Marksizam

Karl Marks

Marksizam je filozofski pravac, sociološka teorija, kritika političke ekonomije i politička ideologija utemeljena na spisima nemačkog filozofa Karla Marksa (po kojoj je dobio ime) i Marksovog prijatelja i saradnika Fridriha Engelsa. Od svih tih spisa je najvažnija Marksova nedovršena knjiga Kapital (nem. Das Kapital).

Marksizam svoje motive, metod i osnovne kategorije crpi na kritici engleske političke ekonomije, francuskog utopijskog socijalizma i nemačke idealističke filozofije iz prve polovine 19. veka u svom nastojanju da kapitalističko društvo nadogradi na naučnoj i revolucionarnoj osnovi. Marksizam istoriju tumači kroz sukob povlašćenih i potlačenih društvenih klasa, i smatra da će eksploatacija rada, ideološke zablude i autoritarni odnosi biti ukinuti stvaranjem besklasnog društva zvanog komunizam. Kao prelazna faza između kapitalizma - koga marksisti smatraju poslednjim stadijumom klasnog društva - i komunizma, uspostavlja se socijalizam u kome bi postepeno trebalo da se ukine robnonovčana privreda zasnovana na:

• oplodnji vrednosti,
• opticaju kapitala,
• privatnom vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju, i
• tržišnoj alokaciji resursa, roba i usluga.

Marksizam se danas uglavnom povezuje s revolucionarnim socijalizmom, odnosno raznim komunističkim pokretima i državama, iako su sve do 20. veka među marksiste spadali i umereni socijalisti od kojih će kasnije nastati moderna socijaldemokratija.

Nakon pada Berlinskog zida i propasti komunističkih režima u Istočnoj Evropi, marksizam - koji je bio njihova službena ideologija - je izgubio dosta pobornika, ali je manji deo marksista to shvatio kao priliku za rehabilitaciju svoje filozofije, koju su, po njihovim navodima, izopačili zagovornici totalitarizma kao Staljin, Enver Hodža, Mao i Pol Pot.

Fridrih Engels je bio saosnivač i zagovornik marksizma

Prema filozofskom shvatanju istorije, marksizam polazi od pretpostavke istorijskog materijalizma koji je sažeto izražen u Marksovom predgovoru Prilogu kritici političke ekonomije iz 1859. godine:

U društvenoj proizvodnji svoga života ljudi stupaju u određene, nužne, od njihove volje nezavisne odnose – odnose proizvodnje, koje odgovaraju određenom stupnju razvitka njihovih materijalnih proizvodnih snaga. Celokupnost tih odnosa proizvodnje sačinjava ekonomsku strukturu društva, realnu osnovu na kojoj se diže pravna i politička nadgradnja i kojoj odgovaraju određeni oblici društvene svesti. Način proizvodnje materijalnog života uslovljava društveni, politički i duhovni proces života uopšte. Ne određuje svest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svest. Na izvesnom stupnju svoga razvitka materijalne proizvodne snage društva dolaze u protivrečnost sa postojećim odnosima proizvodnje, ili – što je samo pravni izraz za to – sa odnosima svojine u kojima su se dotle razvijale. Iz oblika razvitka proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije. S promenom ekonomske osnove vrši se brže ili sporije prevrat u čitavoj ogromnoj nadgradnji... U opštim crtama mogu se azijatski, antički, feudalni i savremeni buržoaski način proizvodnje označiti kao naredne epohe ekonomske društvene formacije.

Kroz skup filozofskih i socioloških teorija društva, ekonomske kritike i analize istorijskog razvoja ideja, struktura i odnosa jednog društva pronalazi se zajednički imenitelj svih marksističkih pravaca koji se prepoznaje u sagledavanju eksploatacije rada kao temeljnoj činjenici na kojoj se odigrava čitava materijalna reprodukcija društvenog života. U kapitalizmu specifičnost eksploatacije rada počiva na oplodnji vrednosti roba i usluga namenjenim razmeni na tržištu. Stoga se većina marksista trudi da prepozna skrivene oblike društvenih procesa i institucija kroz koje se radnička klasa lišava viška vrednosti koji prisvaja buržoazija. Svaka politička praksa koja je temeljena na radovima Marksa i Engelsa može se zvati marksizmom; u to spadaju različiti oblici politika i delovanja komunističkih stranaka i komunističkih država kao i akademsko istraživanje unutar mnogih polja društvenih nauka. Iako postoje mnoge teorijske i praktične razlike između marksističkih struja većina njih dele zajednički temelj koji je sadržan u:

