Društvena nejednakost

Društvena (socijalna) nejednakost nastaje kada su sredstva u određenom društvu nejednako raspoređena. Ekonomska nejednakost, obično opisana na osnovu nejednake distribucije dohotka ili bogatstva, jeste najviše proučavana vrsta društvene nejednakosti. Međutim, osim čisto ekonomskih resursa, društveni i prirodni resursi su takođe neravnomerno raspoređeni u većini društava i mogu doprineti socijalnom statusu. Priroda nejednakosti i politički značaj nekih od njih (klasa, rasa, pol, starost, vera..) razlikuje se od društva do društva. Sve progresivne, humanističke utopije su na neki način ukidale društvene nejednakosti, a sve revolucije modernog doba isticale su načelo jednakosti kao bitan cilj revolucije.

O razvoju ideje o društvenoj nejednakosti

Za društvene odnose veoma je važno kako preovlađuje mišljenje o tome koliko su ljudi međusobno jednaki , odnosno koliki je stepen nejednakosti u jednoj državi ili u svetu prirodan. Različiti oblici društvenih nejednakosti se uspostavljaju zahvaljujući tome što većina veruje da je to u redu. U vreme ratničkih kultura verovalo se da je normalno da onaj ko je jači donosi najvažnije odluke i dobija najveće nagrade, a ponegde je bilo prihvaćeno da roditelji ubijaju žensku decu jer ne mogu biti ratnici.

Razvoj ideje o društvenoj jednakosti je bitan jer on pomaže da ljudi shvate koje su nejednakosti urođene, a koje društveno pripisane. Na ovaj način ideja o nejednakosti pomaže da se prevaziđu ustaljeni odnosi nejednakosti i da članovi društva budu solidarni jedni prema drugima.

Spisak zemalja po pokazatelju ljudskog razvoja u kategoriji nejednakosti

Pregled

U svim ljudskim društvima, od najjednostavnijih do najsloženijih, postoji neka vrsta društvene nejednakosti. To posebno važi za moć i ugled, koji su neravnopravno raspoređeni među pojedincima i društvenim grupama. Moć znači stepen do koga pojedinci ili grupe mogu nametnuti svoju volju drugima, sa pristankom tih drugih ili bez njega. Ugled se odnosi na količinu poštovanja ili časti povezanih s društvenim položajem, osobinama pojedinca i načinom života. Bogatstvo se odnosi na materijalnu imovinu koja je definisana kao vredna u određenim društvima. Važno je razlikovati društvene nejednakosti od društvene stratifikacije. Termin društvena nejednakost naprosto se odnosi na postojanje društveno stvorenih nejednakosti. Društvena stratifikacija je poseban oblik društvene nejednakosti. Ona znači prisutnost društvenih grupa koje su rangirane jedna iznad druge, obično na temelju količine moći, ugleda i bogatstva koje njihovi članovi imaju. Društvena nejednakost može postojati i bez društvenih slojeva.

Starogrčki mislioci su uočili i na svoj način artikulisali pored ostalog i problem nejednakosti ljudi. Čak i jedan Hipija, koji govori o društvenom ugovoru kojim ljudi jedni drugima nameću volju i zakone različite od prirodnih i božanskih zakona, ne odoleva predrasudi starog veka koju je otvoreno formulisao Aristotel: Društvo, to je polis, Bogovi i njihovi zakoni su samo za Grke (ne i za varvare), ljudi, to su slobodni građani (robovi su „oruđa koja govore“ koja imaju samo telesnu građu sličnu ljudima).

Društvene nasuprot prirodnim nejednakostima

Mnogi stratifikacijski sistemi propraćeni su verovanjem da je društvena nejednakost biološki utemeljena. Takva su uverenja česta u sistemima rasne stratifikacije, gde, na primer, belci tvrde da su biološki nadmoćniji u odnosu na crnce i to shvataju kao osnovu za svoju prevlast. Pokazalo se veoma teškim naći odgovor na pitanje između biološki utemeljene i društveno stvorene nejednakosti. Francuski filozof Žan Žak Ruso jedan je od prvih koji je podrobnije razmatrao to pitanje. On je smatrao da je biološka nejednakost neutemeljena, dok društveno stvorena nejednakost čini glavni osnov sistema društvene stratifikacije.

