Četnici

Za druge upotrebe, pogledajte Četnici (višeznačna odrednica).

Zastava četnika sadrži biblijske motive.

Pod terminom četnici (od reči četa, četovanje) do kraja 19. veka su se podrazumevali gerilski borci svrstani u male borbene jedinice — čete. U srpskim pesmama često se za hajduke i uskoke koristi termin četnik. Od kraja 19. veka za pripadnike dobrovoljačkih srpskih formacija koje su nastale krajem 19. veka i koje su organizovale i pomagale vlasti u Srbiji u cilju slabljenja turske moći na Balkanu vezuje se naziv četnik. Paralelno s terminom četnik, do Prvog balkanskog rata figurira i izraz komita kao termin za pripadnika revolucionarnog-četničkog komiteta. Izraz „komita“ je primljen od pripadnika Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije i od članova srpske četničke organizacije, dok su se grčki revolucionari-gerilci nazivali andartima.

U Drugom svetskom ratu naziv četnici se odnosi i na ostatke vojske Kraljevine Jugoslavije koje je reorganizovao Dragoljub Mihailović, a čije je zvanično ime bilo Jugoslovenska vojska u otadžbini, kao i za borce Koste Pećanca.

Poreklo

Glavni članak: Komiti

Na Balkanu su četničku akciju prvi otpočeli Bugari. Godine 1893, i 1894. u Solunu osnovana je Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO) s ciljem da oružanom gerilskom rukom obezbedi Bugarskoj prisajedinjenje Makedonije i Trakije. Grčki četnici, andarti, delovali su u spornim slovensko-grčkim oblastima protiv četa bugarskih organizacija od 1902. Srpski četnici ili komite su prvobitno, od 1903. svoje akcije usmeravali na zaštitu Srba u Osmanskom carstvu od terora muslimanskih bandi i četa VMROa.

Na početku Balkanskih ratova postojalo je 110 bugarskih (VMRO), 108 grčkih, 30 srpskih i 5 vlaških odreda. Oni su podržavali svoje strane u turskoj pozadini u Prvom balkanskom ratu.

Komitske borbe u Makedoniji

Glavni članci: Borba za Makedoniju i Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija

Četnici u Makedoniji

Od ukidanja Pećke patrijaršije svi pravoslavci su bili podređeni Carigradskoj patrijaršiji koja je zastupala grčke interese, negirajući postojanje drugih nacija pod svojom upravom, što u velikoj meri izaziva revolt balkanskih Slovena, u prvom redu Srba i Bugara. Godine 1872, bugarska crkva dobija samostalnost i počinje sa osnivanjem škola, crkvenih opština i biblioteka. Oni koji nisu hteli da prihvate ova nastojanja, ostajali su pod upravom carigradske patrijaršije. Srbija 1885. godine počinje sa prosvetnom i kulturnom akcijom, u isto vreme tražeći da se postavljaju srpske vladike u krajevima gde su Srbi većina. Tome su se Grci žestoko protivili. Za to vreme, Bugari, pošto su imali nacionalnu crkvu koja je osnivala škole, ostvaruju svoj uticaj, naročito u gradovima.

Da bi pojačali svoj uticaj Bugari se odlučuju na oružanu akciju. Počinju da šalju čete u Makedoniju i Staru Srbiju i dižu bunu u oblasti Strume. Pripadnici ovih četa kasnije se nazivaju komitama. Jedna grupa osniva organizaciju VMRO sa ciljem da se izbori za autonomiju Makedonije. Čitavu teritoriju dele na rejone kojima su na čelo postavljali vojvode. Ljudstvo je organizovano po desetinama na taj način da nijedan komita nije znao imena ostalih devet. U početku u ovu organizaciju ulaze i mnogi Srbi čiji je cilj bio oslobođenje od Turske. Kasnije, glavni uticaj u ovoj organizaciji preuzima Vrhovni komitet sastavljen od visokih bugarskih oficira, čiji je cilj bio priključenje Makedonije Bugarskoj. Zbog toga sve više dolazi do sukoba između Srba i Bugara. Bugari sve više pritiskaju Srbe kako bi ih naveli da napuste carigradsku patrijaršiju i priključe se njihovoj crkvi često koristeći ubistva kao metod ubeđivanja. Na udaru su bili naročito sveštenici, učitelji i školski nastojnici.