• tretiranju materijalnih uslova ljudskog života i društvenih odnosa kao polazne osnove u analizi konkretnog društva u odabranom istorijskom trenutku
• postavci da svest ljudi ogledanu u njihovoj ideologiji i kulturi odražava materijalne uslove i odnose u proizvodnji, raspodeli, razmeni i potrošnji jednog društva
• razumevanju klasa u pogledu različitih uloga koje imaju u ekonomskim proizvodnim odnosima i određenim položajima moći koje imaju u društvu
• razumevanju istoričnosti i prolaznosti materijalne osnovice društvenih odnosa, zatim ideoloških kategorija jedne epohe i institucionalnog sklopa datog društva
• pogledu na istoriju prema kome klasna borba oblikuje svaku epohu određene društveno-ekonomske formacije, pokrećući revolucionarne političke, društvene i ekonomske promene
• simpatijama prema radničkoj klasi i proletarijatu kao glavnom subjektu revolucionarnog obaranja kapitalizma.

Glavne tačke razdora među marksistima koncentrišu se oko načina izvođenja revolucije i koliko su radnici spremni za takav poduhvat s obzirom na specifične okolnosti svake zemlje i njen nivo razvoja proizvodnih snaga, zatim u pogledu karaktera socijalizma kao prelaznog društvenog oblika ka komunizmu; tu spada i kritika real-socijalističkih država koje su postojale tokom 20. veka. Unutar marksizma postoje različite struje, koje su čak i u međusobnom sukobu u pogledu teorijskih i metodoloških postavki dijalektičkog i istorijskog materijalizma ali i kritike političke ekonomije. Sve to čini da je veoma teško dati jedinstvenu definiciju marksizma, pošto se on i danas razvija u kritičkoj distanci prema prethodnim polazištima, u različitim nacionalnim kulturnim sredinama i s obzirom na aktuelne krize kapitalističkog sistema koji je u međuvremenu dobio globalne razmere, kako u pogledu rasprostranjenosti u društvima širom sveta, ali i kao međunarodnog ekonomskog poretka.

Klasični marksizam

Klasičnim marksizmom se označavaju radovi i koncepcije Karla Marksa i Fridriha Engelsa koji su razasuti u mnogim njihovim spisima. Izraz „klasični marksizam“ se često koristi da se razlikuje od ostalih „marksizama“ kao pravaca koji su nastali kasnije, a naročito u XX veku. Ostala je anegdota da je Marks, jednom prilikom, napisao u pismu vođama francuskih radnika Žilu Gedu i svom zetu Polu Lafargu, koji su oboje tvrdili da poznaju marksističke principe da „ako je to marksizam onda, ja nisam marksista“. Kao što je američki marksista Hal Drejper rekao: „postoje malo mislilaca u modernoj istoriji čija je misao bila tako loše predstavljena, od strane marksista i antimarksista“, ni danas nisu završena sporenja i ponovne interpretacije Marksovog dela i Engelsovih tumačenja, za koja se tvrdi da predstavljaju engelsizam, koji je na dogmatski način usisan u postavke marksizma-lenjinizma kao oficijelne ideologije real-socijalističkih država u XX veku.

Karl Marks i Fridrih Engels

Karl Hajnrih Marks je bio veoma uticajni nemački filozof jevrejskog porekla, politički ekonomista, sociolog, socijalistički revolucionar i mislilac. Marks se doticao velikog broja različitih problema, uključujući otuđenje i eksploataciju radnika, razumevanje anatomije kapitalističkog načina proizvodnje, kritiku političke ekonomije i njenih kategorija, razvijanje dijalektičkog i istorijskog materijalizma. Ipak, najpoznatiji je po analizi istorije u kontekstu klasnih borbi kao što je to sažela početna rečenica u Komunističkom manifestu: „Istorija svih dosadašnjih postojećih društava je istorija klasnih borbi.“ Uticaj njihovih ideja, već popularnih tokom njegovog života, je mnogo bio proširen pobedom ruskih boljševika u Oktobarskoj revoluciji 1917. U stvari postoji mali broj delova sveta koji nisu značajno bili dodirnuti marksističkim idejama u toku 20. veka.

