Амерички ликвидамбар

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Američki likvidambar
Stablo ispred VMA u Beogradu
Naučna klasifikacija
Carstvo:
Plantae
Divizija:
Magnoliophyta
Klasa:
Magnoliopsida
Red:
Saxifragales
Porodica:
Altingiaceae
Rod:
Liquidambar
Vrsta:
L. styraciflua
Binomno ime
Liquidambar styraciflua
Sinonimi
  • Liquidambar barbata Stokes
  • Liquidambar gummifera Salisb.
  • Liquidambar macrophylla Oerst.
Kora.
Gračice sa plutastim krilima.
Listovi i skupni plod.
Muška (gore) i ženska cvast.
Prazni plodovi početkom naredne vegetacije.
Okriljeno seme.
Likvidambar u drvoredu u Hamburgu.
Jesenji kolorit.
Mlađe stablo na trgu u Veterenu (Belgija).

Američki likvidambar (Liquidambar styraciflua L.) je jedna od 5 vrsta iz roda Liquidambar monotipske porodice Altingiaceae i jedini predstavnik koji raste na američkom kontinentu. Ime je objavio Line u Species plantarum 999, 1753. godine. Naziv roda je složenica od latinske reči liquidus i arapskog العنبر (aleambar) ćilibar, smola, zbog mirišljave smole koju luči. I epitet vrste je vezan za istu osobinu (lat.) styrax‎ + fluus‎ (tekuća smola). U SAD najčešće se naziva sweetgum, a ređe redgum, sapgum, gum, satin-walnut, American storax, bilsted, satin walnut[1] u Britaniji nazivi su star gum i alligator tree. Srpski nazivi su likvidambar, američki stiraks, američko amber drvo, storaks. [2]

Opis vrste[uredi | uredi izvor]

Listopadno drvo, srednje visine 20-30 (45) m[3], sa krunom širine 6-12 m i prsnim prečnikom do 120 cm, monopodijalnog grananja, konusno u mladosti, kasnije više okruglaste otvorene krune sa nekoliko jakih, raširenih ramenih grana. Koren srcast, lako se prilagođava zemljištu: na propustiljivom zemljištu obrazuje srčanicu, a na zamočvarenom široko se rasprostire i zahteva mnogo prostora. Grančice sa uzdužnim izraštajima (krilima) plute, bez lista liče na kožu nekih reptila, (alligator tree). Kora je svetlosmeđa sa crvenim i ponekad sivim tamnim prugama duboko je ispucala sa ljuspastim rebrima. [4][5][6]

Listovi naizmenični, slični javorovim sa 5-7 režnjeva, 12-15 cm široki, tamnozeleni sjajni sa lica, odozdo mat sa dlakavim nervima, na drškama dugim (44-)60-100(-150) mm. Jesenja boja tamnoljubičasta, ljubičastosmeđa, žutonarandžasta, svetlo i tamnocrvena.[7][5][6]

Cvetovi u cvastima: muški cvetovi u terminalnim uspravnim zelenim klasovima 5-7 cm dugim, sa 150-175(-300) cvetova; ženski cvetovi u loptastim cvastima koje vise na dugim drškama; cveta u maju. Muški cvet bez perijanta sa 4-8(-10) prašnika; ženski takođe bez čašice i krunice sa hipantijumom u obliku diska sa 5-8 staminodija, plodnik jedno- ili dvook, dva stubića nose adaksilarno povijene žigove.[8]

Plodovi cvasti drvenaste, kuglaste glavice, 25-40 mm u prečniku, vise na dugačkim tankim drškama. Sastavljene su iz dvookih, smeđih, na vrhu zašiljenih čaura, koje su pri osnovi okružene tupim ljuspama. U svakoj čauri po 2 semena (u svakom okcu po jedno). Ortodoksno seme do 10 mm dugo, terminalno okriljeno, zrelo u oktobru i do kraja jeseni ispada iz ploda, pa ga zato treba sakupiti u oktobru-novembru. U jednom kilogramu ima oko 200.000 zrna; klijavost je dosta dobra, 50-60 (-90)%, seme zadržava sposobnost klijanja preko dve godine[9]. Čuvano na -18°C i relativnoj vlazi 5-10%, ne gubi klijavost ni posle 14 godina[10]

