Ljubljanski grad
| Ljubljanski grad | |
|---|---|
 Ljubljanski grad | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Ljubljana |
| Država |  Slovenija |
| Vrsta spomenika | zamak |
| Vreme nastanka | 11. vek |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Vlasnik | Gradsko veće Ljubljane |
Ljubljanski Grad je zamak - kompleks koji stoji na Brdu Grad iznad centra Ljubljane, glavnog grada Slovenije. To je ključna znamenitost grada. Prvobitno srednjovekovna tvrđava, verovatno je izgrađena u 11. veku i obnovljena u 12. veku. Današnji oblik dobila je gotovo potpunom rekonstrukcijom u 15. veku, dok većina zgrada datira iz 16. i 17. veka. U početku je služila za odbranu, od prve polovine 14. veka kao sedište gospodara Kranjske, a od početka 19. veka koristi se za razne druge svrhe i danas predstavlja značajno kulturno blago.[1]
Dvorac je prikazan na grbu grada, zajedno sa zmajem na vrhu.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Drevna istorija[uredi | uredi izvor]
Prema arheološkim istraživanjima, područje sadašnjeg dvorca naseljavano je kontinuirano od 1200. godine pre nove ere,[2] kada su sagrađena prva naselja i kasnije utvrđenja. Utvrđenja sagrađena u doba Ilira i Kelta verovatno su kasnije postala uporište rimske vojske.[3]
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
_(33513754852).jpg)
Smatra se da je prvi ljubljanski zamak bio drvena i kamena utvrda sagrađena u 11. veku.[1] Najstarije pisano spominjanje Ljubljanskog dvorca je na pergamentnom listu Nomina defunctorum (imena mrtvih), koji čuva Arhiv katedrale Udine i najverovatnije datira iz druge polovine 1161. godine. Spominje plemića Rudolfa iz Tarcentoa (Rudolf of Tarcento), advokata Akvilejske patrijaršije, koji je poklonio 20 seoskih imanja pored ljubljanskog zamka (castrum Leibach) Patrijaršiji. Prema zaključku istoričara Petera Štiha, to se dogodilo između 1112. i 1125. godine.
Do 1144. godine dvorac je postao vlasništvo Kuće Sponhajm. 1256, Ljubljanski grad se pominje u dokumentu kao najvažniji dvorac vladara Kranjske (lat. castrum capitalis). Krajem 1270. osvojio ju je bohemijski kralj Otokar II od Češke. 1278. godine, nakon poraza Otokara, prelazi u vlasništvo Rudolfa Habsburškog.
U 15. veku je gotovo u potpunosti srušen i obnovljen izgradnjom zidova i kula na ulazu, gde je postavljen pokretni most. U to vreme je takođe sagrađena kapela Svetog Đorđa. U 16. i 17. veku postepeno su građeni i drugi objekti. Namena zamka bila je da brani carstvo od osmanlijske invazije, kao i seljačkih pobuna.[4]
Barokni period[uredi | uredi izvor]
.jpg)
U 17. i 18. veku, dvorac je postao arsenal. 1797, grad Ljubljanu i dvorac prvi put je okupirala francuska vojska, a ponovo 1809. U doba Ilirskih provincija dvorac je korišćen kao kasarna i vojna bolnica. 1815. godine, opet u Austrijskom carstvu, postao je zatvor, sve do 1895, sa pauzom između 1848. i 1868, i tu funkciju je zadržao i tokom Drugog svetskog rata.[3] Panoramski toranj dvorca datira iz 1848. godine; naselila ga je straža čija je dužnost bila da puca iz topova i upozorava grad u slučaju požara ili najavljuje važne posetioce ili događaje.
S obzirom da to nije bio dom vladara ili neke druge važne plemićke osobe i pošto tvrđava u tom području više nije bila potrebna, dvorac je počeo da gubi na značaju. Troškovi održavanja bili su previsoki pa je dvorac počeo da se ruši. U 19. veku, dvorac je rekonstruisan delimično kao zatvor, a delom kao vojno uporište, čineći ga manje popularnim među građanima. U dvorcu je bilo zatvoreno nekoliko poznatih osoba, među kojima italijanski revolucionar Silvio Peliko (Silvio Pellico), mađarski premijer Lajoš Bathiani (Lajos Batthyany) i slovenački autor Ivan Cankar.
