Amiši

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Amiš iz Lankastera, Pensilvanija

Amiš je pripadnik konzervativne hrišćanske grupe u Severnoj Americi, poznate kao Stari red amiške menonitske crkve.[1]Poznati su po svom jednostavnom načinu života, običnoj odjeći, i opiranju da prihvate mnoge pogodnosti savremene tehnologije i načina življenja.[1]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Amiši su pripadnici konzervativne hrišćanske grupe u Sjevernoj Americi, poznate kao Stari red amiške menonitske crkve. Istorija amiške crkve je počela 1693. godine odvajanjem u Švajcarskoj jedne grupe švajcarskih i alzaških anabaptista menonita predvođene Jakobom Amanom.[2][1] Oni koji su pošli za Amanom su poznati kao Amiši.[3]

Pokret Amiša Menonita odvaja se od švajcarskog bratstva u 16. vijeku. Pripadnici švajcarskog bratstva su bili anabaptisti. Anabaptist znači „onaj koji se ponovo krstio“ - misleći na one koji su kršteni kada su bili djeca, a kasnije su prihvatili verovanje u „krštenje vjernika“, pa su se krstili opet kao odrasli. Pokret Amiša svoje ime nosi od Jakoba Amana (1656—1730), vođe švajcarskih Menonita. Aman je vjerovao da su se Menoniti udaljavali od svojih vjerovanja i učenja. On je praktikovao strožu crkvenu disciplinu i striktnije odbijanje onih koji se nisu pridržavali pravila. Neke od mjera su bile da supružnici, ako se ne pridržavaju pravila, odbijaju da jedu zajedno, dok se supružnik koji je zgriješio nije pokajao. Ovaj strogi režim je bio glavni razlog podjele Menonita na one koji su pratili Amana i one koji nisu. Oni koji su pratili Amana postali su poznati kao Amiši ili Amiši Menoniti. Zbog ovoga se Amiši i Menoniti dovode u vezu.

Amiši su migrirali u Pensilvaniju u 18. vijeku kao dio veće migracije iz Palatinata i obližnjih područja. Ova migracija je bila reakcija na religijske ratove, siromaštvo i verske progone u Evropi. Prvo su se doselili u Berks, ali su se kasnije raselili, veći deo je otišao u Lankaster,[4] dok su druge grupe otišle u Alabamu, Delaver, Ilinois, Indijanu, Kanzas, Kentaki, Mičigen, Minesotu, Misisipi, Misuri, Montanu, Nebrasku, Njujork, Ohajo, Merilend, Tenesi, Viskonsin, Mejn i Ontario.

Većina amiških zajednica koje su osnovane u Sjevernoj Americi nisu održali amiški identitet. Prvobitna skupina se podijelila što je dovelo do gubitka identiteta u 1860-im godinama. Tada su napravili skup u Ohaju, gdje se diskutovalo kako da se bore sa pritiscima modernog društva.[5] Tu su se opet podijelili na Amiše Menonite (prišlo im je 2/3 Amiša) i na stari red Amiša (okupio je tradicionaliste). Amiši Menoniti su se početkom 20. veka ujedinili sa Menonitskom crkvom.[6]

Religija[uredi | uredi izvor]

Dva glavna koncepta za razumijevanje amiških običaja su njihovo odbijanje „hošmuta“ (ponos, arogancija, oholost) i velika vrijednost koju polažu na „demut“ (poniznost) i „gelasenhejt“ (smirenost, pribranost, blagost), često prevođeno kao potčinjenost. Gelasenhejt je vjerovatno lakše razumjeti kao opiranje da se napreduje, samopromovisanje ili isticanje. Volja Amiša da se podvrgnu „volji Isusa“, ispoljena kroz grupne norme, je u sporu sa individualizmom koji je centar široj američkoj kulturi. Orijentacija amiškog anti-individualizama je motiv za odbijanje tehnologija koje potčinjavaju rad, odnosno koje mogu da oslabe zavisnost od zajednice. Moderne inovacije kao što su struja mogle bi podstaći takmičenje za status imovine, ili bi fotografije mogle gajiti ličnu sujetu.

Način života[uredi | uredi izvor]

Amiška deca idu u školu

Amiške porodice i zajednice su poznate po primitivnom načinu života. Amiši vjeruju da su veće porodice blagoslov od Boga. Pravila Amiša dozvoljavaju vjenčanja samo između pripadnika njihove crkve. Starije generacije ne idu u starački dom, već ostaju kod kuće. Pripadnici starog reda Amiške crkve su poznati po izbjegavanju određenih modernih tehnologija i žive bez električnih uređaja i drugih pogodnosti.