Međutim, i dalje se može dokazivati da biološke nejednakosti, ma kako male, tvore temelje na kojima se podiže zgrada društvene nejednakosti. Najpoznatija teorija koja zastupa ovo stanovište je Teorija sile. Profesor sociologije u Beču, Ludving Gumplovič, pod uticajem darvinističke teze o borbi vrsta za opstanak kao osnovnom prirodnom zakonu, formuliše analogiju da je borba rasa osnova podele društva na klase. On insistira na tome da različite društvene grupe imaju raznoliko genetsko poreklo. Zbog toga između njih postoje urođeni(biološki) antagonizmi. Kao najviši oblik društvenosti, država nastaje iz sukoba biološki i socijalno različitih, međusobno suprotstavljenih društvenih grupa. Nametanjem jakih u modernom dobu stvara se homogena nacionalna država. Otuda se, prema Gumploviču, etičke grupe obično pretvaraju u određene staleške i klasne slojeve, sve da bi se u novom kontekstu sukobljavali viši i niži. Gumplovičeva teorija sile rasistički je zloupotrebljavana(naročito u fašističkoj ideologiji). U SAD, crni Amerikanci koji čine 12% stanovništva, tradicionalno čine jedan poseban društveni sloj na dnu stratifikacijskog sistema. Razlog za to je „genetska inferiornost“ crnaca. Posebno se ističe kako su crnci inferiorni u odnosu na belce po inteligenciji.

biološke razlike

Većina sociologa će ipak tvrditi kako sistemi rasne nejednakosti počivaju na društvenim, a ne biološkim temeljima. Oni će dokazivati kako je diskriminacija protiv crnaca, koju omogućuje vlast dominantnog sloja, razlog sistemu rasne stratifikacije u SAD. Crnci su stoga isključeni iz zanimanja višega statusa zbog nedostatka moći, a ne zbog osobenosti svojih gena.

Teorijski pristupi

Među teorijskim pristupima koji društvene nejednakosti objašnjavaju društvenim činiocima u savremenoj sociološkoj teoriji oformila su se dva osnovna teorijska modela: Klasno-konfliktna i funkcionalističko-stratifikacijska paradigma.

Klasno-konfliktni model

Ovaj model se temelji na klasičnim marksističkim pretpostavkama da se prirodne razlike pretvaraju u društvene nejednakosti onda kada se usled prisvajanja viška vrednosti stvara monopol na njega u vidu privatne svojine, čime se uspostavljaju antagonističke klase kao delovi jednog u osnovi pocepanog društva.

Karl Hajnrih Marks (5. maj 1818—14. mart 1883)

Klasa je društvena grupa čiji su članovi ujedinjeni jednakim odnosom prema proizvodnim snagama. Javljaju se u periodu raspadanja prvobitne ljudske zajednice, dakle u određenom stadijumu istorijskog razvitka. Njihovu pojavu uslovili su: porast proizvodnih snaga, proširenje društvene podele rada, nagomilavanje bogatstva i uspostavljanje privatne svojine. Onoga trenutka kada je čovek počeo da proizvodi više nego što mu je bilo potrebno da zadovolji svoje potrebe, javio se višak proizvoda, ali i potencijalna mogućnost da taj višak neko prisvaja. Vremenom počinju da se razdvajaju imućnije porodice i tako nastaje „Rodovska aristokratija”. Time su se stvorili uslovi za nastanak prvog klasnog društva, robovlasništva.

Marks je za svoje polazište uzimao klasnu borbu kao osnovni društveni konflikt. Od stepena antagonizama između proizvodnih snaga i odnosa u proizvodnji zavisi stabilnost celokupne društvene strukture. Po tom gledištu, u kapitalističkom sistemu vladajuća klasa vlasnika-buržoazija vlada klasom robova nadnice -proletarijat, i izrabljuje je. Između njih postoji stalni sukob – klasna borba, preko koje se osvešćuju različiti klasni interesi, što dalje uzrokuje i odgovarajuću političku organizovanost. Klasa proletera iz neosvešćenog „stanja po sebi“ prelazi u aktivnu samosnu celinu „za sebe“, koja vlastiti interes poopštava na nivo opšteljudskog interesa za slobodom i ravnopravnošću. Na taj način se stvaraju pretpostavke za sveobuhvatnu revoluciju, preko koje građansko (moderno) društvo konačno ostvaruje vlastite pretpostavke oličene u idejama vodiljama Francuske revolucije: jednakost, sloboda i bratstvo. Marks nigde nije izložio celovitu teoriju klasa, ali je zato u skoro svim njegovim radovima prisutna misao o problemima klasa i klasne borbe.