Klijanje nadzemno, hipokotil sivkastopurpuran, a epikotil sitno dlakav, iste boje. Kotiledoni ovalni, 12-15 mm dugi, 7-8 mm široki, na drškama 4-5 mm dugim, pri vrhu zaobljeni i često lako urezani. Prvi list okruglastojajast, pri vrhu talasast, nazubljen, ponekad slabo trodelan, oko 20-30 mm dug, 15-25 mm širok, pri osnovi slabo srcast. Drugi list tro- do petodelan, sličan prvom, samo nešto krupniji.[11]

Areal[uredi | uredi izvor]

Od prirode raste u SAD (Alabama, Arkanzas, Virdžinija, Delaver, Distrikt Kolumbija, Zapadna Virdžinija, Ilinois, Indijana, Južna Karolina, Kentaki, Konektikat, Luizijana, Merilend, Njujork, Oklahoma, Ohajo, Pensilvanija, Severna Karolina, Teksas, Tenesi, Florida i Džordžija), Meksiku i Centralnoj Americi (Belize i Honduras, do Nikaragve)[12]. Za vreme tercijera bio je rasprostranjen po Evropi[1].

Javlja se na poljima, šumama (u mešavini sa drugim vrstama, ali i u čistim sastojinama), na aluvijalnom, plodnom svežem i glinovitom zemljištu poplavnih područja, često i po močvarnim zemljištima od 0-800 m.[1][6]

Bioekološke karakteristike[uredi | uredi izvor]

Kao heliofitu odgovara mu potpuna osunčanost (vrlo važno za sazrevanje i jesenji kolorit). Godišnji prirast 35 cm u vis i 20 cm u širinu, na dubljim zemljištima i više. Odgovaraju mu vlažna, bogata, dobro drenirana, kisela do neutralna, zemljište. Vrsta je kalcifuga, pri visokoj rN vrednosti javlja se hloroza. Loše se razvija na siromašnim i sabijenim zemljištima. Mlado drveće strada od mraza, čak i na starijem mogu da stradaju pupoljci i jednogodišnji letorasti. Kritičnom se smatra temperatura od -28oS ispod koje drvo ne olistava do juna kada se razvijaju letorasti iz spavajućih pupoljaka. Izbojke iz panja tera do 50 godina starosti.[1] Dobro se obnavlja. Ima ograničenu otpornost na gradske uslove, spada u vrste koje su manje osetljive na fluoride[13], preferira tople pozicije. Presađuje se samo u proleće zbog opasnosti od mrazeva. Živi preko 150 godina. [6]

Značaj[uredi | uredi izvor]

U hortikulturi i pejzažnoj arhitekturi nalazi široku primenu zbog jesenjeg kolorita. Najčešće se primenjuje u parkovima, skverovima, drvoredima avenija i širokih ulica kao i većim vrtovima. Dobar je i kao soliter na travnjaku, za tematske parkove, groblja. U manjim vrtovima i užim ulicama treba voditi računa da ima dovoljno prostora za koren.[7]

Kod nas se u poslednje vreme opravdano znatno favorizuje zbog dekorativnih osobina. Polovinom prošlog veka je bio vrlo redak, pa Petrović (1950) piše:

On ga predlaže i za pošumljavanje:

Gusta, bistra, braon žuta, uljasta smola likvidambra koja se naziva američki stiraks ili storaks, polukruta ili čvrsta supstanca izraženog aromatičnog mirisa, koji potiče od cimetne kiseline, ima višestruku primenu. Od smole se pravi žvakaća guma i stabilizatori za keks. A smola se može koristiti i sirova za osveženje daha[14][15]. Smola se sakuplja iz unutrašnje kore stabla posle ranjavanja ili namernog struganja. Koristi se u sapunima i kozmetici, kao fiksativ u parfemima, lepkovima, lakovima i kao tamjan i aroma u duvanu. Medicinski se smola koristi kod katara, kašlja, dizenterije, čireva i rana i kod ljudi i domaćih životinja. Stabla iz toplijih predela luče znatno više smole od onih sa severa.

Likvidambar je bio poznat Indijancima kao lekovita biljka. Plemena Čeroki, Čokto, Houma, Koasati i Rapahanok koristila su ga na različite načine, posebno smolu, koru i koren, kao sedativ, protiv dijareje, dermatoveneroloških bolesti, groznica.

