Социологија

Sociologija - Pregled

Filip Brčić

<brcha@users.sourceforge.net>

Originalna verzija: avgust 2001

Wikipedija verzija: septembar 2003

Glava 1: Uvod

• Sociologija je nauka koja izučava ponašanje društva ili nekog njegovog dela kao celine. Ona ne gleda ponašanje pojedinačnog člana društva, već prati statističke veličine, kao što su sredjna vrednost, efektivna vrednost, matematičko očekivanje, i dr. U tom smislu je sociologija veoma usko povezana sa teorijom verovatnoće i statistike i sa fuzzy teorijom, kao i sa fizičkim metodama vezanim za teoriju gasova i posebno za kvantnu teoriju mikro sveta. (moje viđenje)
• Sociologija je nauka koja izučava društvo kao celinu.
• Posebne sociologije izučavaju pojedina područja društva.
• Posebne sociologije se naglo razvijaju šezdesetih godina ovog veka, i to pre svega u zemljama sa većom tradicijom u razvoju sociologije uopšte (Francuska, SAD, Nemačka, ... )
• U izučavanju najopštijih zakonitosti nastanka i razvoja društva, sociologija mora polaziti od zakonitosti koje utvrđuju posebne društvene nauke, izučavajući posebne oblasti društvene stvarnosti ili pojedine društvene pojave.
• Sociologija daje posebnim društvenim naukama teorijski i metodološki okvir za izučavanje onih oblasti društvene stvarnosti ili pojedinih društvenih pojava koje su predmet njihovog izučavanja, a posebne društvene nauke daju sociologiji, pre svega ogroman empirijski materijal, kao i rezultate do kojih su došle izučavanjem zakonitosti posebnih oblasti društvene stvarnosti i pojedinih društvenih pojava.

Glava 2: Metod sociologije

• Naučni metod
  • Metafizički metod se zasniva na shvatanju da su pojave u prirodi, ljudskom društvu i mišljenju nepromenljive, odnosno da se u njima eventualno odvijaju samo postepene, evolutivne promene. U njima nema borbe unutrašnjih suprotnosti i nalaze se u sveopšte međusobnoj povezanosti.
  • Dialektičko-materijalistički metod zasniva se na shvatanju sveta po kome su pojave u prirodi, ljudskom društvu i ljudskom mišljenju kvalitativno promenljive na osnovu borbe unutrašnjih suprotnosti i nalaze se u sveopšte međusobnoj povezanosti. (Marksistička teorija)
  • Moj metod zasniva se na jednacini kontinuiteta duhovne energije (Good + Evil = const), pri čemu trenutno važi Good << Evil. (moje viđenje)
• Metod društvenih nauka: svaka teorija ima i odgovarajući metod:
  • Građanska teorija o društvu koja je bila usmerena ka objašnjenju, opravdanju i očuvanju postojećeg buržoaskog društva, imala je i odgovarajući metod za njegovo izučavanje. To je pozitivistički metod, koji kao način za izučavanje društva izražava duh teorijske orijentacije u okviru koje nastaje.
  • Marksistička teorija o društvu bila je orijentisana na kritiku postojećeg buržoaskog društva, kao i na traženje teorijskih i naučnih argumenata za njegovo ukidanje i formiranje novog, socijalističkog društva. Tako je njen metod u funkciji izvođenja tog društvenog preobražaja. Taj metod je primena principa dijalektičkog materijalizma, kao opšteg naučnog metoda, na proučavanje društva i njegovih pojava.
• Metod sociologije: pozitivističko, funkcionalističko, strukturalističko, "sociologija razumevanja" i marksističko shvatanje sociološkog metoda. Metod sociologije u stvari predstavlja prilagođenje naučnog metoda, tj. metoda društvenih nauka, u sociološku namenu. Tako se dolazi do sledećih faza u sociološkom istraživanju:

1. • Predmet istraživanja: definicija objekata istraživanja i pretpostavljanje relacija između njih.
   • Plan istraživanja: biranje metode istraživanja, podataka koji će se beležiti i ljudi koji će ući u ekipu. Savremeni metodološki postupci su: posmatranje, anketa, intervju, eksperiment, sociometrijski metod, analiza sadržaja.
   • Prikupljanje podataka: implementacija plana.
   • Sređivanje podataka: sabiranje i klasifikacija po raznim kriterijumima. To se najbolje izvršava planiranjem baze podataka u koju će se već u toku prikupljanja podaci unositi i automatski sređivati i klasifikovati.
   • Analiza podataka: provera da li je ispunjena hipoteza i provera da li je ustanovljena još neka nova relacija koja nije bila predviđena na početku. Postoji nekoliko vrsta naučnog objašnjenja:

• 1. • Uzročno objašnjenje utvrđuje uzrok pojave koja se događa.
     • Funkcionalističko objašnjenje odnosi se na utvrđivanje funkcije pojave u odnosu na širi sistem kome pripada, odnosno utvrđue da li pojava svojim prisustvom doprinosi njegovom jačanju, slabljenju ili je neutralna u odnosu na taj sistem.
     • Strukturalno objašnjenje se odnosi na utvrđivanje mesta pojave koja se ispituje u okviru šire društvene celine, tj. u odnosu na druge pojave. U duhu ovog objašnjenja, ponašanje pojave zavisi od mesta koje ona ima u okviru te celine, pojava je, dakle uslovljena strukturom te celine.
     • Teleološko objašnjenje neke pojave podrazumeva njeno dovođenje u vezu sa nekim društvenim ciljem. Ukoliko se pokaže da međusobne veze postoje, onda se utvrđuje karakter tih veza, tj. da li su uzročne ili neuzročne
• Metodološki postupci prikupljanja podataka:

1. • Posmatranje je najstariji metodološki postupak. Deli se na direktno i indirektno:
   1. • Direktno posmatranje vrši sam posmatrač, a odnosi se na aktuelne društvene pojave. Može da bude

• 1. 1. • neorganizovano, na koje se posmatrač odlučuje na licu mesta, bez nekog prethodnog plana i
        • organizovano, koje je deo nekog plana istraživanja. Ono može sa učestvovanjem, u kome sam posmatrač utiče na razvoj događanja kao deo posmatranog procesa, i može da bude bez učestvovanja.