Fridrih Engels je bio nemački politički filozof 19. veka. On je bio bliski saradnik Karla Marksa i mnoge koncepcije marksizma su nastale pod njegovim uplivom.

Prvi put su se sreli u septembru 1844. Otkrili su da imaju slične poglede na filozofiju i buržoasko društvo te su odlučili da rade zajedno, napisavši određen broj radova među koje spada Die heilige Familie (Sveta porodica). Nakon što je francuska vlada deportirala Marksa iz Francuske u januaru 1845. Engels i Marks su odlučili da se presele u Belgiju koja je tada omogućavala veću slobodu izražavanja nego neke druge zemlje u Evropi. Engels i Marks vratili su se u Brisel januara 1846. gde su zasnovali komunistički komitet za korespondenciju.

Godine 1847. Engels i Marks su zajedno započeli da pišu jedan pamflet po ugledu na Engelsove Principe komunizma. Dovršili su pamflet od 12.000 reči u šest nedelja izraženim jednostavnim stilom kako bi ideja komunizma bila razumljiva široj publici i izdali ga pod nazivom Komunistički manifest u februaru 1848. U maju te godine Belgija je deportovala Marksa i Engelsa. Preselili su se u Keln gde su započeli da izdaju kritičko radikalne novine Neue Rheinische Zeitung. Godine 1849. morali su da napuste Nemačku i smestili su se u London. Pruske vlasti su vršile pritisak na britansku vlast da ih protera, ali premijer Lord Džon Rasel je odbio taj predlog. Porodica Marks je živela u teškoj oskudici, pa je Fridrih Engels često pomagao u njihovom izdržavanju.

Posle Marksove smrti 1883. godine, Engels je posvetio ostatak svoga života uređujući i prevodeći Marksove spise. On je isto tako značajno doprineo feminističkoj teoriji videvši kao uzrok monogamnog braka dominaciju muškarca nad ženom. U tom smislu povezuje komunističku teoriju sa porodicom tvrdeći da su muškarci dominirali ženama kao što je kapitalistička klasa dominirala radnicima. Engels je umro u Londonu 1895.

Rani uticaji

Klasični marksizam je bio pod uticajem različitih misaonih pravaca toga doba:

• Nemački filozofi u koje spadaju: Imanuel Kant, Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Ludvig Fojerbah
• Engleski i škotski politički ekonomisti u koje spadaju: Adam Smit i Dejvid Rikardo, Vilijem Peti.
• Francuski društveni teoretičari u koje spadaju: Žan Žak Ruso, Šarl Furije, Sen Simon, Pjer Žozef Prudon, Flora Tristan, Luj Blank
• Rani utopijski, hrišćanski i sitnoburžoaski socijalizam: Robert Oven, Tomas Karlajl, Karl Grin, Žan de Sismondi

Ostali uticaji su:

• Antički materijalizam npr. Epikur, Lukrecije
• Đanbatista Viko

Glavne ideje

Glavne ideje Marksovog i Engelsovog kolektivnog dela uključuju:

• sredstva za proizvodnju: predstavljaju kombinaciju sredstva za rad i predmeta rada koje koriste radnici pri izradi roba i usluga. U sredstva za rad spadaju mašine, alati, oprema, infrastruktura i „sve one stvari pomoću kojih čovek deluje na predmet rada...“. U predmete rada spadaju sirovi materijali i energije direktno preuzetih iz prirode ili kao polufabrikati u daljem procesu proizvodnje. Sredstva za proizvodnju sama po sebi ne stvaraju novu vrednost već je prenose kroz amortizaciju na finalni proizvod. Radna snaga stvara novostvorenu razmensku vrednost roba i usluga na tržištu. Vrednost je izražena društveno potrebnim radnom vremenu za njihovu proizvodnju i transport. a koje je sa svoje strane određeno trenutno dostupnim stepenom produktivnosti tehnologije, tehnike i znanja.
• način proizvodnje: obrazuje se u dijalektičkoj međupovezanosti proizvodnih snaga (sredstva za proizvodnju, znanja, radno stanovništvo) i proizvodnih odnosa (u šta spada vlasništvo, moć i kontrolni odnosi koji vladaju među članovima društva često kodifikovani kroz pravni sistem i moralna načela; kooperativni radni odnosi i oblici povezivanja u procesu proizvodnje; odnosi među ljudima i predmetima njihovog rada i odnosi između društvenih klasa).
• baza i nadgradnja: Marks i Engels koriste metaforu „baza-nadgradnja“ da objasne totalitet odnosa u društvu između pojedinaca, grupa i klasa koji se oblikuju u međusobnoj dijalektičkoj povezanosti sa materijalnom reprodukcijom njihovog individualnog i kolektivnog života, a na čijem bitisanju izrasta ideološko-institucionalna nadgradnja na osnovu političko-pravnih filozofija i kategorija koje se kristališu u jednom istorijskom razdoblju. Bazi korespondira društvena svest u koju spadaju religijske, filozofske, običajne, etičke, kulturološke i ostale ideje, pojmovi i predstave. Baza uslovljava institucionalnu nadstrukturu i društvenu svest. Konflikt između razvoja materijalnih proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa uzrokuje društvene revolucije i kretanja u ekonomskom temelju koji će pre ili kasnije dovesti do preoblikovanja celokupne društvene nadstrukture. Ali za Marksa proces nije jednosmeran – refleksivan je i dijalektičan. Baza određuje nadstrukturu u prvoj instanci i ostaje temelj oblika društvene organizacije koja tada može povratno delovati na bazu. Odnos između nadstrukture i baze se smatra dijalektičnim, a ne kao odeljeni uzročno-posledični odnos.
• klasna svest: Klasna svest znači samosvest klase o svom mestu i interesima u društvenoj strukturi, a pre svega u materijalnoj reprodukciji društva. Kod radnika je ona veoma bitna da bi uopšte mogla da nastupi revolucija i oslobodilačko obaranje kapitalizma. Klasna svest vladajuće buržoazije je opterećena fetišističkim kategorijama i ideološkim predstavama što se odražava u njenim bliskim književnim delima, umetničkim doživljajima sveta i ljudi, naučnim pojmovima, običajnim i moralnim praksama, političkim opredeljenjima i shvatanjima, pravnom rezonovanju itd.
• ideologija: Bez davanja opšte definicije za ideologiju Marks je nekoliko puta koristio ovaj termin da odredi proizvodnju "slike" društvene stvarnosti. Prema Engelsu, „ideologija je proces postignut od mislioca svesno, tačno je, iako lažnom svešću. Prave motivišuće sile koje ga podstiču ostaju mu nepoznate; drugačije to ne bi bio ideološki proces. Stoga zamišlja lažne ili na prvi pogled motivirajuće sile“. Zbog toga što vladajuća klasa kontroliše sredstva za proizvodnju, nadgradnja društva kao i njezina vladajuća pravna i moralna pravila će biti određena onome što je u najboljem njihovom interesu. Kao što je Marks rekao slavno u Nemačkoj ideologiji, „ideje vladajuće klase su u svakoj epohi vladajuće ideje tj. klasa koja vlada materijalnim silama u društvu istovremeno vlada njegovim intelektualnim silama“. Stoga je ideologija društva od izrazite važnosti, jer čini da se klase i pored svog konflikta drže kroz lažnu svest o društvenoj stvarnosti u međusobnoj harmoniji i poslušnosti (kao recimo fetišizam robe za koji se smatra da je prirodni oblik proizvodnje materijalnih dobara).
• istorijski materijalizam: Istorijski materijalizam je prvi artikulisao Marks iako sam nije koristio taj termin. On traži uzroke razvoja i promena u ljudskim društvima u materijalnoj reprodukciji i proizvodnim odnosima, a koja preko osnovnih kategorija na kojima počiva utiče na nizanje filozofskih, pravnih, političkih, moralnih, religioznih ideja, koncepcija, ustanova i institucija celokupnog društvenog života (npr. društvene klase, političke strukture, ideologije). Odnos između materijalne baze i društvene nadgradnje je dijalektičan, što znači da ovi činioci međusobno utiču jedni na druge i prožimaju se kroz svoje funkcionisanje, s tim što materijalna proizvodnja, raspodela, razmena i potrošnja daju arhitekturu, obim, načelo, uslov i granice delovanja društvene nadgradnje.
• politička ekonomija: Termin politička ekonomija je nekoliko vekova pre Marksa značio proučavanje uslova pod kojim je organizovana materijalna proizvodnja ljudi u državi kapitalističkog društva. Politička ekonomija stoga proučava mehanizam, strukture i institucije materijalne reprodukcije koja se odvija kroz tržišta, akumulaciju kapitala i oplođavanje vrednosti. Marks je kritikovao klasičnu političku ekonomiju i njene kategorije kao specifičan vid ideologije kapitalističkog društva i samonametnutih fetišističkih predstava o buržoaskom društvu.
• eksploatacija: Marks eksploataciju radničke klase od strane buržoazije vidi kao inherentno svojstvo i ključni element kapitalizma i slobodnog tržišta. Robe dobijaju svoju razmensku vrednost na osnovi društveno potrebnih radnih časova za svoju proizvodnju, a koji su sa svoje strane određeni trenutno dostupnom produktivnom tehnologijom. Robe se prodaju na tržištu za novac koji se akumuliše u rukama kapitaliste. Profit koji je prisvojio kapitalista je razlika između vrednosti proizvoda dobijene od uloženih prosečnih društveno potrebnih radnih časova radnika i nadnice koju radnik prima za prodaju svoje radne snage; drugim rečima, na temelju plaćanja radnika manje od pune vrednosti koji je on ostvario svojim radom, kapitalistička klasa prisvaja višak vrednosti putem realizacije roba na tržištu. Višak vrednosti se dalje deli na profit, kamatu i rentu, a jedan njegov deo čine i porezi. Buržoaska politička ekonomija i savremena ekonomika vođena marginalizmom osporavaju da se na ovakav način kapital oplođuje i uvećava. Za profit se uzima da je nastao povoljnom konstelacijom ponude i potražnje na tržištu, ali je Marks u svojim radovima neprestano pobijao takvo stanovište, ukazujući da ponuda i potražnja mogu imati samo redistributivni efekat na ukupno novostvorenu vrednost. Što bi se dobilo na jednoj strani, na drugoj bi se izgubilo, a svakodnevna praksa ekonomskog života ukazuje da se produktivnost tehnike i rada stalno povećava uz prateće uvećanje vrednosti ukupnog nacionalnog dohotka. Uprkos tvrdnjama savremene ekonomske nauke da rast plata i dohodaka prati uvećavanje produktivnosti rada, mnogobrojne studije pokazuju da cena rada vidno zaostaje za produktivnošću, što ukazuje na ispravnost Marksovih postulata o eksploataciji rada pod maskom slobodne tržišne razmene.
• otuđenje: Marks spominje otuđenje ljudi od ljudske prirode u proizvodnom procesu ali i u celokupnom društvenom životu kapitalizma. Otuđenje opisuje objektivne uslove osobe u buržoaskom društvu i nije nužno da neko veruje ili se oseća da je otuđen, da bi samo otuđenje postojalo.