Od 1897. do 1903. godine takve akcije ne daju očekivani uspeh. VMRO je zato želela akciju koja će privući pažnju Evrope i ubrzati ostvarenje ciljeva. Zato na Svetog Iliju 1903. godine dižu ustanak u Kruševu (tzv. Ilindanski ustanak) gde su većinu stanovništva činili Vlasi. Zbog loše organizacije ustanak je propao, a najviše je stradalo lokalno stanovništvo, dok su se čete iz Bugarske povukle. Tada je počeo još veći teror Bugara prema Srbima što je navelo Srbe da se sami organizuju.

Srpski komiti u Makedoniji

Veleški vojvoda Jovan Babunski

Prva srpska četa je formirana u Beogradu 29. maja 1903, imala je 8 četnika, a komandant je bio Ilija Slave, Srbin iz Makedonije.

U septembru 1903. godine osnovana je u Beogradu «Srpska revolucionarna organizacija» i njen Centralni odbor. Za predsednika je izabran dr Milorad Gođevac, a za članove Vasa Jovanović, Luka Ćelović, general Jovan Atanacković, Ljubomir Davidović, Golub Janić i akademik Ljubomir Stojanović.

Kasnije im se priključio kapetan Živojin Rafajlović iz Vranja, koji je do tada samostalno organizovao prebacivanje naoružanih ljudi u Staru Srbiju.

U to vreme, zbog sve većeg nasilja VMRO-a, Srbi u Staroj Srbiji i Makedoniji su se i samostalno organizovali. Micko Krstić u Poreču, Čiča Pavle Mladenović i Jovan Stanojković-Dovezenski u Kumanovskoj kazi osnovali su čete u svojim krajevima i prvi pružili organizovani otpor Bugarima.

Četa vojvode Krste Kovačevića 1905.

U Skoplju 1905. godine Srbi stvaraju udruženje Srpska odbrana koje je počelo sa organizovanjem četa na terenu, najpre sastavljenih od meštana koji su bili pod uticajem viđenijih ljudi i učitelja, a kasnije su čete formirane i u Srbiji i prebacivane preko granice. Čete su bile različite jačine, a vođa je imao titulu vojvode. Formirana su dva Gorska štaba za teritorije istočno i zapadno od Vardara. U početku je to više bila stvar privatne inicijative, jer zvanično Srbija nije podržavala ovu akciju zbog protivljenja velikih sila. Kasnije, sve jači je bio uticaj srpskih oficira, a od 1905. godine rukovođenje je preuzelo Ministarstvo inostranih poslova.

Do 1907. godine Srbi su stvorili dobru vojnu organizaciju, čija je najveća aktivnost bila izražena na području Skopskog i Bitoljskog vilajeta. U više borbi četnici su uspeli da potisnu bugarske čete, tako da su ovi zadržali uporišta uglavnom u gradovima, jer tamo zbog prisustva turske vojske nije smelo da bude oružanih sukoba. Ipak, odigralo se i više borbi sa turskom vojskom i naoružanim grupama Albanaca, tako da su srpske čete i pored velikih žrtava, uspele da stave pod kontrolu veći deo teritorije današnje Makedonije.

U ovim borbama istaklo se više vojvoda. Među njima najpoznatiji su bili: Micko Krstić, Jovan Babunski, Gligor Sokolović, Vasilije Trbić, Jovan Dolgač, Anđelko Aleksić, Krsta Trgoviški, Ilija Jovanović — Pčinjski, Lazar Kujundžić, Savatije Milošević, Kosta Pećanac, Vanđel Dimitrijević, Todor Krstić-Algunjski, Sreten Rajković-Rudnički, Đorđe Ristić Skopljanče, Vojin Popović — Vuk, Vojislav Tankosić, Cene Marković, Rade Radivojević-Dušan Vardarski, Trenko Rujanović, Zafir Premčević, Josif Mihailović, Pavle Blažarić, Emilio Milutinović, Mihailo Josifović i Boško Virjanac.

Krajem 1907. godine došlo je do razmimoilaženja u četničkom pokretu. Jedna grupa je htela da se akcijom rukovodi iz Beograda, a druga je bila za prvenstvo Skoplja. Centralni odbor je poslao kapetana Alimpija Marjanovića.