1. • Anketa se koristi za masovno prikupljanje činjenica i mišljenja. Ankete mogu da se prikupljaju u direktnom kontaktu ili posredno (štampa, HaloPink, internet, ... ). Ankete takođe mogu da budu sa zatvorenim (selectbox) i otvorenim (editbox) odgovorima. Prvi oblik se kasnije lakše sortira, ali je drugi oblik verodostojniji.
   • Intervju je sličan anketi, osim što se odvija u direktnom razgovoru.
   • Eksperiment je posmatranje veštački izazvane pojave. Tu postoje tri prepreke:
   1. • Društvene pojave se teže izazivaju u cilju trenutnog proučavanja, te zahtevaju više vremena za istraživanje,
      • Eksperiment mora ostati tajan da bi ljudi mogli da reaguju kao i u prirodno izazvanoj situaciji,
      • Pošto su društvene pojave vrlo složene, mora se dobro izolovati grupa nad kojom se vrši eksperiment, da ne bi dolazilo do uticaja spoljašnjih faktora na razvoj događaja.
   • Sociometrijski postupak se upotrebljava u okviru sociometrije, koja je jedno od shvatanja u okviru psihologističkog smera u sociologiji. Autor ovog shvatanja je američki psihijatar i sociolog Jakob Moreno. Postupak se zasniva na otkrivanje strukture odnosa (tipa simpatije, autoriteta, ugleda, itd.) unutar neke male društvene grupe. Rezultati se grafički prikazuju na sociogramima.
   • Analiza sadržaja odnosi se na analizu dokumenata, tj. informacija. Postoji kvantitativna analiza (u kojoj se određuje količina podataka u funkciji vremena, položaja i dr.) i kvalitativna analiza (u kojoj se određuje tip podataka, npr. pozitivni, negativni ili neutralni).

Glava 3: Istorija učenja o društvu

• Antička misao o društvu
  Stari robovlasnički sistemi u kojima je vladar bio poistovećen sa bogom, nisu ostavljala puno prostora za razmišljanje o društvu, odnosno za čuvanje informacija o razmišljanju o društvu. Takvi uslovi su se stekli tek u Antičkoj Grčkoj. U Staroj Grčkoj su se svi ljudi (u šta nisu bili uvršćeni robovi) bavlili politikom i učestvovali u uređenju polisa.
  • Platonova "Država" je prvo delo celovito sačuvano delo o državnom uređenju. Platon govori da je država nužnost na koju su ljudi primorani da bi ostvarili mnogobrojne potrebe. Da bi država ostvarila svoju ulogu, ona mora da bude organizovana na najbolji način, a to znači da bude dobro izvršena podela rada. Po tom principu Platon deli društvo na staleže:

1. • • Prvi stalež su upravljači. To su mudraci, filozofi i njihova glavna osobina je mudrost. Oni upravljaju društvom.
     • Drugi stalež su čuvari. To su ratnici i njihova glavna osobina je hrabrost. Oni brane državu i štite zakon.
     • Treći stalež su radnici. Oni obezbeđuju materijalne potreba društva, a njihove osobine su poslušnost i radinost.

• • Aristotel je, za razliku od Platona, više bio orijentisan na istraživanje postojećeg društva. Analizom 158 ustava grčkih polisa, on je podelio državna uređenja na dobra (monarhija, aristokratija i republika) i loša (tiranija, oligarhija i demokratija).
• Srednjevekovna misao o društvu
  Feudalni sistem je period u kome se društvo vezuje za delovanje natprirodnih i svemoćnih sila koje sa neba regulišu čitav život na zemlji. Među srednjevekovnim misliocima izdvajaju se, po celovitosti tumačenja društva, dva velika imena &#151; Sveti Avgustin i Toma Akvinski.
  • Sveti Avgustin (345-430) je bio veliki poznavalac teološke i filozofske misli, a istovremeno je zauzimao visoko mesto u crkvenoj hijerarhiji. Njegovo delo "O Božijoj državi" (De civitate Dei) objašnjava pad Rimskog Carstva (410. godina). On deli istoriju na šest perioda:

1. • • Od Adama do Potopa,
     • od Nojea do Avrama,
     • od Avrama do Davida,
     • od Davida do Vavilonskog carstva,
     • od Vavilonskog carstva do Hrista,
     • od Hrista do Apokalipse. U svakom od ovih perioda vodila se borba između dobra i zla, s tim što je sinonim zla đavolja ili zemaljska država', a sinonim dobra je božija država'. Pošto je Rim u vreme svoje propasti bio đavolja država, njegovom propašću je pobedilo dobro.

