Aleksandar Lifka

Aleksandar Lifka
Portret naslikao Imre Heš 1931.
Puno ime	Aleksandar Lifka
Datum rođenja	(1880-05-20)20. maj 1880.
Mesto rođenja	Brašov, Austrougarska
Datum smrti	12. novembar 1952.(1952-11-12) (72 god.)
Mesto smrti	Bački Vinogradi, kod Subotice, SFRJ

Aleksandar Lifka (Brašov, 20. maj 1880 — Bački Vinogradi, 12. novembar 1952), bio je jedan od pionira kinematografije u Srednjoj Evropi. Od 1900. godine, osim prikazivanja filmova u svom putujućem bioskopu, bavi se i snimanjem filmova, kao i komponovanjem filmske muzike. Godine 1911. otvorio je prvi stalni bioskop u Subotici. Po njemu je nazvana Nagrada Aleksandar Lifka.

Biografija

Aleksandar Lifka, od majke Ernestine i oca Karla, rođen je na porodičnoj turneji u Brašovu (danas Rumunija) gde je porodica nastupala sa svojim putujućim panoptikumom. Rano detinjstvo je proveo u mestu Žatec (Češka). Srednju školu pohađa u Beču gde izučava elektrotehniku. Imao je samo pet godina kada mu je umro otac. Majka je uspela da održi porodični posao, da vodi putujući muzej i panoptikum, prehrani porodicu i školuje decu.

U 19. veku panoptikum nije samo bila izložba koja je prikazivala voštane figure slavnih istorijskih ličnosti i savremenika toga doba, već slično muzeju, putujući spektakl u kome su se zainteresovani ljudi mogli upoznati sa dalekim kulturama, prirodnim vrednostima, novim naučnim otrićima, dostignućima civilizacije itd. Cilj ovih putujućih panoptičkih muzeja - pa i u slučaju panoptikuma porodice Lifka - pored prikaza senzacije, noviteta i novosti, bili su i edukacija, vaspitanje i popularizacija nauke.

Opčinjenost pokretnim slikama

Lifkina kamera marke Pate-Frores (Pathe-Frores 1903).

Od rane mladosti Aleksandra Lifku privlače novotarije, posebno laterna magika i kromatrop, koje su bile preteče kinematografa. Ove sprave su stvarale iluziju pokretnih slika. Braća Limijer su 1895. godine patentirali prvi kinematograf, a premijerna projekcija je održana u Grand kafeu u Parizu. Kada je saznao da će braća Limijer održati projekciju u Beču, bilo je to 1897. godine, Aleksandar Lifka je kao sedamnaestogodišnjak prisustvovao projekciji, a o tome je kasnije pričao:

"Koliko se sećam 1897. godine, novine u Beču su dugačkim člancima opisivale premijeru novog pronalaska. Za kartu sam platio jednu forintu. Video sam u zamračenoj prostoriji predstavu koja se sastojala od 3-4 kratka filma, koji su meni stvorili utisak živog pokreta. Tada još niko nije mislio pred kakvom se velikom perspektivnom nalazi film. Prikazni filmovi su bili dugački ukupno 400 metara.

Tek 1900. godine, kada sam završio školovanje, mogao sam ostvariti svoje planove. Otac mi je imao muzej. Posle njegove iznenadne smrti, na moju molbu, majka mi je omogućila izgradnju jednog pokretnog bioskopa. Sa svojom braćom Karlom i Rudolfom sve smo sami isplanirali. Otputovao sam u Pariz da bih tamo prostudirao film i način projekcije filma, odnosno šta je sve potrebno za rad."

Kupovina prve kamere

Lifkina kamera marke Pate-Frores (Pathe-Frores 1903).

Po završetku školovanja, a uz podršku porodice, Aleksandar Lifka odlazi u Pariz i od nasleđenog novca kupuje svoju prvu kameru marke Pate (Pathe). Te iste 1900. godine snimio je cara Franca Jozefa i caricu Elizabetu koji su posetili grad Gedele. Navodno je taj 40 metara dug filmski snimak privukao pažnju Naučnog filmskog pozorišta "Uranija" iz Budimpešte koje ga je primilo za svog saradnika, a kasnije uticalo da otvori prvi stacionarni bioskop u Subotici.

Lifka je o tome kasnije svedočio ovako: "Moj brat Karl ostao je u Austriji, dok sam ja, zajedno sa majkom i bratom Rudolfom došao u staru Mađarsku. Sa svojim bioskopom posetili smo Budimpeštu. Pošto sam za svoje filmove dobio zlatne medalje, skrenuo sam na sebe pažnju uprave Naučnog filmskog pozorišta "Uranija" iz Budimpešte.

Pozvali su me u Suboticu da tamo otvorim jedan stalni bioskop, pošto u ovom gradu 1909. godine još nije bilo ozbiljnog bioskopa. U bivšoj zgradi hotela "Hungarija" sam 1910. godine dobio pogodnu prostoriju, preuredio sam je, pa sam 1911. godine otvorio bioskop pod imenom "Bioskop Lifka". Program premijere štampan je na beloj svili."

Putujući bioskopi

Lifkin kino projektor Erneman (Ernemann 1910)

Lifkin kino projektor Erneman (Ernemann 1910)

Kao zvaničan početak prikazivanja filmova od strane Aleksandra Lifke uzima se 1900. godina, tačnije 1901, kada je osnovan jedan od najvećih putujućih bioskopa, „Elektro bioskop Lifka”, čiji se vlasnik Aleksandar Lifka, a sa kojim je porodica Lifka prikazivala filmske predstave po raznim gradovima. Zadržavanje u nekom gradu je, najverovatnije, trajalo toliko dugo koliko je trajalo interesovanje publike. Osim prikazivanja kupljenih filmova prikazivani su i filmovi koje je Lifka snimao u gradu u kojem su gostovali, što je dodatno privlačilo lokalnu publiku.