Klasa

Marks je verovao da se društvena klasa oblikuje njenim odnosom prema sredstvima proizvodnje (u opoziciji prema tome da je klasa određena samo po bogatstvu tj. da postoji samo stratifikacija na osnovu dohotka na nižu, srednju i visoku klasu kao što se to često činilo u dotadašnjoj socijalnoj filozofiji) i njenim mestom u materijalnoj reprodukciji društva koja obuhvata proizvodnju, raspodelu, razmenu i potrošnju.

Marks opisuje nekoliko društvenih klasa u kapitalizmu:

• proletarijat: predstavlja veliku masu stanovništva koja je lišena sredstava za proizvodnju i prinuđena je da prodaje radnu snagu radi održanja svoga života i života svojih porodica, obavljajući najamni rad putem koga kapitalista crpi višak vrednosti koji ga radnik dodaje robama u procesu proizvodnje. Prema Marksu, kapitalistički način proizvodnje neprekidno stvara uslove pod kojim buržoazija iskorištava proletarijat, zbog činjenice da mašine, tehnika, materijali, prirodna bogatstva i krajnji proizvod dobijaju oblik privatnog kapitala koji se stalno akumuliše u rukama svojih posednika.
• buržoazija: čine je vlasnici zemlje i sredstava za proizvodnju, koji novčanim kapitalom kupuju radnu snagu, čijom se eksploatacijom izvlači višak vrednosti u obliku profita, kamate i rente. Ove poslednje kategorije sticanja dohotka jesu osnovica za podele među slojevima unutar buržoazije i njihove oprečne interese.

