. Sam projekat je bio vredan oko 170.000 evra, a celokupna obnova tvrđave, sa karavansarajom i hamamom oko 2 miliona evra.[5] Početak radova, planiran za jesen 2014.[19] kasnio je oko godinu dana.[13] Zbog toga je i završetak radova kasnio, pa je umesto 2018, kako je planirano, rekonstrukcija je završena početkom 2019. godine[20] i postala je deo zajedničke turističke i kulturne rute.[21] Zvanično otvaranje tvrđave bilo je 2. marta 2019, a za turističke posete otvorena je u avgustu iste godine.[6]

Ram danas[uredi | uredi izvor]

Lokalitet Ramske tvrđave zahvata površinu od oko 850 m² Predstavlja zanimljivu turističku destinaciju, posebno što se u blizini nalaze i drugi popularni lokaliteti, kakvi su Smederevska tvrđava, Golubačka tvrđava, arheološko nalazište Viminacijum, Srebrno jezero i Požarevac u kome se može posetiti Galerija Milene Pavlović-Barili i Ergela Karađorđevo.

Kroz Ram prolazi i Dunavska biciklistička ruta i svake godine nekoliko desetina hiljada turista biciklista poseti Ram.[5]

Posebnu atrakciju predstavlja redovni linijski skelski prelaz Ram - Banatska Palanka.[22] Skelom se od Rama može stići do Deliblatske peščare.

Ovo kulturno dobro ima višestruki značaj za očuvanje istorijske niti i kulturnog identiteta našeg društva. Za prvih 6 meseci od kada je, u avgustu 2019. zvanično postala jedna od poželjnijih turističkih destinacija u Srbiji, Ramsku tvrđavu posetilo je 7.000 turista.[6]

Legende[uredi | uredi izvor]

Jedna legenda kaže da je na tvrđavi živeo sultan koji je na Adi Čibukliji imao svoj harem u koji su dovođene najlepše devojke ovog kraja. On je sa Pašom i istaknutim vojskovođama često išao na ostrvo na „Čibuk“ (turcizam – duvanjenje, pušenje duvana). Poznati hajduk Milenko Stojković, koji je rodom iz obližnjeg sela Kličevca, jedne noći upao je na Čibukliju i oslobodio sve devojke, koje su se nakon oslobođenja priključile Milenkovom hajdučkom odredu i postale najlepša, ali ubistvena hajdučka trupa na ovom delu Dunava.[6]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v „Tvrđava Ram”. Spomenici kulture u Srbiji. Nacionalni centar za digitalizaciju. Pristupljeno 1. 4. 2021. 
  2. ^ http://www.cooperation.rs Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. jul 2014) Pristupljeno 16. 6. 2014
  3. ^ „Ram”. Srpski centar za saradnju. Arhivirano iz originala 14. 07. 2014. g. Pristupljeno 1. 4. 2021. 
  4. ^ http://srpska.etleboro.com Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. jul 2014) Pristupljeno 16. 6. 2014
  5. ^ a b v „Izrada projekta obnove tvrđave Ram poverena turskoj agenciji TIKA”. gradjevinarstvo.rs. 7. 5. 2014. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  6. ^ a b v g „Istorija Ramske tvrđave - Legenda o haremu”. Zvanični veb-sajt. Ramska tvrđava. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  7. ^ Nikoletić, Dragana (12. 02. 2020). „Keltsko svetilište, Trajanova Lederata, turska tvrđava: Koje sve priče krije malo mesto na Dunavu - RAM”. National Geographic Serbia. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  8. ^ Simić i Simić 1984, str. 33, 35-36
  9. ^ Deroko 1950
  10. ^ „Ramska tvrđava”. srebrnojezero.com. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  11. ^ Simić 2000
  12. ^ http://www.velikogradiste.org.rs Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. januar 2015) pristupljeno 16.6.2014. godine
  13. ^ a b v „Turska finansira obnovu Ramske tvrđave”. gradjevinarstvo.rs. 8. 9. 2015. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  14. ^ Milošević i dr. 2010, str. 83
  15. ^ „Izrada projekta obnove tvrđave Ram poverena turskoj agenciji TIKA”. 7. 5. 2014. Pristupljeno 1. 4. 2021. 
  16. ^ „Karavansaraj”. zvanični veb-sajt. Ramska tvrđava. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  17. ^ Ramska tvrđava može da privuče turiste Pristupljeno 25. 4. 2013.
  18. ^ http://spomenicikulture.org.rs Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. mart 2016)Pristupljeno 16. 6. 2014
  19. ^ „Veliko Gradište: Ramska tvrđava čeka jesen”. gradjevinarstvo.rs. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  20. ^ „Završena rekonstrukcija Ramske tvrđave, meštani spremni da dočekaju turiste”. RTS. 8. 7. 2019. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  21. ^ „Tvrđava Ram: zašto treba da je posetite i po kojoj ceni”. daljine.rs. 28. 4. 2020. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  22. ^ „Skela Ram - Banatska Palanka”. zvanični veb-sajt. Dunav-trans. Pristupljeno 3. 4. 2021. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Dragan Milenković (2021): knjiga "Ram kapija Balkana" o naselju i tvrđavi na Dunavu.
  • Simić, Gordana; Simić, Zoran (1984). Grad Ram (PDF). Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd. Pristupljeno 3. 4. 2021. 
  • Milošević, Gordana; Roter-Blagojević, Mirjana; Jadrešin-Milić, Renata; Nikolić, Marko (2010). „Obnova i prezentacija utvrđenja Ram na Dunavu i njegove okoline u funkciji kulturnog turizma”. Glasnik Društva konzervatora Srbije. 34: 83—89. 
  • Cunjak, Mlađan (2008). Ram i Ramska tvrđava kroz vekove. Požarevac - Smederevo: Narodni muzej Požarevac, Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Smederevo. ISBN 978-86-84147-18-1. 
  • Deroko, Aleksandar (1950). Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji (na jeziku: srpski). Beograd: Prosveta. Pristupljeno 10. 10. 2023. 
  • Simić, G. (1983): Golubački grad, Starinar 33/34, Beograd, 1982/1983, pp. 72.
  • Simić, G. (2000): Koncepcija zaštite spomeničkog nasleđa Đerdapa sa posebnim osvrtom na Golubački grad. Kulturne vrednosti kao osnov prostorne integracije Podunavskih zemalja (ur. Bogdanović, r. i Stojkov, B.), Udruženje urbanista Srbije, Beograd. str. 43-45.
  • GEOGRAFSKI INSTITUT „JOVAN CVIJIĆ“ SRPSKA AKADEMIJA NAUKA I UMETNOSTI, POSEBNA IZDANjA KNjIGA 88, Dr Aleksandra Terzić, PERSPEKTIVE RAZVOJA KULTURNE RUTE „TVRĐAVE NA DUNAVU“ U FUNKCIJI OBOGAĆIVANjA TURISTIČKE PONUDE SRBIJE

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Tvrđava Ram na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Тврђава_Рам&oldid=27384812”