Imati djecu i podići ih, kao i druženje sa komšijama i rodbinom su najvažnije funkcije porodice Amiša.[7] Porodica ima autoritet nad individualcem kroz čitav život. Lojalnost roditeljima, babi i dedi, kao i drugoj rodbini može se promjeniti tokom vremena, ali se neće nikada prekinuti. Porodica daje članu status u okviru kuće i zajednice. Osoba je više član porodice nego individualac. Svaki član ima posao, poziciju, odgovornost i status. Svi se tretiraju jednako, ali žene imaju drugačije poslove od muškaraca. Amiši mnogo vremena posvećuju obrazovanju djece. Iako formalno obrazovanje završava sa 8. razredom, onda se treniraju za njihove zadatke kao odrasle. Dječaci rade sa svojim očevima na poljima, ambarima i u drugim spoljnim objektima. Djevojke rade u kući i bašti, zajedno sa majkama. Što se tiče vjenčanja, obično se održavaju utorkom i četvrtkom u novembru ili početkom decembra, poslije žetve.

Jezik[uredi | uredi izvor]

Uz engleski, većina starog reda Amiša govori karakterističnim njemačkim dijalektom koji se zove pensilvanijski njemački, odnosno kako se češće zove, pensilvanijski holandski. Taj jezik vodi korjene iz palatinatskog njemačkog iz 18. vijeka. Takođe je veliki uticaj imao američki engleski, naročito na vokabular.[8] Iako se ovim jezikom sada služe uglavnom pripadnici starog reda Amiša i starog reda Menonita, prije su ga koristili mnogi njemačko-američki imigranti u Pensilvaniji i okolnim područjima, pogotovo oko 1800-ih godina. Takođe ima veliki broj zajednica koje govore različite verzije švajcarsko-njemačkog. Novije generacije u pojedinim zajednicama idu ka tome da govore više engleski jezik (rođeni poslije 1960-ih), dok sve ostale grupe govore pensilvanijskim njemačkim i švajcarsko-njemačkim. U različitim mjestima ima razlike u narječju.

Ishrana[uredi | uredi izvor]

Kuhinja Amiša je poznata po svojoj jednostavnosti i tradicionalnim kvalitetima. Hrana igra važnu ulogu u socijalnom životu Amiša i posebno se sprema na svadbama, rastancima i drugim događajima.[9][10][11][12] Veliki deo svoje hrane prodaju u marketima uključujući pite, konzervisanu hranu, hljebove, kisele proizvode, deserte itd. Mnoge Amiške zajednice su takođe otvorile restorane za posjetioce. Česti sastojci u njihovim jelima su kukuruz, borovnica, sjemenke suncokreta, bundeva, hikori orah i okra.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Populacija (ist.)
God.Pop.± % p.g.
1920. 5.000—    
1928. 7.000+4,30%
1936. 9.000+3,19%
1944. 13.000+4,70%
1952. 19.000+4,86%
1960. 28.000+4,97%
1968. 39.000+4,23%
1976. 57.000+4,86%
1984. 84.000+4,97%
1992. 128.150+5,42%
2000. 166.000+3,29%
2010. 249.500+4,16%
2019. 341.900+3,56%
Izvori: 1992,[13] 2000,[14] 2010,[15] 2019[16]

Pošto se stanovnici ne krste prije 18 godina i djeca se ne broje u broj članova zajednice, teško je odrediti tačan broj Amiša. Grube procjene iz različitih istraživanja su doveli do brojeva od 125.000 u 1992; 166.000 u 2000; 221.000 u 2008.[14] Ipak, od 1992. do 2008, populacija je porasla za 84% (3,6% godišnje). Tokom tog perioda oni su osnovali 184 naseobine i raselili se u 6 novih američkih država.[17] U 2000. godini, 185.620 članova starog reda Amiša je stanovalo u SAD, od čega su 73.609 bili članovi crkve (kršteni odrasli).[18] Amiši su jedna od najbrže rastućih populacija u svijetu, sa prosječno 7 djece po porodici 1970-ih,[19] međutim do 2010-ih stopa fertiliteta je pala na 5,3.[20] Najveća populacija starog reda Amiša je u Ohaju (55.000), zatim Pensilvaniji (51.000), pa Indijani (38.000). Zbog naglog rasta stanovništva u zajednicama Amiša, formiraju se nova naselja da obezbjede dovoljno obradive zemlje. Drugi razlozi za nova naselja su lociranje izolovanih područja koja podržavaju njihov stil života, preseljavanje u područja sa kulturama pogodnim za njihov način života, održavati neposrednu blizinu prema porodici i drugim grupama Amiša, a nekad i riješe putanje crkve ili sukoba o vlasti.