Drvo ima somotasti sjaj pa ga zovu i somotasta orahovina (satin walnut) i koristi se za izradu ormana, nameštaja, furnira, buradi za suve materije i drvenog posuđa, kao i za završnu obradu enterijera. Nekada se koristilo za karoserije automobila i za kundake pušaka. Lako se obrađuje ali je podložno vitoperenju. Ima sledeće tehničke osobine: specifična masa sirovog drveta 800 kg/m3, specifična masa na vazduhu sušenog drveta 560 kg/m3, čvrstoća na savijanje 80%, čvrstoća na pritisak sa čela 87%, tvrdoća 50%, elastičnost 87% u odnosu na hrast (100%)[1].

Razmnožavanje[uredi | uredi izvor]

Generativno razmnožavanje[uredi | uredi izvor]

Seme je eksalbuminsko ima laku fiziološku dormantnost, pa ga zato treba stratifikovati 2-4 nedelje na temperaturi od 1-5°C. Potreba za stratifikacijom kod geografskih rasa likvidambra povećava se od juga ka severu[16][17], ali i najjužnije provenijencije ponekad daju bolju klijavost kada se seme stratifikuje[18]. Zadovoljavajući tretman je takođe postignut močenjem semena tokom 14 do 20 dana u vodi na 3 do 5°C[8]. Starijem semenu, do 7 godina starom, koje je skladišteno, obično nije potrebna stratifikacija koja je duža od 1 do 2 nedelje, posebno ako je bilo uskladišteno na 0-5°C (frižider)[19][9]

Seme je najbolje posejati u proleće pod staklom. U početku se biljčice dosta sporo razvijaju, pa ih zato ne bi trebalo presađiviti u školu pre druge godine. [11]

Vegetativno razmnožavanje[uredi | uredi izvor]

Od vegetativnih metoda razmnožavanja može se primeniti lučno poleganje, ali je to za praksu bez značaja. Izdancima je potrebno dve godine da se ožile. Za razmnožavanje reznicama treba koristiti materijal od mladih individua. Reznice odsecati u julu—avgustu, tretirati fitohormonom, uz lako ozleđivanje osnove. Uspešno se razmnožava zelenim reznicama juna-jula, tretiranjem sa 2% IBA i pobadanjem u supstrat od 4 dela treseta i jednog dela peska. Pod mistom se ožili 63%, a pod folijom 55% reznica. Procenat ožiljavanja se povećava ako se letorasti prstenuju 6 nedelja pre uzimanja reznica, a na obeskoreni deo nanese talk koji sadrži 1% IBA, 1% PPZ (1-fenil-3-metil-5-pirazolon), 20% saharoze i 5% kaptana. Od heterovegetativnih metoda razmnožavanja koristi se obično spajanje tokom januara-februara na dvogodišnje generativne podloge koje su bile godinu dana u sejalištu i godinu dana u posudi. Kao podloga služi i za kalemljenje kineskog likvidambra Liquidambar formosana Hance i njegovih klonova (npr. 'Afterglow'). [20]

Unutarvrsni taksoni[uredi | uredi izvor]

Likvidambar je relativno slabo varijabilan s obzirom na širinu areala[21][22]. Zabeležene su manje razlike u klijanju i rastu sadnica i morfologiji, ali nema čvrstih dokaza o postojanju geografskih rasa. Od kulturnih taksona postoji nekoliko klonova koji se uglavnom razlikuju po jesenjem koloritu, ređe po izgledu krune.

