Apači

Apači
	Portreti Apača
Ukupna populacija
	111.810 (sami i u kombinaciji)
Regioni sa značajnom populacijom
	Arizona, Novi Meksiko, Kolorado, Teksas, Oklahoma, Meksiko (uključujući Severnu Čivavu, Koavilu, Tamaulipas)
Jezici
	hikarilja, meskalero-čirikava, zapadno apački, lipan apački, kajova apački, engleski, španski
Religija
	pejotizam (Native American Church), hrišćanstvo, tradicionalna plemenska religija
Srodne etničke grupe
	Navaho i drugi Dene narodi; kulturno srodni Tarahumara

Apači su atabaskanski narod, starosedeoci su američkog jugozapada.^[2] Govore apačkim jezicima, koji pripadaju atabaskanskoj porodici jezika. Svako od 6 apačkih plemena govori svojim jezikom. Poreklo reči Apači je nepoznato. Apači su živeli u istočnoj Arizoni, Novom Meksiku, zapadnom Teksasu, južnom Koloradu, zapadnoj Oklahomi i severnom Meksiku u državama Sonora i Čivava. U Apačeriji, njihovoj zajedničkoj domovini nalazi se veliki broj visokih planina, dolina, dubokih kanjona, pustinja i južni deo velikih ravnica. Važili su za hrabro i ratoborno pleme, koje je stalno bilo u sukobu sa belcima. Konačno su pokoreni 1886. godine. Danas se nalaze u rezervatima u Arizoni, Novom Meksiku, Oklahomi i Teksasu, mada se mogu naći širom SAD uključujući i velike gradove. Prema popisu stanovništva SAD iz 2010. bilo ih je samo 63.193, kada se uključe i osobe mešanog porekla 111.810.^[3]

Podgrupe[uredi | uredi izvor]

Plemena Apača su:^[2]

Zapadna plemena:

1) Meskalero
2) Čirikava
3) Zapadni Apači

Tonto
Vajt Maunt`n
Čibiku
San Karlos Apači

Istočna plemena:

4) Hikari
5) Lipan

Prerijsko pleme:

6) Prerijski Apači (ili Kajova Apači)

Istorijske podgrupe različitih apačkih plemena[uredi | uredi izvor]

Čirikava[uredi | uredi izvor]

Čirikave su u prošlosti živeli u jugoistočnoj Arizoni i jugozapadnom Novom Meksiku.

Čirikava Apači, koji žive u Oklahomi, Fort Sil Apači sastoje se iz 4 podgrupe:

Čihene (ili Istočne Čirikave, Mimbrenjos, Kop`r Majns Apači, Vorm Springs Apači, Gila Apači)
Bidanku (ili Severoistočne Čirikave, Mogolon Apači, Bedonko, Bronko Apači, Gila Apači)
Čukunen (ili Centralne Čirikave, Čokonende, Čirikava u užem smislu)
Ndendai (ili Južne Čirikave, Pajn`ri Apači, Sijera Madre Apači, Čirikava u užem smislu)

Kop`r Majns Mimbrenjos (ili Kop`rmajn) su živeli oko gornjeg toka reke Gila u oblasti Pinos Altos u Novom Meksiku. Bili su podgrupa Čihene Apača.

Vorm Springs Mimbrenjos (ili Vormspring) su živeli oko gornjeg toka reke Gila u oblasti Oho Kaliente u Novom Meksiku. Bili su podgrupa Čihene Apača.

Gilenjo (ili Apačis de Gila, Apačis de la Siera de Gila, Gilanians, Gila Apači, Gilenjos) je ime koje se odnosilo na nekoliko različitih apačkih i neapačkih grupa u različitim periodima vremena. Reč Gila se odnosila ili na reku Gila ili na Gila planine. Imajući u vidu da je ovo ime korišćeno za sve apačke grupe zapadno od reke Rio Grande, često nije potpuno jasno na koju se grupu u istorijskim dokumentima tačno mislilo. Od Čirikava ovim imenom su bili obuhvaćeni Bidanku (Mogolon) i Čihene. Nakon 1722. u španskim dokumentima počinje da se pravi razlika između različitih grupa Gila Apača, a termin Apačis de Gila počinje da se upotrebljava za Zapadne Apače koji su živeli oko reke Gila (kao sinonim se koristio izraz Kojotero).