Zdravlje[uredi | uredi izvor]

Amiške populacije imaju veći broj slučajeva određenih genetskih poremećaja, uključujući patuljasti rast[21] i razne metaboličke poremećaje,[22] kao i čudnu raspodjelu krvnih grupa.[23] Amiši predstavljaju genetski zatvorene zajednice.[24] Iako Amiši nemaju veću učestalost genetskih poremećaja od opšte populacije,[25] pošto skoro svi Amiši potiču od 200 osnivača iz 18. vijeka, određeni genetski poremećaji su češći, zbog međusobnog razmnožavanja bliskih srodnika u izolovanim područjima. Neki od ovih poremećaja su veoma unikatni i rijetki, ali ozbiljni u toj mjeri da povećaju stopu smrtnosti kod djece. Većina Amiša prihvata ovo kao „volju Božiju“, odbijaju da koriste preventivne genetske testove kod stupanja u brak i genetska testiranja nerođene djece pri otkrivanju genetskih poremećaja.[26] Ipak, Amiši pristaju da pomažu u istraživanju genetskih bolesti, kao što su Alchajmerova bolest, Parkinsonova bolest i makularna degeneracija.

Život Amiša u savremenom dobu[uredi | uredi izvor]

Kako je vrijeme prolazilo, Amiši su osjetili pritisak modernog svijeta. Problemi kao oporezivanje, školovanje, zakon i njegovo sprovođenje, i povremena diskriminacija i neprijateljstvo, su oblasti sa kojima se suočavaju. Amiški način života se znatno razlikuje od onog u modernom društvu. Povremeno, ovo je rezultovalo u mjestimičnoj diskriminaciji od strane njihovih komšija. Amiši obično ne školuju djecu poslije osmog razreda, vjerujući da je znanje koje je ponuđeno do tog perioda dovoljno da ih pripremi na Amiški način života. Amiši imaju obavezu plaćanja poreza na imovinu. Pošto ne posjeduju motorna vozila, ne moraju da plaćaju registraciju vozila ili da troše novac na kupovinu goriva.[27]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 43. ISBN 86-331-2075-5. 
  2. ^ Kraybill 2001a, str. 7–8.
  3. ^ Kraybill 2001a, str. 8.
  4. ^ Crowley, William K. (1978). „Old Order Amish Settlement: Diffusion and Growth”. Annals of the Association of American Geographers. 68 (2): 250—1. ISSN 0004-5608. JSTOR 2562217. doi:10.1111/j.1467-8306.1978.tb01194.x. 
  5. ^ Nolt 1992, str. 159.
  6. ^ Nolt 1992, str. 157–78.
  7. ^ Ericksen, Julia; Klein, Gary (1981). „Women's Roles and Family Production among the Old Order Amish.”. Rural Sociology. 46: 282—96. 
  8. ^ Helga Seel: Lexikologische Studien zum Pennsylvaniadeutschen: Wortbildung des Pennsylvaniadeutschen. Stuttgart, 1988.
  9. ^ Sherry Gore Zondervan. Simply Delicious Amish Cooking].Zondervan, 2013.
  10. ^ Eicher, Lovina; Williams, Kevin (2010). The Amish Cook's Anniversary Book: 20 Years of Food, Family, and Faith. ISBN 978-0740797651. 
  11. ^ Lovina Eicher. The Amish Cook at Home: Simple Pleasures of Food, Family, and Faith. 2008.
  12. ^ Vincent, Bill (2012). Traditional Amish Recipes. Bloomington, Indiana. 
  13. ^ „Amish Population Trends 1992–2013”. Young Center for Anabaptist and Pietist Studies, Elizabethtown College. Pristupljeno 12. 6. 2013. 
  14. ^ a b „Amish Population Change Summary 1992–2008” (PDF). Young Center for Anabaptist and Pietist Studies, Elizabethtown College. Pristupljeno 8. 7. 2009. 
  15. ^ „Amish Population Change, 2010–2015 (Alphabetical Order)” (PDF). Groups.etown.edu. Pristupljeno 28. 12. 2017. 
  16. ^ „Amish Population Profile, 2019”. Elizabethtown College, the Young Center for Anabaptist and Pietist Studies. 30. 7. 2019. Pristupljeno 7. 8. 2019. 
  17. ^ Kraybill 2001a.
  18. ^ Ericksen, Julia A.; Ericksen, Eugene P.; Hostetler, John A.; Huntington, Gertrude E. (jul 1979). „Fertility Patterns and Trends among the Old Order Amish”. Population Studies. 33 (2): 255—76. ISSN 0032-4728. JSTOR 2173531. OCLC 39648293. PMID 11630609. doi:10.2307/2173531. 