Godine 1908, u Turskoj se desila Mladoturska revolucija, čije su vođe propagirale jednakost svih stanovnika bez obzira na veru. Zbog toga, pod pritiskom velikih sila, došlo je do obustave četničke akcije – do raspuštanja četa na terenu.

U to vreme je došlo do krize zbog aneksije Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske. Pošto se očekivao rat stvoreni su četnički odredi i raspoređeni duž Drine. Njima su komandovali Vojislav Tankosić, Vojin Popović — Vuk i Jovan Babunski. Tada je stvorena i organizacija Narodna odbrana sa ciljem da prikuplja dobrovoljce i sredstva za pomoć Srbima u Bosni i Hercegovini, ali je ubrzo pod pritiskom evropskih sila, njena aktivnost morala da bude obustavljena a Srbija je bila primorana da prihvati aneksiju.

U južnoj Srbiji i Makedoniji, Bugari i Albanci su ponovo počeli da vrše nasilje nad Srbima. U to vreme ubijeni su i vojvode Micko Krstić i Gligor Sokolović. Stanje je bilo takvo da je 1911. godine ponovo počelo slanje četa i prenos oružja, da bi se ojačale lokalne čete. Pred početak Prvog balkanskog rata Gorski štab je stavljen pod komandu štaba Prve armije. Četnici na terenu su organizovani da bi izazivali pometnju u pozadini turske vojske. Na granici, čete su okupljene u odrede pod komandom vojvoda Božina Simića, Vojislava Tankosića i Vojina Popovića — Vuka. Prve borbe i zauzimanje karaula izveli su četnici. Kozjački odred vojvode Vuka je učestvovao u Kumanovskoj bici i imao je ozbiljne gubitke. Prvi je stigao u srednje Povardarje i u Azotu (oblast između Velesa i Prilepa) se spojio sa odredom Vasilija Trbića. Prekovardarski odred je učestvovao u borbama između Debra i Kičeva, u okolini Ohrida i u Bitoljskoj bici. Nakon završetka rata četnički odredi iz Srbije su raspušteni, a lokalne čete su i dalje vodile borbe sa Albancima i bugarskim četama. Četnici Vasilija Trbića su imali značajnu ulogu u gušenju pobune Albanaca 1913. godine na području Debra.

Četnička zakletva

„Vo imja Oca i Sina i Svjatago Duha, Amin!
Ja _____ zaklinjem se u Gospoda Boga
u Gospoda Sina Isusa Hrista i Gospoda Duha Svetoga:
Zaklinjem se u hleb ovaj,
zaklinjem se u krst ovaj,
zaklinjem se na nož ovaj i revolver,
da ću tačno i svesno, bezuslovno
ispunjavati sve naredbe Komiteta
koje mi se budu dale,
a koje idu u korist našeg oslobođenja
i ujedinjenja sa Majkom Srbijom,
a pod upravom Komiteta.
Ako bi se namerno ogrešio o datu zakletvu,
da me Bog, Krst, Ime, Slava i hleb kazne,
a nož i revolver kaznu izvrše. Amin!”

Četnička zakletva prvi put je izgovorena u Beogradu 28. aprila 1904. godine. Komitet u zakletvi odnosi se na Srpski revolucionarni komitet koji je osnovan 1903. godine.

Novi krajevi posle Balkanskih ratova

Koliko je Vlada Kraljevine polagala na pitanje bezbednosti u novim krajevima, može se videti i po tome što je pored vojske i policije odlučila da formira i četiri bataljona dobrovoljaca četnika za ove krajeve. Mišljenje je bilo da su ovi bataljoni neophodni, pa je odobreno Inspektoratu policije da izvrši njihovu organizaciju. Tim povodom, načelnik Štaba Vrhovne komande, đeneral Živojin Mišić je u Skoplju potpisao naredbu o obrazovanju četiri bataljona dobrovoljaca četnika sa privremenim sedištima i to – Prvi bataljon u Sv. Nikoli (Kliseli), Drugi u Prištini, Treći u Đevđeliji i Četvrti u Negotinu na Vardaru. Bilo je predviđeno da se popunjavanje ovih bataljona vrši iz redova stanovništva novih krajeva. Pored bivših četnika hrišćana iz ovih okruga, bilo je predviđeno da se u dobrovoljačke bataljone primaju prvenstveno Turci i Arnauti koji su služili u turskoj vojsci, tako što bi zadržali činove koje su imali. U ove bataljone su mogli biti primljeni čak i bivši turski oficiri, ukoliko su za tako nešto izrazili želju. Svi primljeni dobrovoljci su bili obavezni da polože zakletvu kralju Petru po obredima dotične veroispovesti, posle čega su potpadali pod zaštitu srpskih vojnih zakona i Uredbe o vojnoj disciplini.

