Kazna zatvora

Istorijski razvoj kazne lišenja slobode

Lišenje slobode kao kriminalno-politička mera, koja se preduzimala prema određenim licama, ima dugu istoriju. Ova mera se pojavljuje još u vreme robovlasničkih država, ali tada ona nije imala karakter krivične sankcije. Zadržavanje u antičkim zatvorima je više služilo kao mesto gde je osumničeno ili osuđeno lice iščekivalo telesnu kaznu, pogubljenje, ili oslobođenje. Na preventivnu funkciju tadašnjih zatvora ukazuje i poznati rimski pravnik Ulpijan, koji kaže da „zatvori treba da se koriste samo za pritvaranje, a ne za kažnjavanje“. U rimskom pravu zatvor se često koristio i kao prinudna mera radi naplate duga. Pored toga, kazne lišenja slobode su se sastojale u deportaciji na određena ostrva i radu na javnim poslovima. U srednjem veku zatvor još nije imao karakter samostalne krivične sankcije. Postojalo je tri oblika zatvaranja:

• Preventivno, predstavljalo je neku vrstu sudskog istražnog zatvora i imalo je za cilj čuvanje osumnjičenog ili optuženog do konačne presude.
• Dužničko zatvaranje imalo je istu ulogu kao i u rimskom pravu, odnosno imalo je za cilj da natera dužnika da isplati novčanu kaznu, globu ili dug. Trajalo je sve do ispunjenja dužničke obaveze.
• Profilaktičko: u zatvor su upućivane socijalno neadaptirane osobe, kao što su skitnice, prosjaci, bludnici, napuštena deca i sl.

Kao krivična sankcija u pravom smislu, kazna lišenja slobode se pojavljuje prvi put u XIV veku, a pravnu samostalnost dobija krajem XVIII veka uvođenjem u francuski Code Penal iz 1791. godine, koji je pored toga ograničio primenu smrtne i telesne kazne, ukinuo kaznu lišenja slobode u doživotnom trajanju i prihvatio sistem apsolutno određenih kazni. Što se tiče kazne zatvora u našem pravnom sistemu, sve do početka XIV veka nema nikakvih tragova o primenjivanju te vrste kazne. U starim srpskim poveljama nailazimo na svega jedan slučaj spominjanja „tamnice“, i to u Svetostefanskoj hristovulji iz 1313-1318. godine. Član 80. ove hristovulje propisuje tamnicu od tri meseca za sebra koji je istukao upravnika imanja. Ista vrsta kazne bila je predviđena u Dušanovom zakoniku za kaluđera koji „zbaci rase“ i za pijanicu koji „zadere, ili kapu kome skine, ili drugu sramotu učini, a ne okrvavi“. Tamnica je bila propisivana kumulativno sa nekom drugom kaznom, najčešće telesnom, i nije se mogla izreći bez careve naredbe, što je bilo izričito propisano u članu 184. i članu 185. Dušanovog zakonika. Za vreme Prvog srpskog ustanka 1804-1813. godine najčešće su bile upotrebljavane telesne kazne. Međutim, postojale su i kazne lišenja slobode: aps, koji se dosuđivao za lakša krivična dela i bio je kratkog trajanja, i zatvor. Aps, takođe, predstavljao je meru za obezbeđenje naplate potraživanja osobe koja je oštećena krivičnim delom. Donošenjem Kriminalnog (Kaznitelnog) zakonika za Knjažestvo Srbiju iz 1860. godine bile su prvi put precizno određene kazne lišenja slobode. To su robija, zatočenje, strogi zatvor i zatvor. Robija se izdržavala s okovom, koji može biti lak (dva kilograma i 560 grama) ili težak (pet kilograma i 120 grama), ili bez okova, i, kao i zatočenje, povlačila za sobom gubitak građanske časti. Krivični zakonik Kraljevine Jugoslavije od 1929. godine zadržao je četiri vrste kazne lišenja slobode. Robija je bila propisana za zločinstva. «Ona je večita ili vremena. Minimum je vremene robije godina dana, a maksimum dvadeset godina. Robije je vremena, ako u zakonu nije izričito kazano, da je večita». Zatočenje bilo je propisano isto za zločinstva, trajalo je određeno vreme u rasponu od jedne do dvadeset godina. Pri osudi na robiju i zatočenje izricao se gubitak časnih prava. Što se tiče strogog zatvora i zatvora, ove kazne bile su propisane za prestupe, a po izrečenoj presudi trajale su od sedam dana do pet godina. Posle donošenja krivičnog zakonika iz 1951. godine ostalo je samo dve vrste kazne lišenja slobode – strogi zatvor i zatvor. Strogi zatvor je predstavljao težu kaznu, propisivanu za teža krivična dela, sa mogućnošću izricanja u trajanju od jedne do petnaest godina. Kazna zatvora se mogla izreći u trajanju od tri dana do tri godine i bila je predviđena za veliki broj lakših krivičnih dela. U postupku izvršenja razlike su se svodile na nešto veća prava lica osuđenih na kaznu zatvora u pogledu primanja i slanja pisama, prijema paketa, poseta i sl. Krivični Zakon SRJ prihvatio je samo jednu kaznu lišenja slobode – zatvor, što je ostalo nepromenljivo i u Krivičnom zakoniku Republike Srbije.