Hikari[uredi | uredi izvor]

Hikari Apači su pretežno živeli u severnom Novom Meksiku, južnom Koloradu i oblasti Penhend`l u Teksasu. Ime Hikari potiče od španske reči za malu tikvu. Na teritoriji Hikari Apača postojale su dva potpuno različite životne sredine, zbog čega su se razvile 2 podgrupe: Oljerosi ili Hikari planinskih dolina i Ljanerosi ili ravničarski (prerijski) Hikari^[4]^[5]^[6]. Svakog Septembra dve grupe se takmiče u ceremonijalnoj trci tokom praznika Godžija.

Postojale su dve podgrupe Hikari Apača:

Oljeros (ili Severni Hikari, Saidinde), bili su stanovnici planina, živeli su zapadno od reke Rio Grande uz reku Čama^[7]. Bavili su se zemljoradnjom, proizvodili su grnčariju, a njihovo ime potiče od španske reči Oljero, što znači grnčari. Njihova naselja su bila slična Pueblima. „Saidinde” je njihov endonim (ime kojim su sami sebe zvali) i znači „Peščani Ljudi” ili „Planinski Ljudi” ili „Stanovnici Planina”.
Ljaneros (ili Istočni Hikari), bili su stanovnici ravnice (prerije), živeli su kao nomadi u tipijima, pratili su i lovili bizone u preriji istočno od reke Rio Grande. Središte njihove teritorije je bilo oko reke Kenejdijan Riv`r. Njihovo ime za sebe je bilo „Gulgahen” ili „Ravničarski Ljudi”, što su Španci preuzeli kao „Ljaneros”, što znači „Stanovnici Ravnice”^[4]^[6]^[8].

Lipan[uredi | uredi izvor]

Lipan Apače su Komanči i njihovi saveznici do 1750. proterali sa južnih delova Velike Ravnice, nakon čega su se podelili na dve glavne grupe, koje su se dalje delile na manje podgrupe.

Postojale su dve glavne grupe Lipan Apača:

Istočni Lipan (ili Gornji Lipan, Severni Lipan)

Ceral Tueta (Crvenokosi ljudi), živeli su južno od reke Nueces u južnom Teksasu
Če ša (Ljudi Sunčeve Vidre), živeli su od San Antonia u Teksasu južno do reke Rio Grande
Koneči (Ljudi Borova), živeli su od Luizijane do istočnog Teksasa duž reke Red River
Kolkaha (Ljudi Visoke Trave), živeli su na centralnoj ravnici Teksasa duž gornjeg toka reke Kolorado i njenih pritoka, južno sve do reke Pekos
Čokana (Praškasti Ljudi), živeli su zapadno od Fort Grifina u Teksasu duž gornjeg toka reke Kolorado prema zapadnoj strani reke Rio Grande
Koke mečesko laha (Ljudi Šiljatih Mokasina), živeli su južno od Sna Antonija sve do severnog Meksika
Cel tatli dša (Ljudi Zelene Planine), živeli su istočno od reke Rio Grande duž donjeg toka reka Gvadalupe i Nueces
Ndave koha (Ljudi Vatre), živeli su jugoistočno od Fort Grifina, duž reka Kolorado, San Saba i Ljanos, prema gornjem toku reke Nueces u njenih pritoka Frio i Ataskos u Teksasu
Ša ia nde (Severni Ljudi), bili su najsevernija grupa Lipan Apača
Ces cembai (Ljudi Vučjih Glava), živeli su između gornjeg toka reke Brazos i reke Kolorado
Tel konda (Ljudi Divljih Gusaka), živeli su zapadno od Fort Grifina u Teksasu, duž gornjeg toka reke Kolorado i njenih pritoka

Zapadni Lipan (ili Donji Lipan, Južni Lipan)

Tun ca nde (Ljudi Velike Vode), živeli su od ravnica u priobalju meksičkog zaliva, do obe strane reke Rio Grande u državi Koavila
Ces kecende (Ljudi Obojene Šume), živeli su oko gornjeg toka reke Brazos, a kasnije su se preselili u blizinu Lavona u Meksiku
Tindi nde (Planinski Ljudi), živeli su oko gornjeg toka reke Rio Grande u južnom Novom Meksiku i severnom Meksiku
Ča ška ožaje (Ljudi Malih Kecelja), živeli su duž istočne obale reke Pekos u Teksasu
Tvid nde (Žilavi Ljudi Iz Pustinje), živeli su blizu ušća reka Brazos i Rio Grande
Zit is ti nde (Kamen Vezan Za Glavu Ljudi), živeli su u pustinjama severnog Meksika

Meskalero[uredi | uredi izvor]

Meskalero Apači pretežno žive u istočnom Novom Meksiku.

