Ćilimarstvo u Turskoj

Ćilimarstvo (kilimcilik) kao tkački zanat odražava tradiciju i narodni duh, oslikava verovanje i shvatanje sveta, prikazuje umeće tkalja da koristeći obilje motiva, boja i tehnika, izrazi svoja najtananija osećanja i prenese poruke u spoljni svet.

Tepih Pazirik

Ćilimarstvo je jedna od najstarijih vrsta ručnog rada u turskoj narodnoj tradiciji.

Tepisi su bili u upotrebi još pre naše ere, zahvaljujući pisanim izvorima i predstavama predmeta na umetničkim spomenicima Mesopotamije i Egipta. Ćilimarstvo je bilo veoma važan aspekt svakodnevnog života azijskih naroda. Nomadska plemena, seleći se naučila su da prave šatore od kozije dlake, koje su izrađivali tehnikom tkanja. Tkačke proizvode su koristili za zadovoljenje prirodnih, svakodnevnih potreba, kao što su prostirke, šatorska krila, zavese, odevni predmeti, torbe, a kasnije i kao važan deo devojačke spreme.

Tepisi i ćilimi su vredan poklon ili sredstvo trgovine. Otkrića sovjetskih istraživača od 1947. do 1949. god. u južnom Sibiru, iskopavajući grobove na lokaciji u Paziriku otkrili su dobro očuvan tepih većih dimenzija. Arheolog Sergej Ivanovič Rudenko, odneo je tepih u Sankt Peterburg gde se i danas čuva u muzeju Ermitaž. Najstariji otkriveni tepih, po mestu na kome je pronađen dobio je naziv tepih Pazirik. Tepih datira iz perioda između 5. i 3. veka p. n. e. Tepih Pazirik nastao je oko 500. godine p. n. e. Sačuvan je zahvaljujući ledu koji ga je prekrivao i na taj način konzervirao. Među naučnicima je konačno preovladalo mišljenje da je reč o tepihu centralnoazijskih prototurskih plemena koja su naseljavala to područije. Tekče je preko stila ukrašavanja došao do zaključka da su ga izradili Huni. Bosalji, zatim Elisejev, Kiseljev, Rostovcev, Smirnov i drugi ruski naučnici, kao i neki kineski autori, takođe su utvrdili isto činjenično stanje. Tepih Pazirik koji je iz petog kurgana ispod debelog sloja leda izvukao ruski arheolog Rudenko, je smatrao da pripada Skitima. Utvrđeno je da su ga izvadili Huni i da potiče iz 5. veka p. n. e.

Prikaz ćilima sa turskim motivima

Vuneni tepih dimenzija 200H183cm, odnosno 200H189cm, debljine 2mm, tkan gustinom od 360.000 čvorova po metru kvadratnom, ukazuje na visok kvalitet. Tepih je tkan simetričnim, duplim, zatvorenim turskim, Gordes čvorom. Pravougaonog je oblika sa centralnim poljem ukrašenim geometrijskim cvetnim stilizacijama ukomponovanim u 24 četvorougla, koje podsećaju na osmokraku zvezdu i sa pet bordura koje prikazuju konjanike u frizu, grifone, jelene i druge životinje. Boje su bakarnocrvena, oranž i dve nijanse plave. Rađen turskim čvorom, tepih na jednoj od bordura sadrži motiv karakteristične „hunske“ ili „turkmenske ruže“, kao i elemente „evroazijskog animalnog stila“. Autori takođe ističu da su prikazani životinjski motivi u direktnoj vezi sa turskom mitologijom.

Tepih Pazirik ne može predstavljati početak u razvoju ćilimarstva već je, naprotiv, rezultat dugogodišnje tradicije prethodnih generacija. To je prefinjeno i raskošno delo koje zahteva posebno znanje i umeće. Delovi tepiha u gradovima Lu-Lana u Turkestanu sadrže motive romba, trake i stilizovane cvetne motive. Boje na njima su sjajne i žive i sastoje se od tri nijanse žute, tamnoplave, crvene, mat zelene i smeđe. Ovi čvorovani tepisi potiču iz perioda od 3. do 6. veka naše ere.

Tursko ćilimarstvo nakon prijema islama i uticaj na Zapad

Tursko ćilimarstvo nastavlja svoj razvoj u Maloj Aziji, uporedo sa razvojem Seldžučkog carstva (11-14. veka). Najstariji tepisi iz tog prioda, datiraju iz 13. veka, a pronađeni su u džamiji Alaedin Kejkubat u Koniji. Očuvani su samo fragmenti.