Funkcionalističko-stratifikacijski model

Ovaj model polazi od organske vizije društva kao neprotivurečnog funkcionalnog sistema u kojem svaki deo obavlja svoju ulogu u tehničkoj podeli rada na način koji odgovara stabilnosti i harmoničnom funkcionisanju sistema; na osnovu značaja uloge za sistem oni koji tu ulogu na zadovoljavajući način obavljaju biće nagrađeni odgovarajućim društvenim položajem. Takav model se zasniva na pretpostavci da je ekonomsko - vlasnički kriterijum izgubio svoju vrednost i da Marksovu teoriju treba zameniti funkcionalističkom. Ključni pojmovi ovog modela su položaj i uloge, koji ljudi obavljaju. Društvena uloga se najčešće definiše kao očekivano ponašanje, a položaj je rang koji grupa pripisuje ulozi ili nizu uloga. Uvođenjem ovih kriterijuma, celokupna stratifikacija često dobija subjektivnu ulogu.

Talkot Parsons veruje da se red, stabilnost i saradnja u društvu temelje na vrednosnom konsenzusu, tj. na opštem sporazumu pripadnika društva o tome šta je dobro i vredno. Iz zajedničkih vrednosti izvode se i zajednički ciljevi. Tako svaki pojedinac i/ili deo sistema ima određenu ulogu(delatnost, ponašanje) koja se od njega očekuje. Maks Veber klase situira u sferu materijalne proizvodnje i smatra ih grupama koje čine da oni pojedinci koji u ovoj sferi dele istu sudbinu. Klasa je osnova za kolektivno delovanje i uslovljena je životnim mogućnostima. Govoreći o slojevitosti, Veber razlikuje tri stratifikaciona područja: ekonomsko, socijalno i političko. Klase i ekonomska moć odgovaraju prvom stratumu. Statusna grupa odgovara socijalnom, a organizovanje u političke partije političkom području. On smatra, a tu je blizak Marksu, da su klase ekonomske kategorije. Statusne grupe se diferenciraju prema svesti o istovetnosti položaja, pogleda i stila života. Političke partije Veber vidi u sferi društvene moći. One su posebne u odnosu na klasnu i statusnu grupu, mada mogu biti i često su, njima uslovljene.

Vrste nejednakosti

Postoji veliki broj društveno definisanih karakteristika pojedinaca koji doprinose socijalnom statusu i, prema tome, jednakosti ili nejednakosti u društvu. Značajne nejednakosti u prihodima i bogatstvu se nalaze kada se uporede posebne društveno definisane kategorije ljudi. Najprisutnije nejednakosti su nejednakosti između su polova, rasa i etničke pripadnosti.

Rasna/etnička nejednakost

Rasna ili etnička nejednakost nastaje kao rezultat hijerarhijskih društvenih razlika između rasnih i etničkih kategorija u društvu, često zasnovanih na osnovu karakteristika kao što su boja kože i drugih fizičkih karakteristika ili mesta porekla pojedinca ili kulture. Rasne i etničke podele značajno su obeležje velikog broja savremenih društava.

Martin Luter King (15. januar 1929 - 4. april 1968

Prve otvoreno rasističke teorije nastale su u devetnaestom veku kao podrška evropskom imperijalizmu. U delima, poput Gobinovog Ogleda o nejednakosti ljudskih rasa i Čemberlenove Osnove devetnaestog veka, načinjen je pokušaj da se pruži pseudonično opravdanje dominacije „bele“ rase Evrope i Severne Amerike nad „crnim“ i „žutim“ narodima Afrike i Azije. Antisemitske političke partije i pokreti pojavljivali su se na kraju devetnaestog veka u Nemačkoj, Austriji i Rusiji. Najgroteskniji izraz ovog vida rasizma u dvadesetom veku bio je nemački nacizam, koji je konačnim rešenjem pokušao da sprovede istrebljenje evropskih Jevreja. Aparthejd u Južnoj Africi je značio strogu podelu na belce i ostalo stanovništvo. Veoma različiti oblici rasne ili etničke politike nastali su kao posledica borbe protiv kolonijalizma i uopšte kao rezultat rasne diskriminacije i marginalizacije.