• • Toma Akvinski (1227-1274), za razliku od Svetog Avgustina koji je živeo na početku feudalizma, živi i piše svoja dela u vremenu razvijenog feudalizma. Taj period odlikuje razvoj trgovine i novčane privrede, dostupnost tekovina drugih naroda i opadanje dominantnog uticaja katoličke crkve. Toma Akvinski je bio veliki poznavalac i poštovalac Aristotelovog učenja. On kaže da je monarhija najbolja jer je najefikasnija, a najgora je tiranija. On dozvoljava narodu mogućnost i pravo na pobunu protiv tiranije, pa i ubistvo tiranina. Zbog toga što svetovna vlast može da se izopači, on daje prednost duhovnoj, tj. crkvenoj vlasti.
  • Ibn Haldun (1332-1406) je živeo u Arabiji gde je religiozni uticaj bio manji nego na zapadu, tako da Haldun ističe da je društvo u velikoj zavisnosti od bioloških i geografskih faktora. On uvodi zakone o društvenom razvoju koji ne zavise od čoveka i njegove volje. Glavni društveni zakon po njemu je zakon Evolucije (svaki politički režim traje tri generacije).
• Misao o društvu u novom veku
  Sa pojavom kapitalizma, pojavile su se dve nove klase &#151; buržoazija i proleterijat. Iako su svi bili jednaki pred pravom i zakonom, postojala je velika razlika zasnovana na ekonomskoj moći pojedinca. Tada su se pojavile dve struje u sociologiji:

1. • Apologetska koja je težila da objasni i opravda postojeći društveni i ekonomski sistem (teorija društvenog ugovora).
   • Kritična koja je analizirajući kapitalističko društvo ukazivala na nužnost njegovog ukidanja i uspostavljanja novog i pravednog društva za sve njegove članove (utopistička, socijalutopistička, naučni socijalizam). Teorije društvenog ugovora govore da su ljudi po prirodi jednaki i da ni jedan društveni zakon ne može da dovede u pitanje zakone prirode. Kao jednaki i slobodni ljudi mogu da odluče kako će organizovati međusobne odnose i uopšte kako će živeti. Oni kao jednaki i slobodni potpisuju ugovor kojim uspostavljaju društvo koje im odgovara. S obzirom da ugovor, kao pravni akt, mogu da potpišu samo slobodni i jednaki građani, to oni tim činom uspostavljaju i odgovarajuće društvo &#151; građansko društvo. Glavni predstavnici teorije društvenog ugovora su: Tomas Hops, Baruh de Spinoza, Džon Lok i Žan-Žak Ruso.

• • Tomas Hops (1588-1679) kaže da je čovek po prirodi sebičan i zao i teži da ostvari svoje potrebe nezavisno od drugih ljudi, ali pošto su svi ljudi takvi, oni se svesno i dobrovoljno odlučuju da ograniče svoju prirodu da bi dobili garanciju za egzistenciju. Sklapaju sporazum, ugovor kojim stvaraju društvo, a sva svoja prava prenose na državu i vladara koji vlada u njihovom interesu i kome su oni dužni da se pokoravaju. Takvu državu on naziva Levijatan i kaže da pojedinac praktično i nema drugog izlaza nego da se za nju opredeli.
  • Baruh de Spinoza za razliku od Hopsa daje liberalniju, demokratskiju verziju teorije društvenog ugovora. On smatra da ljudi ne prenose sva prava već zadržavaju pravo na slobodu savesti, dostojanstvo i svojinu. To su neotuđiva prava čoveka.
  • Džon Lok, engleski teoretičar, kaže da je čovekovo pravo na svojinu neotuđivo pravo čoveka. Takođe naglašava da se društveni ugovor odnosi samo na onoga ko ga je potpisao, a da se ne prenosi na potomke. On takođe razvija ideju o podeli vlasti na zakonodavnu i izvršnu vlast.
  • Žan-Žak Ruso (1712-1778), francuski filozof, smatra da su ljudi po prirodi dobri, ali da ih društvo kvari, i u skladu sa tim, on je veliki protivnik provatne svojine. On se zalaže za uspostavljanje takvog društva u kom će ljudi moći da sačuvaju svoja prirodna prava na slobodu, jednakost i ravnopravnost, u kojoj se prava ne prenose, već je sam narod nosilac suvereniteta koji je nedeljiv i neotuđiv. Rusoove ideje su posle Buržoaske revolucije ugrađene u Jakobinski ustav.
  • Šarl de Monteskije (1689-1755), autor "Duha zakona", pridaje veliki značaj geografskom položaju i klimi, pa i veličini države. Social-utopistička učenja su učinila veći doprinos za dalji razvoj misli o društvu. Najizrazitiji predstavnici su Sen Simon, Šarl Furije i Robert Oven. Njihove preteče su Tomas Mor ("Utopija") i Kampanela.
  • Anri-Klod Sen Simon (1760-1825) zasnovao je svoje učenje na snažnoj kritici kapitalističkog društva. Posebno je kritikovao privatnu svojinu i hijerarhijsku organizaciju društva. Buduću organizaciju naziva socijalističkom, a njegove ideje će ući u osnove Marksove teorije naučnog socijalizma. Njegove ideje su pre svega ideja o ukidanju privatne svojine, ideja o ukidanju države, ideja o raspodeli prema radu u prvoj fazi odnosno prema potrebama u drugoj fazi socijalizma i najzad ideja o tome da proizvodnjom treba da upravljaju oni koji u njoj rade. On smatra da treba uvesti nauku koja će izučavati društvo u celini i takvu nauku naziva socijalnom fiziologijom. Istovremeno on definiše i metod ove nauke kao istorijski da bi se upoznala prošlost, sa ciljem da se predvidi budućnost.
  • Šarl Furije (1772-1837) zastupao je slične ideje kao i Sen Simon. U vezi sa tim idejama, došlo je do nastojanja da se one ostvare. Osnovane su takozvane falange u kojima ljudi žive udruženi kao proizvođači i kao potrošači, pri čemu svako radi ono za šta ima prirodne sklonosti.
  • Robert Oven (1771-1858) jasno i izričito kaže da socijalizam treba da bude društvo sa društvenom svojinom.