Meskalero Apači su se delili na sledeće grupe:

Natahende (Ljudi Meskala), živeli su između reka Rio Grande i Pekos u centralnom Novom Meksiku
Gulkahende (Ljudi Ravnice), živeli su istočno od planina i reke Pekos, na visoravnima od oblasti Penhend`l u Teksasu do doline Pekos, između Amarila, Tukumkarija, Luboka i Ljano Estakadoa, duž Sandija i Tijeras planina, zapadno do Santa Fea, od Nogal Kanjona na severu do Las Vegasa (u Nju Meksiku), od Organ planina istočno do El Pasoa
Cilnihende (Ljudi Planinskog Grebena), živeli su na planinama zapadno i južno od reke Pekos
Clahahende (Ljudi Antilope), živeli su između reka Pekos i Rio Grande u planinama centralnog i južnog Nju Meksika i Tularos Basena
Nitahende (Ljudi Zemljanih Useka), živeli su na Sakramento planinama u Novom Meksiku i Gvadalupe planinama u zapadnom Teksasu
Cehičihende (Ljudi Kukastog Nosa), živeli su na Gvadalupe planinama i susednim ravnicama Teksasa i severnim delovima Kahuile i Čivave u Meksiku
Cebekinende (Ljudi Kamenih Kuća), živeli su oko Nuevo Kasas Grandes u državi Čivava
Tahunde (Ljudi Planina Koje Se Prostiru Do Reke), živeli su na obe strane reke Pekos u južnom Novom Meksiku i jugozapadnom Teksasu
Taincunde (Ljudi Velike Vode), živeli su u južnom centralnom Teksasu i severnoj Kahuili. Prvobitno su bili Lipan Apači ali su se kasnije priključili Meskalero Apačima
Tuetinini (Žilavi Ljudi Iz Pustinje), živeli su na severu Kahuile i Čivave. Prvobitno su bili Lipan Apači ali su se kasnije priključili Meskalero Apačima

Prerijski Apači[uredi | uredi izvor]

Prerijski Apači ili Kajova Apači za sebe su koristili imena Naiša i Naišan Dene. Bili su u savezu sa Kajovama. Živeli su u Velikoj Ravnici. Danas žive u jugozapadnoj Oklahomi.

Zapadni Apači[uredi | uredi izvor]

Zapadni Apači uključuju podgrupe: Severni Tonto, Južni Tonto, Vajt Maunt`n, Čibiku i San Karlos Apači. Prema Gudvinu ove grupe Zapadnih Apača iako su delile jezik, doživljavale su sebe kao nezavisne jedne od drugih.

Tonto, prema Gudvinu oni su živeli u zapadnim i severnim područjima Zapadnih Apača, severno od Feniksa, severno od reke Verde.

Severni Tonto

Bold Maunt`n
Fosil Krik
Mormon Lejk
Ouk Krik

Južni Tonto

Mazacal
ostali Južni Tonto

Vajt Maunt`n su najistočnija grupa Zapadnih Apača

Istočni Vajt Maunt`n
Zapadni Vajt Maunt`n

Čibiku, živeli su severno od reke Solt River između Tonto i Vajt Maunt`n Apača. Imali su 3 podgrupe:

Sid`r Krik
Karizo
Čibiku u užem smislu

San Karlos Apači, prema Gudvinu živeli su najbliže Tusonu od svih Zapadno Apačkih grupa (bili su najjužnija grupa). Imali su 4 podgrupe:

Apači Piks
Arivaipa
Pinal
San Karlos Apači u užem smislu

Istorija[uredi | uredi izvor]

Doseljavanje na jugozapad[uredi | uredi izvor]

Apači i Navaho govore srodnim južno-atabaskanskim jezicima.^[9] Ostali narodi koji govore atabaskanskim jezicima i dalje žive na Aljasci, u zapadnoj Kanadi i na severozapadnoj obali Pacifika.^[9] Antropološki dokazi sugerišu da su Apači i Navaho živeli na tim istim severnim prostorima, pre nego što su naselili jugozapad, između 1200. i 1500. godine nove ere.^[9]

Apački nomadski način života usložnjava precizno određivanje tačnog vremena doseljavanja, najpre zbog toga što su gradili jednostavnija boravišta u odnosu na ostale narode jugozapada SAD.^[10] Od početka 21. veka napravljen je značajan napredak u određivanju vremena njihovog doseljavanja i prepoznavanju njihovih boravišta i ostalih oblika materijalne kulture.^[11]