Tokom šezdesetih godina dvadesetog veka u SAD je istovremeno došlo do pojave pokreta za građanska prava, pod vođstvom Martina Lutera Kinga, koji je koristio nenasilan protest, i militantnog pokreta Crna snaga koji je zastupao revolucionarnu borbu, a u slučaju Malkoma Iksa i Crnih muslimana, i rasnu segregaciju.

U Sjedinjenim Američkim Državama, istraživanje pokazuje da je masovno zatvaranje moderan instrument države da nametne nejednakost, represiju i diskriminaciju nad Afričkim Amerikancima Rat protiv droge je kampanja sa različitim efektima, obezbeđujući konstantno zatvaranje siromašnih, ugroženih i marginalizovanih grupa u Severnoj Americi. Preko miliona afričkih Amerikanca je zatvoreno u SAD, od kojih su mnogi su osuđeni za posedovanje droge.

Pokušaj uspostavljanja etničkog i rasnog sklada sada se obično javlja u obliku ideje o multikulturalnosti.

Rodna nejednakost

Pol je društvena tvorevina zasnovana na stereotipima o ženskom i muškom ponašanju. Društvene podele koje se zasnivaju na pripadnosti polu, tradicionalno su privlačile manju pažnju od podela u društvenoj klasi. Bez obzira na mere koje su krajem šezdesetih godina preuzete radi smanjenja nejednakosti među polovima, prema proceni UN, žene u svetu rade 66% radnog vremena, zarađuju oko 10% svetskog prihoda i poseduju samo 1% svojine.

U tradicionalnijim društvima, kao što je Japan, još uvek moćna neformalna pravila primoravaju žene da napuste s svoje poslove i da se vrate svojim kućama kada se udaju, zatrudne, ili napune trideset godina. U islamskim državama od žena se zahteva da nose veo i poštuju ostala pravila oblačenja. Ponekad se stavljaju u prisilnu izolaciju, a mogu da budu izopštene i iz političkog života.

Koeficijent rodne nejednakosti u svetu

Dok je prvi talas Liberalno feminističke inicijative podigao svest o nedostatku osnovnih prava i sloboda na koje žene imaju pristup, drugi talas feminizma istakao je strukturne snage koje se nalaze u osnovi rodno zasnovanog nasilja.

Island je zemlja sa najmanjim jazom među polovima. Najveća nejednakost među polovima prisutna je u zemljama Bliskog istoka i nekim severnoafričkim zemljama. Ipak, ima izuzetaka, kao što su Ujedinjeni Arapski Emirati, u kojima veći broj žena nego muškaraca ima diplomu nekog univerziteta. Sa druge strane, u Jemenu je veoma mali broj žena koje se školuju.

Literatura

• Davis, Angela. Abolition Democracy: Beyond Prisons, Torture, and Empire. Seven Stories. str. 160. 

• Heywood, Andrew (2004). Politika. Beograd: CLIO. str. 364—376. 
• Milašinović, Radomir; Milašinović, Srđan; Putnik, Nenad (2012). Teorije konflikata. Beograd: Fakultet bezbednosti. str. 68—77. 
• Cvetković, Vladimir (2009). Sociologija. Beograd: Fakultet bezbednosti. str. 198. 
• Albijanić, mr Miloljub (2011). Sociologija za treći razred srednjih stručnih škola i četvrti razred gimnazije. Beograd: zavod za udžbenike. str. 103—104. ISBN 978-86-17-16858-0. 
• Tripković, Milan; Mitrović, Milovan; Koković, Dragan (1987). Sociologija; Osnovni pojmovi i problemi. Beograd: Naučna knjiga. str. 182—190. 
• Haralambos, MIchael (1980). Uvod u sociologiju. Zagreb: Globus. str. 36—45. 

Spoljašnje veze

• Inequality watch
• "Wealth Gap" - A Guide Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. jul 2014) (January 2014), AP News
• Guardian.com/business/2015/jan/19/global-wealth-oxfam-inequality-davos-economic-summit-switzerland New Oxfam report says half of global wealth held by the 1% (2015-01-19). "Oxfam warns of widening inequality gap." The Guardian
• How Much More (Or Less) Would You Make If We Rolled Back Inequality? (January 2015). "How much more (or less) would families be earning today if inequality had remained flat since 1979?" National Public Radio
• OECD - Education GPS: Gender differences in education