O svom prvom putujućem bioskopu Aleksandar Lifka je rekao: "Osnovni kostur bioskopa izrađen je od čamovine bez čvorova, koju smo nabavili u Sloveniji, ostale delove izradili smo od najboljeg čelika fabrike Stirija, polustabilnu parnu mašinu za proizvodnju električne struje od Gareta i Šmita, motor i dinamo od AEG, sijalice od Kertinga, reflektore od firme Vajnert i komp. iz Gerlica. Polustabilna parna mašina bila je smeštena u specijalno izrađenom vagonu. Isto tako i projekcioni aparat, kao i motor sa dinamom. Naš stan se sastojao od dva vagona. Kuhinja se nalazila u posebnom vagonu, pošto se tamo kuvalo za sve nas. Zajedno smo jeli sa poslugom.

Naš drugi bioskop je sagrađen 1904. godine. Imao je 580 sedišta i izgledao je sasvim moderno. Nabavio sam od "Braće Pete" iz Pariza jednu aparaturu za snimanje filmova. Sa njom sam u svim većim gradovima koje smo posetili snimao filmove. POnovo smo proputovali, izuzev južne Srbije, današnju teritoriju Jugoslavije. Bili smo i u manjim mestima.

Treći moj putujući bioskop, koji smo izgradili 1906. godine, imao je 900 sedišta. Ploče originalnog snimka nalaze se kod mene. Ovaj bioskop je bio već pravo pozorište. U njemu su se nalazile stolice, čiji donji deo je bio pomičan, zatim lože prekrivene plišem. Sa spoljašnje strane bile su lepo premazane zlatnom bojom imali smo statue rezbarene u drvetu i umetničke slike."

Prvi stacionarni bioskop

U bivšoj zgradi hotela "Hungarija" u Subotici Aleksandar Lifka je 1910. godine započeo preuređivanje prostorija za prikazivanje filmova, a 1911. godine prvi stacionarni bioskop pod imenom "Bioskop Lifka" počeo je sa radom. U međuvremenu se oženio Subotičankom Eržebet Bek sa kojom nije imao dece.

Tokom Prvog svetskog rata Aleksandar Lifka je bio mobilisan i poslat na front u Galiciju, gde je snimio nekoliko filmova. Nakon ranjavanja je raspoređen u Beč gde je radio u Odeljenju vojnog žurnala, a potom u Badenu kao operater u Glavnom šatbu austrougarske vojske. Nakon povratka u Suboticu prodao je bioskop, ali je i nastavio raditi u njemu. Sa suprugom je osnovao preduzeće za distribuciju filmova "Orient film d.d.", koje je radilo do početka 30-ih godina. Posle gašenja preduzeća bio je vlasnik trgovine elektrotehničkom robom i radio aparata.

Tek nakon Drugog svetskog rata aleksandar Lifka je prihvatio jugoslovensko državljanstvo. Umro je 12. novembra 1952. godine u svom vinogradu u Bačkim vinogradima, u selu gde je i provodio najviše vremena i gde je od svog novca opremio i bioskop. Sahranjen je u porodičnoj grobnici u Subotici.

Legat Aleksandra Lifke

U Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu čuva se 5 filmova koje je snimio Aleksandar Lifka. Samo jedno parčence filma, dugo svega desetak centimetara, čuva se u Lifkinoj ostavštini u Gradskom muzeju u Subotici. To parče filma je svedočanstvo o njegovim snimateljskim aktivnostima u godinama Prvog svetskog rata.

U Subotici je Aleksandru Lifki podignut spomenik,, a 2006. godine grad je osnovao Ustanovu Kulture Art bioskop Lifka, insitituciju koja će svojim postojanjem i sadržajem obeležiti rad pionira kinematografije na ovom podneblju. U subotičkom Gradskom muzeju se čuvaju njegove stvari (kamera, projektor, nameštaj, slike, fotografije, posuđe, dokumenta i dr.) i dostupne su pogledu posetilaca.

Nagrada „Aleksandar Lifka“, kojom Festival evropskog filma na Paliću nagrađuje filmske stvaraoce za izuzetan doprinos kinematografiji Evrope, dodeljuje se od 2000. godine. Prvi dobitnici ovog priznjanja bili su mađarski reditelj i scenarista Mikloš Jančo i srpska glumica Milena Dravić.

Manje poznati detalji iz Lifkinog života

Službenu i privatnu korespondenciju Aleksandar Lifka je vodio na nemačkom, a nešto manje i znatno lošije na mađarskom jeziku. Za vlasti Austro-Ugarske, ali i Mađarske, on je bio Šandor, za jugoslovenske vlasti pre i posle Drugog svetskog rata - Aleksandar, a za suprugu i najbliže u okruženju kratko i jednostavno - Aleks.

Aleksandar Lifka je bio član subotičke slobodnozidarske lože "Stvaranje", koja je osnovana u Subotici 1911. godine. Politikom se nije bavio, a koliko se može videti iz mnoštva dokumenata, uopšte nije bio zainteresovan za bilo kakvo nacionalno opredeljivanje. Dodavanje nacionalnog obeležja uz njegovo ime bilo bi netačno i neumesno.

Početkom 1944. godine Aleksandar i Eržebet su iz samostana u Budimpešti usvojili Editu i Ibolju Sabo i odgajili ih kao svoju decu.