Buržoazija se može dalje podeliti na krupnu buržoaziju i sitnu buržoaziju. Sitna buržoazija su oni koji na osnovu malog poseda zapošljavaju radnu snagu ali i sami rade u svojim preduzećima, radionicama, gazdinstvima ili magazinima. To mogu biti mali vlasnici, zanatlije, seljaci koji imaju zemlju ali i trgovci. Marks je predviđao da će sitna buržoazija eventualno biti uništena neprestanom koncentracijom i centralizacijom kapitala kroz konkurenciju na tržištu, stvaranjem oligopola te da će veliki deo njenih pripadnika biti gurnut u proletarijat, a manjina će se regrutovati u redove krupne buržoazije.

Marks je identifikovao i druge klase kao:

• lumpenproletarijat: siromasi, bolesnici, invalidi, beskućnici, siročad, udovice, kriminalci, vagabundi, prosjaci itd. Ljudi koji su na društvenoj margini i koji su prinuđeni da se prodaju bilo kome da bi preživeli. Oni su nastali kao posledica prvobitne akumulacije kapitala, kao što je bio slučaj sa nekadašnjim britanskim kmetovima koji su izbačeni sa opštinske zemlje i feudalnih imanja na kojima su vekovima živeli. Lumpenproleterijat se stalno obnavlja zahvaljujući fluktuacijama kapitalističke akumulacije u toku daljeg razvoja kapitalizma.
• zemljoposednici: Klasa ljudi koji su su činili nekadašnju aristokratiju, nasledivši posed iz feudalnih vremena, stiču bogatstvo i moć zahvaljujući renti koju ubiru iz viška vrednosti, a koji se ostvaruje u proizvodnom procesu eksploatacijom radne snage u industriji pod kontrolom kapitalista ili pak direktnom eksploatacijom rada seljaštva na zemlji koja je pod zakupom.
• seljaštvo i poljoprivrednici: Ovu klasu je gledao kao neorganizovanu i podložnu reakcionarnim raspoloženjima za revoluciju. Verovao je i da će ta klasa nestati pretvaranjem zemljoradnje u krupnu monopolističku poljoprivrednu proizvodnju pod uticajem koncentracije i centralizacije kapitala, i da će većina njih postati industrijski proletarijat ili rezervna armija rada.

Marksova teorija istorije

Marksistička teorija se zasniva na istorijskom materijalizmu koji razume ljudsko društvo kao dijalektički totalitet koji je određen materijalnim uslovima reprodukcije svog opstanka i razvoja, a njega čini složena mreža odnosa u koje ljudi stupaju da bi ispunili biološke i kulturom razvijene potrebe na osnovici prirodnih resursa i tehnike kojom raspolažu. Materijalna reprodukcija čini temelj i osnovni faktor koji oblikuje društvenu nadgradnju koja se sastoji od političko-pravnog sistema i kulturnih, moralnih i religioznih obrazaca kolektivnog ljudskog bitisanja. Među njima ne postoji jednostavan uzročno-posledični odnos već dijalektičko jedinstvo i međusobno prožimanje i uslovljavanje. Ekonomiju ne treba shvatiti kao puku naučnu disciplinu ograničenu na današnje obličje kapitalizma koje je on zadobio u različitim nacionalnim granicama.

Kritika političke ekonomije koju je Marks izveo u svojim delima upravo ide na to da pokaže prolazni i istorijski karakter temeljnih ekonomskih kategorija kojima barata dato društvo u svojoj svakodnevnoj materijalnoj proizvodnji, raspodeli, razmeni i potrošnji. Te kategorije čine temeljne pojmove i predstave na kojima se nadovezuju filozofske ideje i pravno-političke koncepcije čija je funkcija uspostavljanje i stabilizacija društvene strukture, njenog institucionalnog sklopa i klasnog poretka. Marksizmu se često prebacivao ekonomizam u tumačenju društvenog života i njegovih raznovrsnih fenomena ali se time gubi iz vida dijalektički metod na kome istorijski materijalizam insistira u analizi jedne epohe. Ideologija, politika, pravo, moral, religija, kultura i mreža društvenih institucija povratno deluje na proizvodnu strukturu i procese jednog društva, i nju usmeravaju u određenim pravcima razvoja. Marksizam i te kako takve uticaje uzima u obzir i pokušava da ih objasni na naučnoj osnovi. Međutim, osnovnu anatomiju, ulogu, granice i načelo funkcionisanja celokupne društvene nadgradnje daje materijalna reprodukcija i njen "rezon" na kome počiva, a koja odražava klasne odnose među društvenim grupama.