Glava 4: Nastanak sociologije

• Građanski smer u sociologiji
  Društvo je i ranije izučavano u okviru filozofije, ali se polako došlo do potrebe da se stvori posebna nauka o društvu.
  • To je prvi ostvario Ogist Kont (1798-1857) u svom "Kursu pozitivne filozofije" u kome je vršio klasifikaciju nauka. On je sociologiji odredio zadatak da izučava društvo u celini, kako u stanju mirovanja, tako i u stanju kretanja. Odatle se sociologija odmah deli na socijalnu statiku i dinamiku.
    • Socijalna statika ima za zadatak da prikaže anatomiju društva u mirovanju i da otkrije neophodne uslove za održavanje harmoničnih odnosa u društvu, pa na taj način i jedinstva društva kao celine. Po Ogistu Kontu, osnovna jedinica društva ja porodica jer ona predstavlja prirodno stanje čovekove aktivnosti i u njoj vladaju odnosi koji čine prirodni temelj svih odnosa u društvu. To su odnosi nejednakosti (između polova, generacija) i odnosi podređenosti (između generacija i po osnovi starešinstva). U skladu sa tim, on u socijalnoj strukturi navodi četiri klase:

1. • • • Spekulativna klasa predstavlja nosioce naučne, filozofske i estetske delatnosti, zbog čega imaju najviši položaj u društvu.
       • Praktičnu klasu čine predstavnici proizvodnje i prometa (bankari, trgovci, preduzetnici).
       • Poljoprivrednička klasa
       • Radnička klasa

• • • Socijalna dinamika po Kontu treba da bude opšta teorija prirodnog napretka čovečanstva. Ona treba da izučava uzroke i zakonitosti društvenih promena.
  • Mehanicističke teorije su ona shvatanja koja objašnjavaju društvene pojave i procese pomoću zakona koji vladaju u prirodi, odnosno fizici i hemiji. U mehanicistički orijentisane sociologe ubraja se Vilfredo Pareto (1848-1923) koji je razvio teoriju o socijalnoj ravnoteži koju je objasnio pomoću dva pojma: reziduum i derivatum.
  • Biologističke teorije shvataju da je društvo deo organskog sveta koji proučava biologija, te isti zakoni i metodi koji važe za biologiju, moraju da važe i za sociologiju. Zbog otkrića da sva živa bića imaju ćelijsku strukturu i zbog otkrića borbe za opstanak, razdvajaju se dva pravca - organicistički i socijal-darvinistički.
    • Najznačajniji predstavnik organicističkog pravca je Herbert Spenser koji je smatrao da za društvo važe zakon evolucije, zakon održanja energije (materije) i borba za opstanak. On je izložio svoj koncept prelaska društva iz niže faze u višu.

1. • • • Militaristička faza je faza u kojoj su ljudi organizovani u horde i ukojoj se organizuje čvrsta vojna organizacija i disciplina, odricanje ličnih prava i pokoravanje vojnom vođi. Vremenom to prelazi u despotizam u kome se stvara hijerarhija.
       • Industrijska faza je faza u kojoj je ličnost slobodna, pa mogu da dođu do izražaja njene sposobnosti i potrebe. Ovde je borba za opstanak manifestovana tako što preživi ono društvo koje se bolje prilagodi industrijskom radu, ali i koje uvažava lične potrebe.

• • • Socijal-darvinistički pravac smatra da se društvo može objasniti samo pomoću zakona o borbi za opstanak. Najznačajniji predstavnik ovog pravca je Ludvig Gumplovič (1838-1909). On smatra da se u društvu vodi nemilosrna borba između rasa, od kojih su neke više, a neke niže.
  • Psihologističke teorije ističu svest i psihu kao najbitnija svojstva čoveka. Među prvima sa ovakvim stavovima bio je Džon Stuart Mil (1806-1873) koji je smatrao da ljudi u društvu zadržavaju ista svojstva kao i pojedinci. Takvo tumačenje se brzo razvijalo i diferenciralo u više pravaca. Najznačajnija tri su individualno-psihološki, kolektivno-psihološki i socijalno-psihološki pravac.
    • Individualno-psihološki pravac objašnjava društvo, kao i sve pojave, procese i odnose u njemu, i zakonitosti društva uopšte, elementima individualne psihe. Gabrijel Tard (1843-1904) smatra da je ključni element psihe podražavanje. Mak Dugal (1871-1938) tome dodaje i instinkt. Sigmund Frojd (1876-1939) smatra da su ključni elementi nagoni, i to dva ključna: polni nagon i agresivni nagon. Maks Veber (1864-1920) smatra da se sve društvene pojave mogu objasniti njihovim unutrašnjim smislom. Zbog toga ne treba ispitivati uzroke pojava, već treba da ih razumeju(idealno-tipske konstrukcije).
    • Kolektivno-psihološki pravac nastao je u klasičnoj nemačkoj filozofiji, posebno u Hegelovim delima. Najistaknutiji predstavnik ovog pravca je Emil Dirkem (1858-1917) kaže da društvo nije prost zbir činilaca, već da ima svoja obeležja i zakonitosti.
    • Socijalno-psihološki pravac nastao je sa težnjom da se prevaziđe ekstremnost prethodna dva pravca. Najistaknutiji predstavnik je Žorž Gurvič (1897-1965). On, vršeći klasifikaciju sociologije, društvene pojave deli na struktuirane i na astrukturalne. Struktuirane pojave su i konkretno-apstraktne, tj. to su velike društvene grupe. Astrukturalne pojave su apstraktne i to su mikrosociološke pojave, male društvene grupe. Struktuirane pojave izučava makrosociologija, dok astrukturalne izučava mikrosociologija. Pojave koje izučavaju mikro i makro sociologija, spadaju u sferu horizontalnog pluralizma. Pored ovoga postoji i vertikalni pluralizam koji izučava strukture društva kroz slojeve iz kojih se ono sastoji, i to izučava dubinska sociologija. Prema Gurviču, postoji deset slojeva od kojih se sastoji društvo u vertikalnoj strukturi. To su:

1. • • • morfološka i ekološka površina
       • društvene organizacije ili organizovane nadgradnje
       • društveni uzori
       • kolektivna ponašanja koja se odvijaju sa izvesnom privlačnošću, ali van organizacionih aparata
       • spletovi društvenih uloga
       • kolektivni stavovi
       • društveni simboli
       • eruptivna, novatorska i stvaralačka kolektivna ponašanja
       • kolektivne ideje i vrednosti
       • kolektivna društvena stanja i kolektivni psihički akti

