Jalija (Dorćol)
Jalija | |
|---|---|
 Jedna od ulica mahale Jalija | |
| Administrativni podaci | |
| Grad | Beograd, Osmansko carstvo |
| Opština | današnja opština Stari grad |
| Geografske karakteristike | |
Jalija je deo starog Dorćola, nekadašnja mahala u kojoj su živeli isključivo Jevreji. Naselje je zahvatalo prostor od Malog Kalemegdana do stare električne centralne sa jedne strane i od Ulica cara Dušana do dunavske obale, sa druge strane. Zgrade su bile prizemne i na sprat pokrivene crepom, a svaka je imala baštu. Ovde još uvek postoji Jevrejska ulica, jedna od retkih beogradskih ulica koja je uspela da sačuva svoje ime više od 200 godina. U ovoj ulici nalazila se beogradska sinagoga El kal vjež, koja je bila centar kulturnog i verskog života Jevreja u Beogradu.
Opšte informacije[uredi | uredi izvor]
Naselje se prostiralo u severnom delu Dorćola, ograničeno Dunavom, ulicom Cara Dušana i Dubrovačkom zvalo se Jalija, što na turskom jeziku znači „obala”. O velikom prisustvu jevrejske zajednice na Dorćolu svedoče mnoga istorijska dela, zapisi, ali i spomenici kulture, koji postoje u ovom delu Beograda.[1]
Jevreji su počeli intenzivnije da se doseljavaju na ove prostore prognani iz Španije, još tokom 16. veka. Pouzdano se zna da je već tada na ovom prostoru postojala organizovana jevrejska zajednica. Jevrejska mahala na Dorćolu, prema turskim katastarskim popisima, pominje se prvi put 1572. i 1582. godine, ali se smatra da je ona postojala i ranije.[1][2]
O svakodnevnom životu ove mahale posthumno je objavljena knjiga „Moja Jalija” Davida Dače Alkalaja, koju su priredili Mirjana Belić, Koročkin Davidović i Radivoje Davidović, u izdanju „Čigoje”, na osnovu Alkalajevih tekstova objavljenih u raznim biltenima.[3] Alkalaj je u svojim spisima svedočio u životu porodica i sudbina u naselju, o tome kako su se tamo ljudi družili, učili, brinuli, o dugovima mesaru i bakalinu, kao i o tome kako su se za praznik pravili kolači i prodavale polovne igračke.[4]
U Alkalajevim spisima saznaje se i o ustrojstvu same Jalije, sinagogama, školama, stogodišnjem dudu i kulturnoj Kući sa sedam podruma.[3] Alkalajev zapis ukazuje da su Jevreji naseljavali Jaliju još u 16. veku pa otuda i drugi naziv – Jevrejska mala (mahala).[4] Ulice u naselju opisivao je kao uske i krivudave, a noću jedva osvetljene uz svetlo iz fenjera.[3] Alkalaj navodi da je danju u mahali bilo mnogo ljudi sa trgovcima koji su radili ili sedeli ispred svojih dućana u Banatskoj, Jevrejskoj, Dubrovačkoj, Solunskoj i Ulici Visokog Stevana. Preko nedelje bilo je tiho, a živo subotom ili za vreme jevrejskih praznika, kao i zimi kada su priređivani vašari. Za vreme praznika Purim na ulicama su maskirani Jevreji dočekivali Beograđane gosteći ih raznim đakonijama.[4]
Nakon dolaska Austrijanaca, na Jaliju se doseljava veći broj Jevreja. Pored sefardske, osnovana je i askenaška opština.[3] Za vreme okupacije Beograda u Drugom svetskom ratu veliki broj Jevreja odveden je u logore gde su izgubili život. Danas u ovom delu Dorćola postoji skulptura Nandora Glida „Menora u plamenu” i podseća na njihovo stradanje iz vremena Holokausta.[3]
Alkalaj je napisao da Jalija nikada nije bila geto, te da je za nju geto samo pojam u prostoru, utak u kojem su se Jevreji osećali najprijatnije i da je tamo „provejavao duh slobode, jedinstva i međusobnog razumevanja”. Isticao je da se nigde u Beogradu nije „slobodnije disalo” nego na Jaliji.[3] U spisima se navodi da je dunavska plaža bila poprište svakodnevnih tuča Jevreja i Srba, ali da to nije bio nikakav organiznovani antisemitizam niti osobita mržnja, već je bio običaj da se omladina iz jevrejskog kvarta svaki dan tuče sa omladinom iz drugog kvarta, a Alkalaj je opisivao tuče između Palilulaca i Dorćolaca, odnosno između srpskih i jevrejskih mladića, sve dok ne bi bilo razbijenih glava i žandarmerijske intervencije.[3]
Nisu Jaliju činili samo kućerci iskrivljeni i nesimetrični s velikim avlijama u kojima se protežu leje zumbula i ruža. Nisu je činili ni samo uski sokaci, mrtvi i bez izlaza, s prolazom kroz tuđe dvorište. Ni sama turska kaldrma, kriva i šiljkasta. Pa ipak je svaka ta kućica sa trbušastom fasadom, svaki stub sa prljavom lampom neodvojivi deo Jalije, njen žig i njen pečat. Jalija ne bi bila Jalija da su u njoj lepe građevine na sprat, čvrste, sigurne i stabilne, lepe kao one na Terazijama ili u Ulici kneza Mihaila. To je lik Jalije: maleno, nisko, siromašno, jadno, pohabano, staro, dotrajalo. Pa ipak je to samo njen spoljni deo, njena kora, njena fasada. Za stranca je to sumorni pejzaž koji pre rastužuje nego što oduševljava.” — David Dača Alkalaj.[3]
Prve poslaska u prvi razred, sva deca u Jaliji počašćena su medenom lepinjom, što je bilo znamenje uspeha u školi. Posle odlaska u srpsku školu, Jevreji su išli na dva časa jevrejske veronauke.[4][5]
Na Jaliji su pored Hajima Daviča, prvog prevodioca sa španskog jezika u Srbiji, živeli slikari Leon Koen, Moša Pijade i Bora Baruh. Jalija je bila inspiracija piscima koji su je opisali u svojim pripovetkama: Stevanu Sremcu, Branislavu Nušiću, Milutinu Uskokoviću i drugima.[3]
Galerija[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b „Jevrejska mahala”. novidorcol.rs. 15. 5. 2023.
- ^ „Kratka jevrejska istorija Beograda”. haver.rs. Pristupljeno 7. 7. 2023.
- ^ a b v g d đ e ž z „Duh živopisne dorćolske mahale”. Politika. 8. 7. 2019.
- ^ a b v g „Jalija – Mahala dorćolskih Jevreja”. penzin.rs. 9. 7. 2019.
- ^ „Hidden Belgrade (23): Jalija, Belgrade’s lost Jewish neighbourhood”. thenutshelltimes.com. Pristupljeno 7. 7. 2023.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Duh živopisne dorćolske mahale Politika, 8. 7. 2019.