U opštem pogledu Marks i Engels su identifikovali pet društveno-ekonomskih formacija koje su se pojavile u istoriji Zapadne Evrope i sveta i koje bi nastale eventualnom emancipacijom radničke klase u budućnosti:

1. Primitivni komunizam: viđen je u kooperativnim plemenskim društvima u dalekoj prošlosti čovečanstva.
2. Robovlasničko društvo: koje se rađa kada pleme postane grad-država i kada zarobljava veliki broj robova. Tada se stvara robovlasnička i vojna aristokratija i začinje se obimnija trgovina.
3. Feudalizam: zemljoposednička aristokratija postaje vladajuća klasa na osnovu feudalnog vlasništva i vlasti, na čijoj zemlji moraju da rade kmetovi. Trgovci se polako pretvaraju u prve kapitaliste.
4. Kapitalizam: uspostavlja se vladajuća klasa kapitalista koja raspolaže novčanim kapitalom i sredstvima za proizvodnju na osnovu kojih eksploatiše radničku klasu pod fikcijom slobodnog ugovora.
5. Diktatura proletarijata: označava prelazan period socijalizma u kome radnici jačaju klasnu svest, zbacuju kapitaliste i preuzimaju kontrolu nad državom, prirodnim resursima i sredstvima za proizvodnju.
6. Komunizam: besklasno i bezdržavno društvo koje počiva na visokoj osnovici proizvodnih snaga i racionalnoj kontroli materijalne proizvodnje, raspodele, razmene i potrošnje..

Marksističke škole misli

Zapadni marksizam

Zapadni marksizam je termin kojim se opisuje široka raznolikost marksističkih teoretičara situiranih u zapadnoj i središnjoj Evropi (a u drugoj polovini 20. veka i u Severnoj Americi) u kontrastu sa zvaničnom doktrinom marksizma-lenjinizma u Sovjetskom Savezu i zemljama Istočnog bloka i maoizma u Narodnoj Republici Kini.

Strukturalni marksizam

Strukturalni marksizam je pristup marksizmu temeljen na strukturalizmu, primarno temeljen na radovima francuskog teoretičara Luja Altisera i njegovih učenika. Bio je značajan u Francuskoj u kasnim 60-ima i 70-ima i uticao je na filozofe, političke teoretičare i sociologe izvan Francuske u 70-ima.

Neomarksizam

Neomarksizam je škola marksizma koja je započela u 20. veku i bazirala se na ranim delima Marksa, pre utjecaja Engelsa, koja su usredotočavala na dijalektički idealizam umesto na dijalektički materijalizam. Stoga je odbila ekonomski determinizam i bila više libertarijanska. Neomarksizam dodaje šire razumevanje društvene nejednakosti, statusa i moći Maksa Vebera ortodoksnoj marksističkoj misli.

Frankfurtska škola

Školu je osnovao H. Veil, nemački bogataš koji je okupio nemačke nedogmatske marksiste (M. Horkhajmer, T. Adorno, H. Markuze, E. From, F. Nojman) koji su uglavnom bili jevrejskog porekla, pa su povlačenjem pred Hitlerom, Frankfurtsku školu preselili na američke univerzitete Kolumbija, Prinston, Berkli. Nakon Drugog svetskog rata institut se vraća nazad u Frankfurt, gde deluje „druga generacija“ i J. Habermas. Poznati su po „kritičkoj teoriji društva“ koja se temelji na izvornoj marksističkoj filozofiji. Oni kritikuju i odbacuju pozitivizam. Adorno i Horkhajmer sledeći F. Ničea kritikuju prosvetiteljstvo i čoveka dominantnog nad prirodom, a zarobljenikom vlastitog instrumentalnog uma. Društvena promena nije svodiva na ekonomski determinizam, novi socijalni pokretači promena su proizvođači ideja, a ne stvari.