• • • Bihevioristička sociologija nastoji da objasni društvo, društvene pojave i pojedinačnu psihu kao rezultat društvenog ponašanja pojedinaca, koje je u krajnjoj liniji njihova reakcija na spoljnu sredinu.
  • Funkcionalizam je jedan od najuticajnijih pravaca u savremenoj građanskoj sociologiji. Javlja se u tri varijante: prvobitnoj biologističkoj, normativnoj i socijalno-kibernetskoj. Osnovna ideja je shvatanje da je društvo trajna i stabilna struktura, čiji su elementi čvrsto povezani i čine skladnu celinu. Svaki elemenat te celine ima određenu funkciju, čiji je zadatak da vrši određenu delatnost koja predstavlja doprinos održavanju postojeće celine, pre svega u stanju harmonične ravnoteže. Osnovni principi su:

1. • • Princip funkcionalnog jedinstva društva, po kome je društvo zatvoren sistem harmonično usklađenih delova,
     • Princip univerzalnosti, po kome svaki deo društva ima pozitivnu ulogu u održavanju sistema,
     • Princip nužnosti, po kome svaki deo, vršeći svoju ulogu održava kontinuitet sistema,
     • Princip dinamične ravnoteže i kontinuiteta, po kome u svakom društvenom sistemu postoje mehanizmi koji ga drže u ravnoteži ili su sposobni da ga posle poremećaja ravnoteže vraćaju u pređašnje stanje.

• • Strukturalizam je preuzet iz socijalne antropologije. Njegova suština je u isticanju, naglašavanju značaja društvene strukture, odnosno u nastojanju da se težište istrašivanja društva pomeri od čoveka ka strukturi. Glavni predstavnik je Mišel Fuko.
  • Formalno-sociološki pravac utvrđuje specifičnost predmeta sociologije u formi, odvojeno od sadržaja. Najdalje je otišao Leopold Fon Vize sa svojim Sistemom opšte sociologije. On kaže da sociologija, kao opšta nauka o društvu, izučavajući društveno, međuljudsko, izučava odnose između ljudi, a posebne sociologije izučavaju odnose između ljudi i stvari. U te svrhe, on konstruiše četiri osnovne kategorije svog sociološkog sistema:
    • Socijalni proces definiše kao proces kojim se ljudi vezuju tešnje jedni sa drugima ili se više razdvajaju jedni od drugih.
    • Socijalni odnos je labilno stanje povezanosti ili razdvojenosti između ljudi koje je proizvedeno od jednog ili više socijalnih procesa.
    • Socijalni prostor je univerzum u kome se odigravaju socijalni procesi.
    • Socijalna tvorevina je množina socijalnih odnosa koji su tako povezani da u praktičnom životu predstavljaju jedinstvo.
• Marksistički smer u sociologiji
  Marksističko shvatanje sveta nastalo je u okviru učenja Marksa (1818-1883) i Engelsa (1820-1895) i njihovih sledbenika. Ono predstavlja skup teorija koje se odnose na sva područja objektivne stvarnosti, kao što su filozofska, ekonomska, sociološka, antropološka teorija. Sve ove teorije zajedno predstavljaju celinu i označavaju jedinstven pogled na svet. U okviru nemačke klasne filozofije, najveći domet i doprinos marksizmu dao je Georg Vilhelm Fridrih Hegel (1770-1831). Preuzimajući od Hegela princip dijalektike, Marks i Engels su mu dali materijalističku sadržinu.
  • Učenje engleskih ekonomista XVII i XVIII veka zasnivalo se velikim delom na činjenici da je Engleska tog doba bila najrazvijenija kapitalistička zemlja i da je u tom smislu pružala solidnu iskustvenu osnovu za izučavanje kapitalističkog načina proizvodnje i buržoaskog društva uopšte. Najistaknutiji predstavnici engleske političke ekonomije bili su Adam Smit (1723-1790), čiji je najvažniji rad "Istraživanje o uzrocima i prirodi bogatstva naroda" i David Rikardo (1779-1823), čiji je najvažniji rad "Načela političke ekonimije i oporezivanja". Oni su analizirali rad kao izvor bogatstva i dali temelj radne teorije vrednosti, koju su kasnije Marks i Engels upotrebili za stvaranje teorije viška vrednosti, koja predstavlja suštinu njihovog ekonomskog učenja.
  • Socijal-utopistička učenja su takođe doprineli marksizmu snažnom kritikom kapitalizma i ukazivanjem na potrebu njegovog ukidanja. Filozofsku osnovu marksizma, dakle, predstavlja jedinstvo filozofskog materijalizma i dijalektike.
    