  19. ^ „Eric Kaufmann on Immigration, Identity, and the Limits of Individualism (Ep. 70)”. 3. 7. 2019. Pristupljeno 26. 11. 2019. 
  20. ^ McKusick, Victor A (2000). „Ellis-van Creveld syndrome and the Amish”. Nature Genetics. 24 (3): 203—04. PMID 10700162. doi:10.1038/73389. 
  21. ^ Morton, D. Holmes; Morton, Caroline S.; Strauss, Kevin A.; Robinson, Donna L.; Puffenberger, Erik G; Hendrickson, Christine; Kelley, Richard I. (27. 6. 2003). „Pediatric medicine and the genetic disorders of the Amish and Mennonite people of Pennsylvania”. American Journal of Medical Genetics. 121C (1): 5—17. PMID 12888982. doi:10.1002/ajmg.c.20002. Arhivirano iz originala 5. 1. 2013. g. Pristupljeno 2. 7. 2008. 
  22. ^ Hostetler 1993, str. 330.
  23. ^ Hostetler 1993, str. 328.
  24. ^ Nolt 2016, str. 106
  25. ^ Francomano, Clair A.; McKusick, Victor A.; Biesecker, Leslie G. (15. 8. 2003). „Medical genetic studies in the Amish: Historical perspective”. American Journal of Medical Genetics (na jeziku: engleski). 121C (1): 1—4. ISSN 0148-7299. PMID 12888981. doi:10.1002/ajmg.c.20001. 
  26. ^ „Rumble strips removed after the Amish say they're dangerous”. WWMT television news. 20. 8. 2009. Arhivirano iz originala 28. 9. 2011. g. Pristupljeno 24. 11. 2011. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Nolt, Steven M. (2016). The Amish: A Concise Introduction. Baltimore: Johns Hopkins University Press. str. 106. ISBN 978-1-4214-1956-5. 
  • Hostetler, John (1993), Amish Society (4th izd.), Baltimore, Maryland; London: Johns Hopkins University Press, ISBN 978-0-8018-4442-3 .
  • Kraybill, Donald B.; Johnson-Weiner, Karen M.; Nolt, Steven M. (2013). The Amish. Johns Hopkins University Press. 
  • Kraybill, Donald B (1994), Olshan, Marc A, ur., The Amish Struggle with Modernity, Hanover, NH: University Press of New England, str. 304 .
  • Kraybill, Donald B, The Anabaptist Escalator .
  • Kraybill, Donald B (2001a) [2000], Anabaptist World USA, Herald Press, ISBN 978-0-8361-9163-9 .
  • Kraybill, Donald B (2001b), The Riddle of Amish Culture (revised izd.), ISBN 978-0-8018-6772-9 .
  • Nolt, Steven M. (1992), A History of the Amish, Intercourse: Good Books .
  • Mackall, Joe: Plain Secrets: An Outsider among the Amish, Boston, Mass. 2007.
  • „Swiss Amish”, Amish America, Type pad, Arhivirano iz originala 2. 3. 2009. g., Pristupljeno 26. 3. 2009 .
  • Smith, C Henry; Krahn, Cornelius (1981), Smith's Story of the Mennonites (revised & expanded izd.), Newton, Kansas: Faith and Life Press, str. 249—356, ISBN 978-0-87303-069-4 .

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Amiši na Vikimedijinoj ostavi.
  1. "Amish" - Peaceful Societies Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. jun 2014)
  2. "Amish and the Plain People" - lancasterpa.com
  3. "Towns and heritage" - padutchcountry.com[mrtva veza]
  4. "How the Amish Work" - people.howstuffworks.com
  5. "Who are the Amish, and what are their beliefs?" - gotquestions.org
  6. "Amish Origin, Beliefs, and Lifestyle" - pittsburgh.about.com Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. jun 2010)
  7. "Amish People and Amish Culture" - lancasterpa.com
  8. "The Role of Amish Food Within the Amish Way of Life:" - sites.google.com Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. april 2014)
  9. "Amish: Pennsylvania Amish family in horse-drawn buggy" - kids.britannica.com
  10. "Amish in Indiana and the United States" - incontext.indiana.edu
  11. Recept za dobar život: Reci ne tehnologiji („Pres“, 15. septembar 2012)
  12. Reportaža o Amišima u jednom aleksinačkom selu
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Амиши&oldid=27740046”