Godine 1905, dvorac je kupila opština Ljubljana za 60.200 kruna, po izričitoj želji gradonačelnika, Ivana Hribara, koji je planirao da u njemu osnuje gradski muzej. Međutim, plan nije sproveden. Umesto toga, grad je odlučio da tu naseli siromašne porodice. Stanovnici su tu boravili do 1963. godine, kada su započele pripreme za obnovu dvorca.
Ostaci utvrđenja na Brdu zamka prepravljeni su 1930-ih u šetalište pod nazivom Šance, koju je projektovao slovenački arhitekta Jože Plečnik .
Savremena istorija[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Opsežni radovi na obnovi započeti su krajem 1960-ih; trajali su više od 35 godina. Devedesetih godina 20. veka dvorac je počeo da se koristi kao mesto za venčanja i kulturne događaje. 1974. godine, u blizini dvorca postavljen je spomenik vajara Stojana Batiča posvećen slovenačkim seljačkim bunama (posebno Slovenačkom seljačkom ustanku 1515. i Hrvatskom-slovenačkoj seljačkoj buni iz 1573). Žičara na Ljubljanskom dvorcu, uspinjača do vrha Brda Grada, izgrađena 2006. godine, počela je sa radom 28. decembra 2006. godine.[5]
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Danas se dvorac sastoji od sledećih zgrada: desno od ulaza je Toranj strelaca, a pored njega je prodavnica baruta, dalje su tamnica i Erazmov toranj nazvani po zloglasnom vitezu-razbojniku Erazmu Lojgeru i gospodaru dvorca Predjama, nekadašnjeg zatvora za plemiće, i na kraju je informativni centar. Dvorište okružuju Hala i Palatijum, dve zgrade sa prostorijama namenjenim koncertima i svečanim prijemima. Pored nje su toranj Frideriks, kazamat, kapela Svetog Đorđa i panoramski toranj u kome se nalazi virtuelni muzej. U staroj prodavnici baruta je stalna izložba Slovenačka istorija, otvorena 2010. godine. Pored nje nalaze se Hribareva dvorana koja se u prošlosti koristila kao prodavnica oružja i petougaoni toranj. Levo od ulaza je jedina savremena zgrada, sagrađena 80-ih godina prošlog veka, u kojoj se nalaze dve prostorije za svadbe, kafeterija i suvenirnica. Posetioci dvorca mogu se spustiti u galeriju 'S', nekoliko soba i cisterne koje se nalaze ispod dvorišta.[6]
Ispod nivoa popločanog dela nalazi se i gornja stanica uspinjače. Uspinjača je sagrađena 2006. godine, ali ideja o vezi između grada i dvorca seže unazad do kraja 19. veka, kada je Ivan Hribar bio gradonačelnik Ljubljane. Uspinjača se penje uz brdo duž zida koji je srednjovekovni grad povezivao sa dvorcem. Dužina staza između donje stanice u Krekovu i gornje stanice u Ljubljanskom dvorcu iznosi 117,69 metara. Razlika u visini je 69,70 metara. Kapacitet uspinjače je 500 ljudi na sat u jednom pravcu.