    Marksističko shvatanje društva
    U vreme kada je nastalo Marksovo učenje o društvu javlja se sociologija kao nauka u delima Ogista Konta i Herberta Spensera.
    Marksizam i sociologija, nastali u isto vreme i u sličnim društvenim i političkim uslovima, pokazali su jedan prema drugome krajnju ignoranciju. A u stvari, radilo se o dubokoj i opravdanoj netrepeljivosti. Prvi sociolozi i njihovi kasniji sledbenici, smatrali su da je Marksovo učenje o društvu opasna ideologija nižih slojeva koji preko nje žele da se domognu vlasti i promene svet u svoju korist. A Marks i Engels su, u novoj nauci o društvu &#151; sociologiji, videli konzervativnu društvenu misao koja je nastala sa ciljem da autoritetom nauke, ne samo objasni, već i opravda postojeće društvene odnose i na taj način obezbedi njihovu stabilnost, a po mogućstvu i večnost.
    I jedni i drugi su bili u pravu. Svojom teorijom Marks i Engels su zaista želeli da ukinu postojeći i uspostave novi svet, a kasnije će ta teorija stvarno i poslužiti radničkoj klasi kao sredstvo, oružje , u borbi za osvajanje vlasti, promenu sveta. A i buržoaski sociolozi su svoj veliki teorijski sistem zaista stavili u službu naučne argumentacije za očuvanje klasnog društva buržoaskog tipa.
    Istina, Marksovo učenje o družtvu nije strogo sociološko jer se tiče i ekonomije, filozofije i antropologije, ali bi se sa aspekta savremene sociologije u manjoj ili većoj meri slične primedbe mogle uputiti i Marksovim savremenicima građanske orijentacije, koji se smatraju gotovo oficijelnim tvorcima sociologije kao nauke.
    Suština Marksovog ušenja o društvu sadržana je u rečenici: "Ne određuje svest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svest".
• Nova sociologija
  Od svog nastanka, sredinom prošlog veka, do sredine ovog veka, u prvih sto godina svog života, sociologija je imala velike napore da se konstituiše kao nova nauka, kao opšta društvena nauka. Ti napori doneli su dragocene rezultate: sociologija se vremenom konstituisala kao samostalna nauka, definisala je svoj predmet, polako se stvaraju uslovi i za uobličavanje sociološkog metoda, prilično uspešno je određen odnos sociologije prema drugim naukama, kao i odnos sociologije prema drugim društvenim naukama. Pošto se društvo neprestalno menjalo, došlo se do potrebe da se i nauka o društvu promeni i da se formira neka nova sociologija. Već na samom početku dolazi do različitih shvatanja koncepcija promena koje sociologija treba da pretrpi u pogledu svoje transformacije:
  • Prva grupa shvatanja zasniva se na uverenju da se preko uklanjanja nedostataka u postojećim teorijskim sistemima ili u okviru empirijskih istraživanja, ti nedostaci prevazilaze unošenjem izvesnih korekcija. Time bi praktično bila sačuvana teorijska suština postojeće sociologije, samo bi, u skladu sa izmenjenim društvenim okolnostima, teorijska uopštavanja i teorijska interpretacija bili iztraženi na višem nivou.
  • Druga grupa shvatanja zasniva se na uverenju da se rešenje za postojeću situaciju u sociologiji nalazi u jednoj novoj, različitoj od dotadašnje sociologije. Ona bi trebalo da da novu teorijsku osnovu za celovito izučavanje društva, da bude humanistički usmerena, a sposobna da pokrene i usmerava društvene procese i promene. Naročito je bio izražen zahtev za aktivnim odnosom nove sociologije prema društvenoj praksi. U tom smislu se ovaj zahtev može shvatiti kao protest savremenih sociologa protiv besplodnosti dotadašnje sociologije u odnosu na društvenu praksu. Ali i ova tzv. nova sociologija ima svoje dve struje: radikalnu i humanističku.
    • Radikalna sociologija javlja se šezdesetih godina u SAD i Zapadnoj Evropi nešto kasnije. Ona izražava krajnji kritički odnos prema statičkoj viziji društva u dosadašnjoj sociologiji. Radikalna sociologija za koju se oni zalažu, ne treba da bude ni samo teorijska, ni samo empirijska nauka, ali ne treba da bude ni vrednosno neutralna. Naprotiv, ona bi morala da ostvari jedinstvo teorije, metoda i društvene akcije. Svi predstavnici radikalne sociologije su saglasni u uverenju da društvo treba da se menja i da u odnosu na te promene sociologija treba da ima aktivnu i značajnu ulogu. Ali, među njima ne postoji saglasnost oko toga kakvo bi to novo društvo trebalo da bude, ni kojim se putevima do njega može doći. Jedni smatraju da se to može učiniti uspostavljanjem kontrole nad centrima moći u društvu. Drugi kao put vide kroz ukidanje starog društva putem razaranja, destrukcije i sabotaže. Novo društvo ne bi smelo da sadrži ni jedan od bitnih elemenata sadašnjeg društva, u koje spadaju sva ona glavna obeležja industrijskog društva (masovna proizvodnja i raspodela, prostori urbanih kompleksa, birokratski aparat). Stepen materijalnog razvoja u ovom društvu bi morao da bude takav da svi članovi društva imaju približno jednake uslove za život, otprilike onakve kakve u savremenim razvijenim građanskim društvima ima viši sloj srednje klase.
    • Humanistička sociologija suštinu sadržanu u novoj viziji uloge pojedinca, čoveka, u odnosu na društvo i promene u njemu. Sa aspekta ove sociologije, čovek je biće koje oseća, misli i deluje, sposobno, dakle, za aktivan odnos prema stvarnosti u kojoj živi, pa prema tome i za aktivan odnos prema društvu kao delu te stvarnosti.