Četnici u Prvom svetskom ratu

Četa Stojana Vukovića.
Snimio Arčibald Rajs

Pred Prvi svetski rat četnici su raspoređeni u četiri odreda: Zlatiborski, pod komandom Koste Todorovića, Jadarski, pod komandom Vojina Popovića, Rudnički, pod komandom Vojislava Tankosića i Gornjački, pod komandom Velimira Vemića. Namenjena im je uloga komandosa. Nastupali su kao prethodnica, a u odstupanju su ostajali u neprijateljskoj pozadini. Učestvovali su u svim značajnim bitkama do proterivanja neprijatelja i oslobođenja Beograda 1914. godine. Pojedine čete su delovale 1914. godine u borbama u istočnoj Bosni i doprle u blizinu Sarajeva.

Četnički odredi su imali velike gubitke pa su preostali četnici stavljeni pod komandu vojvode Vuka, početkom 1915. godine. U septembru iste godine ovaj odred je upućen na granicu gde je vodio borbe sa Bugarima. Posle sloma, odred se sa srpskom vojskom povukao preko Albanije na Krf. Pošto je bio sveden na 450 boraca, odred je popunjen dobrovoljcima i upućen na Solunski front. U borbama na Sivoj steni i Gruništu odred je desetkovan, a vojvoda Vuk je poginuo. Preživeli četnici su posle toga raspoređeni u operativne jedinice. Pored ovih odreda, postojale su i neke manje četničke formacije među kojima i jedinice Jovana Babunskog i Cene Markovića, koje su 1917. godine stavljene na raspolaganje francuskoj vojsci na Solunskom frontu.

Posle okupacije u Crnoj Gori su formirane manje četničke grupe. Delovale su samostalno i nepovezano. Na jugu Crne Gore nisu uspele da se održe, kao na severu u teško prohodnim planinama. Na kraju rata razvile su ozbiljnu akciju i razoružale su više austrougarskih jedinica. Na teritoriji Srbije je takođe ostao jedan broj četnika i vojnih obveznika koji su, organizovani u manje ili veće grupe, pružali otpor austrougarskoj vojsci. To je najviše došlo do izražaja u Toplici, Jablanici i Pustoj Reci.

Krajem 1916. godine, posle ulaska Rumunije u rat, sa Solunskog fronta je po naređenju Vrhovne komande, poslat u Toplicu vojvoda Kosta Pećanac da organizuje četničke jedinice koje bi u trenutku proboja fronta otpočele akcije protiv okupatora. U isto vreme, njegov zadatak je bio da spreči prevremene akcije. Stanje je bilo takvo da je narod želeo ustanak, očekujući skori dolazak srpske vojske. Pećanac je naišao na već dobro organizovane jedinice, od kojih je najbolji bio odred pod komandom Koste Vojinovića. Do ustanka je došlo nakon odluke Bugarske da izvrši prisilnu mobilizaciju na jugu Srbije. Pećanac se protivio otvorenom ustanku jer je očekivao odmazdu, pa je zato smatrao da treba organizovati manje akcije. Ipak, pod uticajem ostalih, 21. i 22. februara 1917. doneta je odluka o početku ustanka, što je na kraju prihvatio i sam Pećanac. Vođe ustanka su, pored Pećanca, bili i vojvoda Kosta Vojinović, braća Toško i Milinko Vlahović, pop Dimitrije Dimitrijević, Jovan Radović i četovođa Milan Dečanski. Za nekoliko dana su oslobođeni Kuršumlija, Prokuplje, Lebane, Blace i Vlasotince, i došlo se nadomak Niša i Leskovca. Ustanika je bilo između 13.000 i 15000, naoružanih uglavnom puškama. Okupacione snage su protiv četnika morali da angažuju tri redovne divizije povučene sa fronta, bugarske komitske čete, avijaciju i svu policiju, ukupno oko 52000 ljudi, odlično naoružanih. I pored jakog otpora došlo je do sloma ustanka krajem marta 1917. Ipak, sa pružanjem otpora je nastavljeno sve do kraja 1917. godine. Treba napomenuti da je u toku gušenja ustanka vršen neviđen teror od strane okupatora, tako da su žrtve procenjene na 20000 ljudi. Najduže se održao odred vojvode Koste Vojinovića. Njegovi ljudi su pružali otpor sve do 23. decembra 1917. godine, odnosno vojvodine smrti.