Dvorcu se može vozilima pristupiti putem, peške stazama kroz šumu koja ga okružuje ili žičarom. Dvorac je atraktivno turističko mesto i domaćin je velikog broja kulturnih događaja, venčanja, koncerata, pozorišnih predstava, izložbi, kongresa i protokolarnih prijema.[6]
Ulaz u kompleks zamka[uredi | uredi izvor]
Sadašnji ulaz u zamak predstavlja most, sagrađen u sedamnaestom veku, kada je zid dvorca probijen u ovom delu. Pominje se kao glavni ulaz u dvorac 1815. godine. Prvobitni drveni most postojao je sve do početka 19. veka, kada je odbrambeni jarak popunjen. Tokom kasnijeg preuređenja i ponovnog otkrivanja poprečnog jarka sa strane dvorca vraćen je njegov srednjovekovni izgled iz prošlosti izgradnjom sadašnjeg mosta koji povezuje šumarak dvorca sa samom zgradom. Današnji oblik ulaza nastao je na osnovu ideje arhitekte Borisa Kobea. Sa desne strane zakrivljenog ulaza u dvorište dvorca nalazi se skulptura legendarnog zmaja-simbola Ljubljane, poreklom iz grada Kropa. Izradio ga je Jože Bertoncelj (1901-1976). Spomen-ploča podseća na teška ratna vremena i navodi imena poginulih u ljubljanskom dvorcu.[7]
Toranj strelaca[uredi | uredi izvor]
Osnove datiraju iz 15. veka; manja kula je sagrađena u 16. veku, tada je njena visina povećana. U prošlosti je služio kao skladište baruta, a spolja se jasno mogu videti otvori kroz koje se pucalo. Od kule je vodio zaštitni zid do kule Padav (sadašnja Šance), a potom do Pisanih vrata (šarena vrata) - u sadašnjoj ulici Gornji trg. Između 1946. i 1953. kula je preuređena po planu Borisa Kobea. U prizemlju je bila pivara, na gornjem spratu kafana. Kobe se posebno posvetio uređenju enterijera. Zajedno sa slikarom Marijem Pregeljom (1913-1967) postavio je temelje za zgrafito slike. Umetnici su slike stvarali zajedno, pa je teško razlikovati dva autora. Neke slike, nažalost ne sve, imaju inicijal K ili P. Slike se ređaju širokom trakom oko kružne kule, s prekidima u otvorima (prozori, vrata). Slike su uokvirene i čine priču u nastavcima. Ispod slika su tekstovi. Motivi slika preuzeti su iz popularnih slovenskih tema: Rošlin i Verjanko (balada), Mada Zora (balada), Lepa Vida (balada), Desetnica (balada), Vodeni čovek (mitologija) i Poražena zver (pesma o životinjama).[7]
Odbrambeni zid - panoramska terasa[uredi | uredi izvor]
Odbrambeni zid povezuje Kulu strelaca sa Erazmusovim tornjem. Panoramska terasa nalazi se na srednjovekovnom zidu i služi kao mesto za letnju rekreaciju, nakon što je kula strelaca pretvorena u restoran.[7]
Zatvor i vinova loza dvorca[uredi | uredi izvor]
Zatvorski prostor dvorca nalazi se između zida zamka i prirodne stene. Zatvoru se pristupalo samo sa nivoa unutrašnjeg dvorišta, što znači da su zatvorenike u jamu spuštali konopcem ili lancem. U malom prostoru zatvorenici sa lancima na člancima čekali su da kazna prođe. Prostor nije imao krova, postojala je ograda nad glavama zarobljenika. Broj ljudi zatvorenih istovremeno nije poznat. Ono što se zna je da su životni uslovi bili drastični, jer su u ovom malom prostoru obavljane sve osnovne potrebe (ishrana i defekacija). Sunčevi zraci su dopirali kroz krov, kao i sneg zimi.
U ljubljanskom dvorcu je i vinova loza našla svoje mesto. Posađena je 30.9.1990. kao simbol prijateljstva gradova Ljubljane i Maribora. Poznato je da je loza sačuvana u Lentu najstarija vinova loza koja se gaji na svetu, jer postoji više od četiri stotine godina. Sorta se zove modra kavčina ili žametna črnina. Vinsko udruženje Maribora ima strogi propis o tome kome daje zaperak, prethodno potvrđujući karakteristike tla i vlasnika. Prijateljstvo između slovenačkih gradova i sela, kao i između evropskih gradova, stvara se izborom, jer vinograd raste, između ostalog, i u Parizu (Musée du vin).