Glava 5: Društvo

• Pojam društva
  Društvo se može definisati kao celokupnost odnosa ljudi prema prirodi i međusobnih odnosa ljudi.
  Što se tiče odnosa ljudi prema prirodi, on je jedinstven. Njegova suština je u kontinuiranom nastojanjui ljudi da prirodu potčine sebi. Što se tiče odnosa između ljudi, on je mnogo složeniji i obuhvata sve odnose među ljudima, od onih manje složenih i manje bitnih, do veoma složenih i najbitnijih. Među njima su i najsloženiji i najbitniji za razumevanje društva proizvodni odnosi. Pojedinačne, emocionalne i intelektualne veze među ljudima rezultat su njihovih pojedinačnih volja, ali odnosi u koje stupaju živeći u naciji, naselju ili porodici su nužni, s obzirom na objektivnost ovih delova društvene stvarnosti.
• Struktura i dinamika društva
  S obzirom da sociologija proučavajući društvo, proučava i društvene pojave koje u svojoj ukupnosti međusobno povezane obrazuju ljudsko društvo, to se kao jedan od prvih zadataka sociologije nameće potreba da se izvrši klasifikacija i utvrde međusobni odnosi između tih pojava, odnosno da se utvrdi struktura društva, s obzirom na odnose koji postoje između elemenata iz kojih se ona sastoji. Kao i da se utvrdi dinamika društva, s obzirom na karakter promena elemenata društva koje dovode do njegovog kretanja.
  • Društvena struktura se sastoji iz dva osnovna načela: ekonomske osnove i društvene nadgradnje, s tim što se društvena nadgradnja diferencira na društveno-političku organizaciju društva i oblike društvene svesti.
    • Ekonomska osnova predstavlja oblast društvene proizvodnje materijalnih dobara koja omogućava društvenu i individualnu egzistenciju čoveka.
    • Društvenu nadgradnju sačinjavaju sve ostale oblasti društvene stvarnosti koje su u krajnjoj liniji uslovljene ekonomskom osnovom društva. To su grubo diferencirano društveno-politička organizacija društva (država, pravne institucije, političke organizacije) i društvena svest koja se sastoji iz pravno-političke nadgradnje i viših oblika svesti (religija, moral, filozofija, nauka i umetnost).
  • Društvena dinamika proizilazi iz shvatanja pokretačkih snaga razvoja ljudskog društva, kao sastavnog dela shvatanja društva uopšte. Te snage su sadržane u razvoju proizvodnje, odnosno u razvoju njenih materijalnih snaga, koje dovode do nužne, odgovarajuće promene u proizvodnim odnosima, a i jedni i drugi zajedno dovode do daljih promena u svim ostalim oblastima društvene stvarnosti, odnosno u oblastima društvene nadgradnje.

Glava 6: Društvena osnova

• Društvena osnova ima ekonomski karakter i sastoji se iz proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, koji se zajedničkim imenom zovu način proizvodnje
  U širem smislu, društvena osnova obuhvata i proizvodnju ljudi, geografske faktore i ostatke prethodnog načina proizvodnje.
• Proizvodne snage sačinjavaju sredstva za proizvodnju i čovek sa svojim sposobnostima.
• Proizvodni odnosi su odnosi u koje ljudi stupaju u procesu proizvodnje.

Glava 7: Oblici društvenog života

• Horda je nastariji i najnerazvijeniji oblik društvenog života. Ona je nastala na nižem stupnju divljaštva i traje do njegovog sledećeg stupnja. Formirala se iz šopora u kome su živele čovekolike životinje i predstavlja početak društvenog života. Horda je predstavljala i biološku i ekonomsku zajednicu jer je čovek sve svoje potrebe realizovao u njoj. Horda se sastojala od 10-20 članova koji su živeli na zajedničkoj teritoriji, stalno se krećući u potrazi za hranom.
• Rod je viši oblik organizovanja društvenog života. Specifičnost roda je da se prvi put iz polnih odnosa isključuju roditelji i deca i formira se bračna zajednica po generacijama. Kasnije će se iz polnih odnosa isključiti i rođena braća i sestre. U rodovima se vrši podela rada. Neki rodovi se bave zemljoradnjom, neki stočarstvom, zanatstvom. Takođe se veliki rodovi cepaju, ali zadržavaju veze sa ostalim novim rodovima, pa se na taj način formiraju bratstva
• Pleme sačinjava veći broj rodova koji su nastali iz jednog zajedničkog roda. To je dakle zajednica koja se zasniva na krvnom srodstvu, ali i na zajedničkoj teritoriji. Pleme objedinjuje izvesne funkcije rodova, u početku samo vezane za ratovanje, a kasnije sve više. Kasnije se javljaju i savezi plemena.
• Narod je prvi oblik organizovanja koji nije zasnovan na krvnom srodstvu, već samo na teritorijalnoj povezanosti. Do spajanja plemena u okviru državne zajednice dolazi zbog pojave privatne svojine i prvih manifestacija izdiferenciranosti društva na klase. Klasna podela je zahtevala organizaciju za zaštitu interesa klase koja je bila nosilac sredstava za proizvodnju. Ta organizacija je bila država, a stanovnici koji su na njenoj teritoriji živeli bili su pre svega podeljeni na klase.
• Nacija nastaje kao rezultat velikih ekonomskih, političkih i kulturnih promena koje sa sobom donosi kapitalistički način proizvodnje, buržoasko društvo.
• Klase su velike društvene grupe koje se nalaze u međusobnom odnosu eksploatacije.(© by Lenin)
• Kaste su zatvorene društvene grupe, formirane na religioznoj osnovi, nastale i nestale u robovlasničkom društvu.
• Staleži su velike društvene grupe koje se formiraju na pravnim osnovama, nastale i nestale u feudalnom društvu.
• Država je nastala kao rezultat potrebe da se zaštiti opstanak društva i njenih članova, koji su bili ugroženi klasnim sukobom kada je izbio između prve dve antagonistički međusobno suprotstavljene klase.
  Država je klasni aparat nasilja!(moje viđenje)
  Prema organizaciji vlasti država se deli po

1. • Obliku vladavine na monarhije i republike.
   • Kriterijumu političkog režima na autokratije i demokratije
   • Kriterijumu državnog uređenja na proste i složene države, pri čemu složene države mogu biti federacije i konfederacije.