U vreme približavanja srpske i savezničke vojske, posle proboja Solunskog fronta, četnički pokret je ponovo ojačao i učestvovao u oslobođenju, tako da su neke veće garnizone (Peć, Nikšić) zauzeli upravo četnici.

Toplički ustanak

Glavni članak: Toplički ustanak

U vreme povlačenja, u jesen 1915. godine, mnogo srpskih vojnika ostalo je iza neprijateljskog fronta. Oni nisu bili obučeni da stvaraju organizaciju. Jedino su mogli da deluju primerom, kao usamljeni odmetnici. Jedan od njih, Kosta Vojinović, postaće vođa gerile. Odred koji je on formirao snažno je uticao na stanovništvo i glas o njemu brzo se prenosio. Postao je sabirno središte za mnoge ljude. Mreža otpora sve više se širila i krajem 1916. godine, zahvatila je južne krajeve austrougarskog i bugarskog okupacionog područja u Srbiji. Dolaskom izaslanika vrhovne komande Koste Pećanca krajem 1916. godine, ustanički pokret se širi.

Na sastanku u Obiliću, kod Bojnika, ustaničke vođe donele su i odluku da se 11. februara 1917. godine objavi proklamacija o dizanju oružanog ustanka protiv bugarsko-austrougarske okupacije. Početkom 1917. godine, komitskim (četničkim) odredima obuhvaćen je prostor oko reka Jablanice, Toplice i Puste Reke. Sve više se priča o podizanju ustanka. U narodu se razgorela nada o pobuni, mada je gerilskim vođama bilo jasno da je neki veći uspeh nemoguće ostvariti. Tek stasali mladići prosto su se slivali u šume. Prvi veliki sukob odigrao se u blizini sela Blaževa, na Kopaoniku. Komite pod komandom Koste Vojinovića sukobljavaju se sa jednom austrougarskom patrolom iz Kruševca.

Komitovanje je uzimalo sve više maha, a posebno kada je bugarska Vlada, početkom februara 1917. godine, naredila mobilizaciju srpskih mladića u bugarsku vojsku. To je izazvalo otvorenu pobunu. Pod pritiskom naroda, gerilske vođe 24. februara pokreću ustanak koji se širi na sve strane. Ustanici su oslobodili Kuršumliju, Prokuplje, Lebane, celu Pustu Reku (Bojnik sa okolinom), deo niškog, vranjskog i raškog okruga.

Odmah se pokazalo da nema dovoljno oružja za opremanje iole veće ustaničke vojske. Okupator u pobunjenu Toplicu i Jablanicu šalje tri divizije, koje su ustanak surovo ugušile. Spaljivana su sela i od prekih sudova izricane smrtne presude (samo u selu Razbojni ubijeno je oko 2.000 ljudi). U martu je ustanak ugušen, Kosta Vojinović je poginuo, a Kosta Pećanac je nastavio četovanje, provalivši do Bosilegrada (tada u Bugarskoj), koga je spalio. U ovom ustanku nastradalo je oko 20.000 srpskih civila.

Međuratni period

Četnici na paradi u Beogradu 1920.

Četnici su se pri stvaranju Kraljevine SHS države pojavili kao jedna od vodećih srpskih patriotskih grupacija. Četnički veterani su 1921. godine osnovali Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine, čiji je cilj bilo širenje patriotskih ideja i pružanje pomoći udovicama i siročadi palih četnika. Četnička udruženja predstavljala su se kao organizacije bez stranačkog obeležja, mada su se faktički nalazila u stranačkoj službi. Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine je bilo pod uticajem Demokratske stranke, pa je rivalska Radikalna stranka počela osnivati suparničke organizacije. Proradikalski, velikosrpski članovi su se otcepili su se od matičnog udruženja i 1924. osnovali »Udruženje srpskih četnika za Kralja i Otadžbinu« i »Udruženje srpskih četnika Petar Mrkonjić«. Te dve organizacije su se 1925. ujedinile u »Udruženje srpskih četnika Petar Mrkonjić za Kralja i Otadžbinu«. Vođa tog udruženja sve do 1928. bio je Puniša Račić. Udruženje »Petar Mrkonjić« mučile su razmirice u vođstvu i prestalo je sa radom oko 1928, da bi 1929, nakon zavođenja Šestojanuarske diktature bilo raspušteno. Osim prema simpatija za Demokratsku ili Radikalnu stranku, vodeći četnici su se delili i po tome da li su simpatisali Crnu ili Belu ruku. To je podsticalo žestoku političku borbu za vlast u obe frakcije.