Kazna lišenja slobode u savremenom zakonodavstvu

Zatvor predstavlja glavnu kaznu polazeći od uobičajene podele na glavne i sporedne kazne, odnosno kazna zatvora se može izreći samostalno, s tim što se uz nju može izreći i sporedna kazna. Krivično zakonodavstvo Republike Srbije određuje opšti minimum i opšti maksimum kazne zatvora, odnosno najmanju i najvišu moguću meru kazne, tj. njeno trajanje u članu 45. stav 1. KZ. Svrha propisivanja opšteg minimuma i opšteg maksimuma jeste pre svega da u okviru njega kod pojedinih krivičnih dela propiše posebni minimum i posebni maksimum, tj. opšti minimum i opšti maksimum po pravilu ne primenjuju se neposredno. Međutim, kod nekih krivičnih dela kod kojih je propisan samo posebni minimum, ili samo posebni maksimum, opšti minimum i opšti maksimum primenjuju se neposredno. Trajanje kazne zatvora pojedina strana zakonodavstva određuje različito. Prema krivičnom zakoniku Republike Srbije «kazna zatvora ne može biti kraća od trideset dana niti duža od dvadest godina», ali postoji zakonska mogućnost da se učiniocu krivičnih dela izrekne kazna zatvora u trajanju od trideset do četrdeset godina za najteža krivična dela ili najteže oblike teških krivičnih dela (na primer, kod teškog ubistva iz člana 114 KZ). Ova kazna se može propisati samo uz kaznu zatvora do dvadeset godina. Ona se ne može izreći licu koje u vreme izvršenja krivičnog dela nije navršio dvadeset jednu godinu života. Kaznu zatvora u trajanju od trideset do četrdeset godina (u ranijem zakonodavstvu ona je bila propisana u fiksnom trajanju od četrdeset godina) treba posmatrati kao poseban slučaj kazne zatvora koja je uvedena kao zamena za smrtnu kaznu. Zato se ne može odmeravati i izricati kazna u rasponu između dvadeset i trideset godina. One se ne može odmeravati i izricati u mesecima, već samo na pune godine. Osim u slučaju kazne zatvora u trajanju od trideset do četrdeset godina teža kazna od opšteg maksimuma se ne može izreći. Ranije važeće zakonodavstvo je predviđalo tu mogućnost u slučaju pooštravanja kazne kod povrata i kod sticaja krivičnih dela, s tim što je kod sticaja mogla se izreći kazna i više od četrdeset godina zatvora. Izricanje kazne zatvora i na dane, iz više razloga, moguće je samo kod kratkotrajnih kazni lišenja slobode, dok se kod dužih kazni ona izriče na pune godine i mesece. KZ kao granicu u tom pogledu određuje šest meseci zatvora, tj. zatvor se izriče na pune godine i mesece, a do šest meseci i na pune dane (član 45. stav 2). Krivični zakonik više ne sadrži odredbu koja se odnosi na izvršenje kazne zatvora. Raniju odredbu kojom bi bilo propisano da se zatvor izdržava u zatvorenim, poluotvorenim ili otvorenim ustanovama za izdržavanje kazne sadrži Zakon o izvršenju krivičnih sankcija, s tim što se osim tri navedene ustanove (zavoda), predviđa i izdržavanje kazne u zavodima zatvorenog tipa sa posebnim obezbeđenjem. Krivično zakonodavstvo Republike Srbije predviđa institut uslovnog otpusta, odnosno, osuđenog koji je izdržao polovinu kazne zatvora sud može otpustiti sa izdržavanja kazne pod uslovom da do isteka vremena za koje je izrečena kazna ne učini novo krivično delo. Takođe, potrebno je da se osuđeni u toku izdržavanja kazne tako popravio da se sa osnovom može očekivati da će se na slobodi dobro vladati.