• Političke partije su organizacije savremenog društva koje imaju za cilj osvajanje i održavanje državne vlasti. Dele se na
  • Građanske partije koje teže da zaštite interese buržoazije i dele se na konzervativne i liberalne.
  • Radničke partije se dele ma socijalističke i komunističke.
• Porodica je jedan od najstarijih oblika u kojima ljudi organizuju svoj život. Ona ima biološku, psihološku i ekonomsku funkciju. Biološka dimenzija porodice odnosi se na ostvarenje seksualnih veza i rađanja, odnosno proizvodnju ljudi. Psihološka dimenzija odnosi se na vaspitanje dece i na formiranje i izražavanje osećanja između članova porodice &#151; pre svega roditelja i dece, ali i muža i žene. Ekonomska dimenzija odnosi se na činjenicu da se u njenom okviru odvija organizacija i podela rada. Porodice su se razvijale sledećim tokom:

1. • bračna zajednica po generacijama (porodica krvnog srodstva)
   • punalna (isključeni rođeni braća i sestre)
   • sindijazmička (brak između jednog muškarca i jedne žene)
   • monogamska (teško raskidiva)

Glava 8: Elementi pravno-političke strukture društva

• Pravo predstavlja skup društvenih pravila koje je donela država sa ciljem da se njima, uz pomoć monopola fizičke sile, zaštiti klasni interes vladajuće klase.
• Politika je usmeravanje društva putem donošenja i izvršavanja odluka koje važe za društvo kao celinu. Ona se sastoji iz tri elementa:

1. • politička ideologija
   • političke organizacije
   • politička delatnost

Glava 9: Društvena svest

• Religija je sistem ideja i skup osećanja koji suštinu sveta objašnjavaju natprirodnim, iracionalnim. U svom razvoju religiozna svest prolazi kroz tri faze &#151; animizam, politeizam i monoteizam. Sa razvojem ljudskog društva Bog prestaje da bude biće, već se javlja kao ideja (deizam). U savremenom svetu prisutna je i jedna nova religiozna svest, panteizam, koja nastoji da pomiri religiju i nauku.
• Moral je oblik društvene svesti koji predstavlja sistem pravila ili normi zasnovanih na shvatanju dobra i zla, koje regulišu odnose čoveka prema društvu, drugim ljudima i sebi samom, na taj način što ih se ljudi pridržavaju bez obzira na sankcije.
• Filozofija predstavlja oblik društvene svesti koji nastoji da izrazi zakonitosti koje postoje u prirodi, društvu i mišljenju. Predmet kojim se ona bavi je dakle ukupna objektivna stvarnost, svet u celini i u tom smislu ona daje opšti, univerzalni pogled na svet, predstavlja opšti oblik svesti.
• Nauka je oblik društvene svesti koji predstavlja sistem znanja o zakonitostima koje se odnose na prirodu, društvo i ljudsko mišljenje. Istovremeno, nauka je i proces sticanja novih naučnih saznanja.
• Umetnost je oblik društvene svesti kroz koji stvaralac u određenom vremenu izražava svoj odnos prema objektima i stvarnosi (prirodi u užem smislu) kroz različite estetske oblasti pomoću različitih simbola, a obraćajući se čulima.

Glava 10: Društvena dinamika

• Pojam društvene dinamike ili kretanje društva
  Mogu se uočiti dva pojma kretanja &#151; širi i uži:
  • Širi pojam kretanja društva posrazumeva svako kretanje u društvu, svaku promenu.
  • Uži pojam kretanja društva obuhvata samo promene koje bitno menjaju društvo ili neki njegov deo, odnosno donose kvalitet koji do tada nije postojao.
• Pojam socijalne revolucije
  Svako kretanje društva koje se odvija postepeno, sporo i ne donosi velike, bitne promene, nazuva se evolucija. Sa druge strane, revolucija menja društvo u celini veoma brzo. Revolucija ima užu fazu (trenutak smene vlasti) i širu fazu (niz promena koje su neophodne da se uspostavi novi tip društva).
• Društveno-ekonomska formacija predstavlja tipičan i relativno trajan sistem odnosa u društvu, formiran oko osnovnog proizvodnog odnosa, kao najbitnijeg odnosa u društvu, izraženog u vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju. Kretanje, odnosno razvoj društva, putem revolucionarnih promena odvijao se kroz pet istorijskih tipova društveno-ekonomskih formacija:

1. • Prvobitna zajednica
   • Robovlasničko društvo
   • Feudalno društvo
   • Kapitalističko društvo
   • Socijalističko društvo

• Kapitalističko društvo sadrži nekoliko faza:

1. • Liberalni kapitalizam posle industrijske revolucije.
   • Monopolistički kapitalizam (kartel, trust, koncern, sindikat)
   • Državni ili savremeni kapitalizam (politika investiranja, cena, carina, fiskalne mere, ... ) &#151; nastaje državna svojina.

Glava 11: Savremeno društvo

Savremeno društvo se vremenom pomalo socijalizuje. U zemljama savremenog razvijenog kapitalizma teče razvoj proizvodnih snaga, sredstava za proizvodnju,... Javlja se novi sloj ljudi — birokratija, i još jedan novi sloj — tehnokratiju.
U nerazvijenim zemljama se uglavnom javljaju pro-komunistički militaristički režimi, pa te zemlje i dalje ostaju nerazvijene.
Socijalističke zemlje su se uglavnom raspale i prešle u kapitalizam.

Neka obeležja savremenog društva

• Povezivanje čovečanstva se dešava zahvaljujući jako brzom razvoju nauke, a prvenstveno elektrotehnike.
• Smanjenje razlika među ljudima je logičan produkt povezivanja čovečanstva.
• Naučno-tehnološka revolucija je sve ovo omogućila.
• Masovna kultura je jedno od ključnih obeležja savremenog društva i predmet velike naučne pažnje. Ona nastaje povezivanjem čovečanstva.
• Kič tj. antivrednost, "umetničko đubre". Prema Abrahamu Molu postoji pet principa za identifikaciju i klasifikaciju kiča:

1. • princip neadekvatnosti
   • princip kumulacije
   • princip sinestezije
   • princip osrednjosti
   • princip komfora

• Ekološki problemi savremenog društva javljaju se zbog brzog razvoja industrije bez kontrole zagađivanja okoline.

---

Последња измена: Brcha 16:24, 9 Sep 2003 (CEST)