  • Liquidambar styraciflua ´Burgundy´ - cenjen zbog bogato obojenih karmin tamnobordo listova u jesen i plutaste brazdaste kore; obojeni listovi ostaju na drvetu i do decembra, ako je jesen topla.
  • Liquidambar styraciflua ´Worplesdon´ - žuta, narandžasta i crvena jesenja boja lista
  • Liquidambar styraciflua ´Rotundiloba’ – klon zaobljenih režnjeva
  • Liquidambar styraciflua ´Gum Ball´ - patuljasti klon 2,5 m visok u 10. godini, u zrelosti 3 m; podesan za manje prostore; loptasta kruna je pravilna i bez obrezivanja.
  • Liquidambar styraciflua ´Aurea´ - listovi sa žutim mrljama i prugama.
  • Liquidambar styraciflua ´Lane Roberts´ - listovi u jesen grimiznocrni, kora više glatka nego kod osnovne forme.
  • Liquidambar styraciflua ´Variegata´ - listovi sa krembelim marginama koje postaju rozikaste u kasno leto i jesen.[23]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e Petrović, D. (1951): Strane vrste drveća (egzoti) u Srbiji. Srpska akademija nauka, posebna izdanja knjiga CLXXXII. Beograd.
  2. ^ Simonović, D. (1959): Botanički rečnik, imena biljaka. Srpska akademija nauka - posebna izdanja, knjiga CCCXVIII
  3. ^ Brown, C.K., Kirkman, L.K. (1990): Trees of Georgia and adjacent states. Portland, OR: Timber Press.
  4. ^ Jovanović, B. (1985): Dendrologija. IV izmenjeno izdanje. Univerzitet u Beogradu. Beograd
  5. ^ a b Vukićević E. (1996): Dekorativna dendrologija, Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
  6. ^ a b v g Krussman G. (1986): Manual of Cultivated Broadleaved Trees and Shrubs, Batsford.
  7. ^ a b Hightshoe, G. L. (1988). Native Trees, Shrubs, and Vines for Urban and Rural America: A Planting Design Manual for Environmental Designers. Van Nostrand Reinhold. ISBN 9780442232740. 
  8. ^ a b Bonner, F.T. (1974): Liquidambar styraciflua L., sweetgum In: Schopmeyer C.S.,tech. coord. Seeds of woody plants in the United States. Agric. Handbk. 450. Washington, DC: USDA Forest Service: 505–507.
  9. ^ a b Stilinović, S. (1985): Semenarstvo šumskog i ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd
  10. ^ Bonner, F.T. Karrfalt, R.P. (2008): The Woody Plant Seed Manual. Agric. Handbook No. 727. Washington, DC. U.S. Department of Agriculture, Forest Service.
  11. ^ a b Stilinović, S. (1987): Proizvodnja sadnog materijala šumskog i ukrasnog drveća i žbunja, Šumarski fakultet, Beograd.
  12. ^ Kormanik, P.P. (1990): Liquidambar styraciflua L., sweetgum. In: Burns, R.M., Honkala, B.H., tech. coords. Silvics of North America. Volume 2, Hardwoods. Agric. Handbk. 654. Washington, DC: USDA Forest Service: 400–405.
  13. ^ Grbić, M. (2010): Proizvodnja sadnog materijala – Tehnologija proizvodnje ukrasnih sadnica. Univerzitet u Beogradu. Beograd. ISBN 978-86-7299-174-1.
  14. ^ Kavasch, B. (1979): Native Harvests. Vintage Books. 1979. ISBN 0-394-72811-4.
  15. ^ Tanaka, T. (1976): Tanaka's Cyclopaedia of Edible Plants of the World. Keigaku Publishing
  16. ^ Wilcox, J.R. (1968): Sweetgum seed stratification requirements related to winter climate at seed source. Forest Science 14: 16–19.
  17. ^ Winstead, J.E. (1971): Populational difference in seed germination and stratification requirements of sweetgum. Forest Science 17: 34–36.
  18. ^ Bonner F.T., Farmer, R.E. (1966): Germination of sweetgum in response to temperature, moisture stress, and length of stratification. Forest Science12: 40–43.
  19. ^ Bonner, F.T. (1987): Collection and care of sweetgum seed. New Forests 3:207–214.
  20. ^ Grbić, M. (2004): Proizvodnja sadnog materijala - Vegetativno razmnožavanje ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd. ISBN 86-7602-009-4.
  21. ^ Mc Carter, P.S., Hughes, C.E. (1984): Liquidambar styraciflua L.—a species of potential for the tropics. Commonwealth Forestry Review 63: 207–216.
  22. ^ Mc Millan, C., Winstead, J.E. (1976): Adaptive differentiation in Liquidambar styraciflua L. from eastern United States and northeastern Mexico under uniform environmental conditions. Botanical Gazette 137: 361–367
  23. ^ Hillier’s Manual Of Trees And Shrubs, Fifth Edition, David & Charles, Newton Abbot, London, 1981
Američki likvidambar na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Амерички_ликвидамбар&oldid=27540386”