Podloga je tamnoplava i tamnocrvena, a ornamenti na njoj svetloplavi i svetlocrveni. Odsustvo većeg broja boja pruža izvanrednu harmoniju nijansi. Motivi su pretežno geometrijski. Karakteristika ovih tepiha su kufski natpisi na širokim bordurama. Od 14. veka sreću se stilizovani motivi životinja. To su uglavnom ptice. Krajem 14. veka životinjski motivi postaju bogatiji i češći. Tokom 15. veka figure životinja iz pasivnog stava prelaze u kompozicije borbe koje prate zmajevi i ptica feniks. Kraj 15. veka donosi smirivanje ove vrste motiva i počinju geometrijske figure. To su kompozicije oktogona, rombova i kukastih ornamenata. Period 14. i 15. veka u turskom ćilimarstvu se naziva Period begluka. U 16. veku tursko ćilimarstvo doživljava drugi briljantan period u vidu tepiha izrađenih u gradu Ušak.

Grad Ušak

Tepisi Ušak predstavljaju najznačajniju grupu anadolijskih tepiha. Veoma bogatih dezena su, tamnocrveni, sjajnožuti, boje opeke, zeleni, svetloplavi i poneke konture izrađene su crnom bojom. Na tepisima bele podloge uočavaju se nežniji tonovi boja. Poznati su tepisi Ušak sa motivima oblaka i orijentalnim motivom čintamani u vidu tri pege odnosno kruga. Tepisi Ušak se dele u dve velike grupe: sa medaljonom i sa zvezdom.

Na tepisima s medaljonom na sredini dominira veliki medaljon praćen ili oivičen medaljonom manjih dimenzija. Na tepisima Ušak sa zvezdom dominiraju motivi u obliku zvezde tamnih boja. Veći značaj i vrednost imaju tepisi s medaljonima većih dimenzija do deset metara. Tepisi sa zvezdom su bili srednje veličine. Izrada traje do 18. veka. U narednom periodu prestiž preuzimaju tepisi iz Bergame.

Bergamski tepisi oživljavaju seldžučke motive, kao što su kufski ornament i geometrijske forme. Biljni motivi su takođe stilizovani. Sledeći period predstavljaju Osmnlijski dvorski tepisi. U ovom periodu počinje se osećati persijski uticaj. Naturalistički biljni motivi, stilizovani listovi prilagođeni su turskom umetničkom senzibilitetu. Prihvata se i persijski čovor Sena, kojima su tkani svi dvorski tepisi jer izgledaju nežnije i mekše. Motivi su zaobljeni listovi, grane i cvetovi biljaka, stilizovane lale, ruže i zumbuli. Karakteristika ovih tepiha je beskrajno ponavljanje glavnog motiva. Ukoliko ima medaljona i rubnih ukrasa, oni su minimalizovani i uklopljeni tako da ne ugrožavaju glavni motiv.  Među dvorskim tepisima posebno mesto zauzimaju molitveni tepisi sedžade, koji poseduju visoku umetničku vrednost. Izrađuju se početkom 15. veka i sadrže molitvene niše mihraba, koji se postavlja u smeru Ćabe. Molitveni tepisi su izrađivani u različitim stilizacijama mihraba. Centri za izradu tih tepiha su mesta: Gordes, Kula, Ladik, Milas, Kiršehir, Mudžur, Bergama i drugi.

Ćilimi su sačuvani u daleko manjem broju nego tepisi, jer su tanji i osetljiviji, brže se habaju.

Marko Polo, koji je boravio u Maloj Aziji, isticao je da su u Anadoliji rađeni najbolji i najlepši tepisi, posebno u gradovima Konija, Kajseri i Sivas. Prvi primerci turskih tepiha pojavili su se u Evropi tokom krstaških ratova. Ćilim kao turcizam ušao je u srpski jezik. U turskom ćilimarstvu koriste se termini kao što su: hali, džidžim, zili, sili, sumak i svi pripadaju tkačkim proizvodima. Razlikuju se po načinu tkanja, čvorovanja, debljini, boji i dezenu.

Motivi i njihova simbolika

Motivi su izučavani na više načina i sa različitih aspekata. Najdetaljnija klasifikacija je data u delu Mine Erbek.

• Motivi vezani za rađanje i razmnožavanje (Ruke na bokovima, Ovnujski rogovi, Plodnost i blagostanje, Čovek, Traka za kosu, Naušnice, Bukagije, Sanduk, Jin i jang, Zvezda
• Motiv koji simbolizuje život i označava osnovne životne potrebe (Tekuća voda)
• Motivi zaštite od uroka (Čičak, Ruka, prst i češalj, Talisman i amajlija protiv uroka, Oko, Krst, Udica)
• Motivi zaštite duše (Zmija i zmaj, Škorpija, Vučja usta, vučji trag i noga zveri)
• Motivi besmrtnosti i porekla (Drvo života, Obeležje)
• Motiv smrti (Ptica)

Tkanje je delo anonimnih autora. Tkalja u svoje delo unosi svoj unutrašnji svet i daje mu dušu.

Simbolička značenja i sadržaji motiva čine jedinstvenu i neponovljivu celinu. Između toga postoji sklad i jedinstvo. Skup simbola je predstavljao jedinu imovinu turske žene.

Literatura

Ajkut, Ksenija (2017) "Turski folklor". Kolor pres, Lapovo. ISBN 978-86-83801-69-5.

Spoljašnje veze

• Tepih Pazirik
• Tepisi Ušak