Erazmov toranj[uredi | uredi izvor]
Kula, nazvana u znak sećanja na viteza i bandita Erazma Legera takođe poznatog kao Erazmo Jamski porodice Leger, služila je, prema pretpostavkama arheologa, kao aristokratski zatvor. U zidovima se mogu videti ugravirane poruke i natpisi, između kojih je i godina 1442. Jedan od štitova je pripadao Erazmu Jamskom. Plemeniti Erazmus, bogati gospodar i vlasnik brojnih dvoraca, na jednoj svečanoj večeri, besno je izudarao vojskovođu. Kako ovo verovatno nije bio jedini incident, tadašnji teritorijalni guverner Krištof fon Tejn odlučio je da ga zatvori. Sa bratom je proveo nekoliko nedelja u zatvoru. Erazmova životna priča nije se završila u zatvoru u ljubljanskom dvorcu, jer je uspeo da pobegne. Niko nije razumeo kako je to učinio, budući da je dvorac bio čvrsto zaštićen, pokretni most se podizao noću, tako da je beg praktično bio nemoguć. Najverovatnija pretpostavka je da je bogataš potkupio čuvara koji mu je pokazao tajni izlaz. Erazmus se na taj način vratio u svoj Predjamski dvorac.
Kazamat[uredi | uredi izvor]
Ime se pominje u planovima 1815. i 1816. godine. Prvobitna (srednjovekovna) svrha tog prostora bila je zaštita od napada topovima. Ovaj prostor služio je do petnaestog veka kao produžetak glavnog ulaza pored Kule zvižduka i prolaza između Bastilje do Kule Federika i dvorišta dvorca. U devetnaestom veku ovaj prostor je sravnjen i zamišljen kao spavaća soba za osuđene. Nakon što se više ne koristi kao zatvor, postaje jednostavno skladište za ogrevno drvo.
Kapela Svetog Đorđa[uredi | uredi izvor]
Na osnovu dokumenta iz 1489. godine koji je izdao car, posvećena je Svetom Đorđu, Svetom Pankraciju i carici Heleni. Originalni ulaz u kapelu bio je na severu; uz trinaest stepenica, i koristi se i danas. Zatim se stizalo do originalne gotičke kapele, koja je imala otvore na plafonu, sa četiri gotička prozora i balkon sa koga su plemići slušali svetu misu. Ova građevina obnovljena je u baroknom stilu.
Panoramski toranj[uredi | uredi izvor]
Nakon odlaska Francuza, Kula zvižduka (srušila se sama od sebe), postavljena je, dve godine kasnije, na mesto stare odbrambene kule, drvenog tornja namenjenog za emitovanje signala u slučaju požara. Stara drvena kula zamenjena je tokom 1845. i 1848. godine zidanom. Kula je bila dom vatrogasnog čuvara koji je pucnjavom upozoravao na požare u gradu. Sadašnja panoramska kula bila je podignuta za 1,20 m 1982. godine. Na vrh vodi dvostruko spiralno stepenište, podsećajući na vreme kada je bila deo tvrđave u kojoj je logistika zahtevala od vojnika da se ne ukrštaju na stepenicama. Trenutno je kula atraktivna panoramska tačka za domaće i strane posetioce. Po lepom vremenu mogu se videti Julijske Alpe i Kamnik-Savinja, kao i lanac Karavanke i obližnje planine.[8]
Galerija "S" i mala cisterna[uredi | uredi izvor]
Izduženi i pravougaoni prostor ispod nivoa dvorišta dvorca nastao je izgradnjom uslužnih prostorija ljubljanskog dvorca. U ovom prostoru je arheološki predstavljen način sakupljanja vode. Vrh cisterne vidi se u dvorištu dvorca, u delu kamena je utisnuta 1588. godina. Poklopac cisterne preseljen je u dvadesetom veku iz bašte ljubljanskih sestara Uršulina. Ispod dvorišta moguće je ući u prostor u kome se voda (kiša ili sneg) filtrira u takozvanu filtracionu jamu. U sredini jame nalazi se otvor za sakupljanje prečnika 1 m; tu je bilo moguće nabaviti pitku vodu i u vreme suše. Kapi vode - izvor života oblikovala je umetnica Tanja Pak.[9]