Najpoznatiju kritičku istoriju marksizma napisao je Lešek Kolakovski: Glavni tokovi marksizma I, II i III. (1976—1978).

Napomene

Ovaj tekst je izvod iz definicije marksizma u „Leksikonu stranih reči i izraza“ Milana Vujaklije.

Vidi još

• Sekularna religija

Literatura

• Engels, Friedrich (1888). Manifesto of the Communist Party. London. str. Footnote. Pristupljeno 15. 3. 2015. 
• O'Hara, Phillip (2003). Encyclopedia of Political Economy, Volume 2. Routledge. str. 107. ISBN 978-0-415-24187-8. 
• Wolff and Resnick, Richard and Stephen (1987). Economics: Marxian versus Neoclassical. The Johns Hopkins University Press. str. 130. ISBN 978-0-8018-3480-6. 
• Bourne, Peter G. (1986). Fidel: A Biography of Fidel Castro. New York: Dodd, Mead & Company. ISBN 9780396085188. 
• Callinicos, Alex (2010) [1983]. The Revolutionary Ideas of Karl Marx. Bloomsbury, London: Bookmarks. ISBN 978-1-905192-68-7. 
• Castro, Fidel; Ramonet, Ignacio (interviewer) (2009). My Life: A Spoken Autobiography. New York: Scribner. ISBN 978-1-4165-6233-7. 
• Coltman, Leycester (2003). The Real Fidel Castro. New Haven and London: Yale University Press. ISBN 978-0-300-10760-9. 
• Green, Sally (1981). Prehistorian: A Biography of V. Gordon Childe. Bradford-on-Avon, Wiltshire: Moonraker Press. ISBN 978-0-239-00206-8. 
• Marx, Karl (1849). Wage Labour and Capital. Germany: Neue Rheinische Zeitung. Pristupljeno 17. 6. 2014. 
• Trigger, Bruce G. (2007). A History of Archaeological Thought (2nd izd.). New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-60049-1. 
• Avineri, Shlomo (1968). The Social and Political Thought of Karl Marx. Cambridge University Press. 
• Dahrendorf, Ralf (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society. Stanford, CA: Stanford University Press. 
• Jon Elster, An Introduction to Karl Marx. Cambridge, England, 1986.
• Michael Evans, Karl Marx. London, 1975.
• Gandler, Stefan (2015). Critical Marxism in Mexico: Adolfo Sánchez Vázquez and Bolivar Echeverria. Leiden/Boston: Brill. ISBN 978-90-04-22428-5. 
• Kołakowski, Leszek (1976). Main Currents of Marxism. Oxford University Press. 
• O'Hara, Phillip (2003). Encyclopedia of Political Economy. 2. Routledge. str. 107. ISBN 978-0-415-24187-8. 
• Parkes, Henry Bamford (1939). Marxism: An Autopsy. Boston: Houghton Mifflin. 
• Prychitko, David L. (2008). „Marxism”. Ur.: David R. Henderson (.). Concise Encyclopedia of Economics (2nd izd.). Library of Economics and Liberty. 
• Wolff, Richard; Resnick, Stephen (1987). Economics: Marxian versus Neoclassical. The Johns Hopkins University Press. str. 130. ISBN 978-0-8018-3480-6. 
• Robinson, Cedric J.: Black Marxism: The Making of the Black Radical Tradition, 1983, Reissue: Univ North Carolina Press, 2000

Marxism, Class Conflict, and the Conflict Helix

• Screpanti, E; Zamagna, S. (1993). An Outline of the History of Economic Thought. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-828370-6. 
• Shenfield, S.D. Vladislav Bugera: Portrait of a Post-Marxist Thinker
• McLellan, David (2007). Marxism After Marx. Basingstoke: Palgrave Macmillan. 

Spoljašnje veze

• Biblioteka Marksističke literature na Portalu Komunističke Partije Srbije
• Marksistička internet arhiva
• Reason in Revolt: Marxism and Modern Science By Alan Woods and Ted Grant
• London Philosophy Study Guide on Marxism Архивирано на сајту Wayback Machine (31. јануар 2009)
• Introductory article by Michael A. Lebowitz