Od 1929. do 1932. predsednik četničkog udruženja bio je Ilija Trifunović-Birčanin, a 1934. predsednik udruženja je postao Kosta Pećanac. Pećanac je težio širenju organizacije, ali se primanju novog članstva odupirali četnički veterani, jer su se novi članovi u četnička udruženja uključivali iz koristoljublja. Stoga su Trifunović-Birčanin i drugi četnički veterani osnovali suparničko Udruženje starih četnika, koje nikada nije postalo ozbiljan rival udruženju iz kojeg je poticalo. Nasuprot tome, udruženje koje je vodio Pećanac širilo se na veliko: 1938. imalo je prema godišnjem izveštaju više od hiljadu odbora po celoj zemlji sa oko petsto hiljada članova, od ljudi iz srpskog malograđanstva i seljaštva. Udruženje nikada nije uključivala veći broj intelektualaca, i delomično zahvaljujući tome nikad nije bilo u stanju razviti sopstveni politički privlačan program.

Udruženja četnika su 1920-ih godina svoju ideologiju posuđivali od Organizacije jugoslovenskih nacionalista ili radikalske Srpske nacionalističke omladine. Zbog svoje vezanosti za režim, udruženja četnika su takođe postala poznata zbog svojih antidemokratskih, antiliberalnih i antikomunističkih stavova. Udruženja četnika su u suštini su bili pomoćna, poluvojna snaga režima i njegovog prinudnog aparata (vojske, žandarmerije, policije) za razračunavanje sa političkim protivnicima velikosrpske, odnosno integralne jugoslovenske ideologije. Četnici su služili za borbu protiv probugarskih komita, protiv štrajkača i demonstranata i za rasturanje političkih zborova uoči izbora. Međutim, kako je rukovodstvo organizacije bilo skoro uvek korumpirano, a deo članstva učlanjen iz koristoljublja nije ni u kom pogledu bio odan idealima i ciljevima organizacije, pa njen uticaj nije nikad bio srazmeran brojnosti članstva.

Četnici u Drugom svetskom ratu

Teritorija pod kontrolom Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO) 1942. godine ("Mihailovićevo ostrvo slobode"), prema magazinu Tajm, jul 1942.

Glavni članak: Jugoslovenska vojska u otadžbini

Brzim slomom Kraljevine Jugoslavije, sile Osovine komadaju područje Kraljevine Jugoslavije na manja područja s direktnom upravom dodeljenom raznim saveznicima (Mađarskoj, Bugarskoj, Rumuniji, Italiji); stvaraju se nove države poput Nezavisne Države Hrvatske i Nezavisna Država Makedonija, ili se ustoličuju kolaboracijske vlade u Sloveniji, Srbiji i Crnoj Gori.

Razbijenost srpskog etničkog prostora je pružila okupatorima mogućnost za brže napredovanje i osvajanje vlasti. Najteža situacija za srpski narod je bila u onim zemljama koje su ušle u marionetsku tvorevinu Nezavisnu Državu Hrvatsku. U tim krajevima, ustaše otvoreno pomažu okupatoru i počinju sistematski genocid na srpskim življem.

Dana 11. maja 1941. godine na Ravnoj Gori nastaje Komanda četničkih odreda Jugoslovenske vojske na čelu sa pukovnikom Dragoljubom Mihailovićem. Ljudi koji su upućivani na određen teren davali su instrukcije i organizovali narod. Četnička vojna organizacija je na početku bila zasnovana defanzivnom stavu prema okupatoru, teritorijalnoj strukturi i decentralizaciji što je izazvala slabost pokreta i nedisciplinu.