Hribarova sala i oružje[uredi | uredi izvor]
Soba za oružje (prostor u prizemlju) nalazi se između petougaone kule i prodavnice baruta. Izgrađena je 1524. godine po želji cara Ferdinanda. Služila je i kao štala, ambar i stan za vojnike koji su se okupljali u dvorcu. Hribarova sala se nalazi na prvom spratu i dobila je ime po gradonačelniku Ivanu Hribaru. U vreme njegovog mandata grad je dobio brojne nove objekte: kanalizacija, prva hidroelektrana, prvi javni prevoz električne energije - tramvaj; 16. maja 1905. gradsko veće je kupilo Ljubljanski dvorac.[10]
Petougaoni toranj[uredi | uredi izvor]
Toranj je služio u petnaestom veku kao glavni ulaz u unutrašnje dvorište. Stanovnici pre njega bili su povezani sa spoljnim svetom pomoću dva mosta koji su prelazili odbrambeni jarak. Mogu se videti različiti otvori za ispaljivanje oružja, budući da je tvrđava bila prilagođena najmodernijem oružju. Na gornjem spratu je bila kuća upravnika zgrade. Trenutno obnovljena kula nema krova i namenjena je izložbama, manjim koncertima i predstavama. Ispred ulaza u toranj nalazi se silueta još jedne cisterne na tlu. Služila je kao cisterna ili tajni izlaz iz zamka.[11]
Kamena sala[uredi | uredi izvor]
Danas je to prostor za gastronomiju, a ime je dobio po impozantnim stenama u centru prostorije, koje predstavljaju geološku strukturu brda zamka. Ulaz u sobu nalazi se ispod mosta dvorca ili ispod dvostrukih spiralnih stepeništa gastronomskog prostora. Kako potvrđuju arheološki nalazi, u ovom delu ljubljanskog dvorca, između Kule strelaca i petougaone kule, stajala je stara soba tek u šesnaestom i sedamnaestom veku. Planovi ranog devetnaestog veka opisuju ovaj prostor kao skladište ogrevnog drveta za stražare i zatvorske administratore. To je područje obnovljeno početkom devedesetih godina i ujedno je prvo veće obnavljanje dvorca u Ljubljani.[12]
Dvorište dvorca[uredi | uredi izvor]
Prostor između zida i kula, prostor unutrašnjeg dvorišta dvorca, idealan je za razne događaje. Priča potvrđuje da je korišćena za okupljanje vojske plemstva, jer u gradu nije bilo dovoljno mesta. U vreme kada je tu bio provincijski zatvor (1813-1945), dvorište se koristilo kao prostor za hodanje, zatvorenici su u senci kestenova obavljali svoje svakodnevne zadatke.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Jakič, Ivan (1999). „Vsi slovenski gradovi: leksikon slovenske grajske zapuščine” [All Slovenian Castles: Encyclopedia of Slovenian Castle Heritage] (na jeziku: Slovenian). Državna založba Slovenije. str. 191. ISBN 8634123251.
- ^ Festival Ljubljana
- ^ a b „Ljubljanski grad / Ljubljana Castle”. Arhivirano iz originala 2. 5. 2008. g. Pristupljeno 30. 7. 2008.
- ^ „City castle in Ljubljana”. Pristupljeno 30. 7. 2008.
- ^ „5 Years of the Funicular Railway to the Castle”. City Municipality of Ljubljana. 28. 12. 2011. Arhivirano iz originala 13. 3. 2012. g.
- ^ a b „Ljubljana Castle”.
- ^ a b v „Ljubljana Castle”. Arhivirano iz originala 17. 05. 2020. g.
- ^ „Outlook Tower”.
- ^ „Exhibition”.
- ^ „WW1 AND WW2 exhibitions”.
- ^ „PENTAGONAL TOWER”.
- ^ „Rock Hall”.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Zvanični sajt
- Fotografije okolina. Burger.si.
- Ljubljanski dvorac na Google Maps (mapa, fotografije, prikaz ulice)
| Vrste odbrambenih linija |  | |
|---|---|---|
| Vrste tvrđava | ||
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