Četnici Dragoljuba Mihailovića su imali veliki doprinos u razbijanju jedinstvenog ustaničkog fronta, što je za vrhunac imalo napad na partizane unutar oslobođene teritorije, u vreme kada i Nemci vrše ofanzivu na Užičku republiku. Nakon prelaska glavnine partizanskih snaga iz Srbije i Crne Gore u Bosnu četnici su uzeli učešće u otvorenoj kolaboraciji i napadima na partizane.

Deo četničkih komandanata nakon prvih sukoba sa Nemcima i NDH sklapa ugovore sa NDH i okupatorom. Cilj ovih ugovora je bio smanjivanje represalija izazvanih napadima na Nemce i jedinice NDH, pa oni uglavnom imaju i klauzule koje je trebalo to da obezbede. Osim ovog cilja razlog za saradnju je naravno bila i borba protiv ideoloških protivnika — partizana. Tako su sa Italijanima sarađivali četnici pod komandom Momčila Đujića, Dobroslava Jevđevića, Ilije Trifunovića-Birčanina, Baja Stanišića, Petra Baćovića i Pavla Đurišića. Sa predstavnicima NDH sporazume su potpisivali Uroš Drenović, Lazar Tešanović, Rade Radić i drugi. Sa Nemcima je još od avgusta 1941. otvoreno sarađivao Kosta Pećanac, a od kraja 1943. i četnici Draže Mihailovića su počeli da sklapaju sporazume o nenapadanju sa Nemcima, da dobijaju oružje i učestvuju u zajedničkim akcijama protiv partizana (mada su sebe i dalje smatrali članovima antihitlerovske koalicije). Krajevi gde su četnici bili nadmoćni u velikoj meri uspeli da sačuvaju stanovništvo (Kninska krajina, planina Ozren). Međutim, ova politika saradnje omogućila je koncentraciju okupatorskih i kvislinških snaga na drugim područjima koje su bili pod uticajem partizana (Kozara, Grmeč), koji su pretrpeli teška stradanja od Nemaca i NDH uz četničku pasivnost i pa čak i delimičnu saradnju.

Oba pokreta otpora su pokazivala izrazitu netrpeljivost jedan prema drugom, pa se posle sloma ustanka u Srbiji 1941. godine i masovnih represalija rukovodstvo četničkog pokreta odlučuje da promeni strategiju. S obzirom da je partizane smatralo produženom rukom Staljina i Kominterne koji bespotrebno izazivaju represalije bez izgleda na ozbiljniji uspeh, donosi se odluka da se deo jedinica legalizuje kao Dobrovoljačka antikomunistička milicija na područjima pod italijanskom kontrolom, dok se u Srbiji infiltriraju u Nedićeve jedinice. Na ovaj način se htelo da se postignu dva cilja, da se uz pomoć okupatora uklone partizani kao glavni takmac i da se okupirana područja pacifikuju do povoljnog trenutka kada treba okrenuti oružje na okupatora.

Ovakva politika nije mogla da prevari okupacione snage pa se sve svelo na „ljubav iz koristi“. Italijani koji su bili vojno slabiji su radije pristajali na ovu saradnju, dok je sa Nemcima ova saradnja teže funkcionisala. Hitler u svom pismu Musoliniju od 16. februara 1943 navodi sledeće: Situacija na Balkanu, Duče, me veoma brine. Koliko god bilo korisno okrenuti suprotstavljene snage jedne protiv drugih, mislim da je veoma opasno sve dok su obe strane... bezuslovno složne oko jedne stvari...: svoje bezgranične mržnje prema Italiji i Nemačkoj... Osećam posebnu opasnost, Duče... u načinu na koji se razvija Mihailovićev pokret. Velika količina poverljivih i dobro obrađenih podataka koje posedujem jasno otkriva da taj pokret, koji je valjano organizovan i energično vođen sa političke tačke gledišta, samo čeka trenutak u kome će se okrenuti protiv nas... Mihailović čeka da dobije oružje i namirnice radi realizacije ovih planova praveći se da pomaže našim trupama... Razum me poziva, Duče, da i tebe upozorim na dalji razvoj takve politike...

Do kraja 1943. god je i pored povremene saradnje protiv partizana dolazilo do sukoba sa Nemcima što je opet izazivalo teške represalije nad simpatizerima četničkog pokreta.

Godine 1943. u Teheranu na konferenciji trojice odlučeno je da se Mihailović odbaci kao saveznik zbog kolaboracije sa silama Osovine, NDH i Nedićevim režimom, te istovremeno Saveznici zvanično priznaju partizane kao savezničku vojsku. Napušteni od saveznika koji su prepustili Jugoslaviju konkurentskom pokretu otpora četnici ulaze u otvorenu saradnju sa Nemcima u pokušaju da zaustave prodor partizana u Srbiju. Deo četnika Momčila Đujića i Dobroslava Jevđevića se zajedno sa Nemcima povukao u Sloveniju. Na kraju rata je deo četničkih jedinica koji nije iskoristio amnestiju i stupio u partizanske jedinice stradao od partizana, jedan deo od ustaša, deo je prešao u Italiju, a značajan broj onih koji su uspeli da se povuku u Austriju su Englezi vratili u Jugoslaviju gde je veliki deo ubijen za vreme i neposredno posle rata bez suđenja.

Raspad Jugoslavije

Glavni članak: Raspad Jugoslavije

Političari kao što su Vuk Drašković i Vojislav Šešelj su organizovali paravojne jedinice tokom ratova na teritoriji bivše SFRJ i tražili da Srbi koriste silu da bi rešili nacionalističke tenzije u Jugoslaviji i da bi osigurali da teritorije koje su naseljavali Srbi u drugim jugoslovenskim republikama ostanu sa Srbijom. Tokom jugoslovenskih ratova tokom raspada Jugoslavije, mnoge srpske paravojne jedinice su nazivale sebe četnicima, a Hrvati i Muslimani (kasnije Bošnjaci) su često u svojoj propagandi koristili ovaj izraz da diskredituju bilo svaku srpsku oružanu jedinicu, bilo regularnu ili paravojnu.

Srpski istoričar Milan St. Protić smatra da se pojam četnici neopravdano vezuje za JNA i ostale paravojne formacije prilikom raspada SFRJ. Po njegovim rečima, ta vojska je isključivo partizanska i komunistička i nema veze za pravim četnicima odnosno dražinovcima, kako su pripadnici sami sebe zvali.

Zanimljivosti

Strip "Black Cat No 1“

• U SAD 1943. izdane su poštanske marke s likom Draže Mihailovića, u seriji poštanskih maraka o okupiranim zemljama.
• Takođe u SAD za vreme Drugog svetskog rata su vodeći izdavači stripova izdavali priče o četnicima:
  • DC Comics: Master Comics, no. 36 (Feb. 1943): "Liberty for the Chetniks" (Captain Marvel Jr.)
  • Timely (kasnije Marvel): Kid Komics #3 (Sept. 1943)
  • Black Cat No 1 (neobjavljen) 7. sept. 1945.
• Snimljen je i holivudski film "Chetniks! The Fighting Guerrillas" (1943) kojeg je režirao Luis King.

Galerija

• 
  Milan A. Jovanović Guloveza iz Ravnog dela. Fotografija pripada fondu četnika Narodnog muzeja u Leskovcu.
• 
  Stajko I. Nikolić, Rosa I. Nikolić i Velimir Cvetković, 22. februar 1944. godine. Fotografija pripada fondu četnika Narodnog muzeja u Leskovcu.
• 
  Nikola Taković, bivši žandarm. 20. januar 1948. godine. Fotografija pripada fondu četnika Narodnog muzeja u Leskovcu.

Literatura

• Đekić, Đorđe. Počeci srpskog četništva: organizacija četničkog pokreta u Kneževini Srbiji u 19. veku. Beograd: Slobodna Knjiga, 2000.
• Đilas, Milovan Revolucionarni rat. Književne novine — Beograd, 1990.
• Nikolić, Kosta Nemački ratni plakat u Srbiji. Zavod za udžbenike — Beograd, 2012
• Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-70050-4. 
• Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit. 
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 2. Beograd: Nolit. 
• Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Pešić, Miodrag D. Stari četnici. Kragujevac: Novi Pogledi, 2000.
• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. 

Spoljašnje veze

• „Sakupi se jedna četa mala“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. novembar 2015), Mr Simo Živković, Srpsko nasleđe, istorijske sveske, broj 12, decembar 1998.
• Istorija četništva
• Pokret srpskih četnika Ravne gore