U vreme dolaska Španaca trgovina između Pueblo Indijanaca i Apača je već bila uspostavljena. Pueblo Indijanci su razmenjivali kukuruz i pamuk za meso bizona i materijale za izradu kamenih alatki. Koronado je primetio da Prerijski Indijanci zimi kampuju u blizini Puebla. Nakon uspostavljanja španskog suvereniteta u oblasti, došlo je do poremećaja u trgovinskim odnosima između ove dve grupe. Apači su brzo došli do konja, zahvaljujući čemu su poboljšali svoju pokretljivost i postali sposobni za brze upade u naselja. Pueblo Indijanci sa druge strane su bili prisiljeni da obrađuju posede katoličkih misija, zbog čega su imali manje viškova kojima su mogli da trguju sa svojim susedima.^[12]

Sukob sa Meksikom i SAD[uredi | uredi izvor]

U periodu od nekoliko vekova španski kolonisti i Apači su međusobno trgovali ali su i jedni drugima napadali naselja. Odnosi između određenih španskih sela i apačkih skupina su se razlikovali. Jedna skupina Apača je mogla da ima prijateljski odnos sa jednim španskim selom, a sa drugim da bude u sukobu. Kada bi došlo do sukoba Španci bi poslali svoje jedinice, nakon bitke bio bi potpisan mirovni sporazum i obe strane bi se vratile svojim kućama.

Ni nakon nezavisnosti Meksika 1821. odnosi između Meksikanaca (naslednika Španaca) i Apača nisu promenjeni. Do pogoršanja odnosa između Apača i Meksikanaca je došlo 1831. kada je izbio apačko-meksički rat. U Meksiku, u državi Sonori je od 1835. plaćana nagrada za svaki skalp apačkog muškarca starijeg od 14 godina. Vlasti meksičke države Durango su 1856. objavile da je u indijanskim napadima (uglavnom napadima Komanča i Apača) ubijeno više od 6.000 ljudi, oteto 748 i da je napušteno 358 naselja u prethodnih 20 godina.^[13]

U toku Meksičko-američkog rata 1846-1848, mnogi Apači su garantovali slobodan prolaz američkim vojnicima kroz svoje zemlje. Kada su SAD preuzele dotadašnji severni Meksiko, „Mangas Koloradas” (Crveni Rukav) poglavica Čihena (podgrupe Čirikava Apača) potpisao je mirovni sporazum sa SAD, poštujući ih kao osvajače meksičke zemlje. Mir između Apača i SAD je trajao do 1850-ih. Doseljavanje američkih kopača zlata na Santa Rita planine doveo je do sukoba sa Apačima. Ovaj sukob je poznat po imenu apački ratovi. Pored Mangasa Koloradasa, istaknute vođe Apača iz ovog vremena bili su i Kočiz poglavica Čokonena (podgrupe Čirikava Apača), Viktorio koji je bio poglavica Vorm Sprinsa (podgrupe Čihene Čirikava Apača) i drugi po rangu poglavica među Čihenima i Džeronimo koji nije bio poglavica Bedonka (podgrupe Čirikava Apača) već jedan od njihovih istaknutih vođa.

Koncept rezervata koji je postojao u SAD nije postojao kod Španaca i Meksikanaca. Rezervatima je često bilo loše rukovođeno. Narodi koji nisu imali nikakve veze jedni sa drugima bili su prinuđeni da žive na istom rezervatu. Nisu postojale ograde koje bi sprečavale ljude da uđu ili izađu. Nije bilo neuobičajeno da nekoj skupini bude dopušteno da ga napusti na kraće vreme. Neke skupine su odlazile bez dozvole zbog pljačke, odlaska u staru domovinu zbog traženja hrane i ispaše stoke ili jednostavno da bi pobegli sa rezervata. Vojska je obično imala tvrđave u blizini. Njihov posao je bio da čuvaju Indijance u rezervatima i da traže i vraćaju one koji su pobegli. Politika rezervata SAD je dovela do sukoba i ratova sa raznim grupama Apača, koji su napuštali rezervate u narednih približno 25 godina.

Konačni poraz Apača[uredi | uredi izvor]

Do konačnog poraza Apača došlo je kada je 5.000 američkih vojnika prisililo Džeronimovu grupu od 30 do 50 muškaraca, žena i dece da se predaju 4. 9. 1886. u kanjonu Skeleton u Arizoni.^[14] Vojska je poslala ovu grupu, kao i tragače Čirikave koji su ih pronašli u vojni zatvor u Fort Pikensu na Floridi, a odatle posle određenog vremena u vojni zatvor u Fort Silu u Oklahomi.

Izvori[uredi | uredi izvor]

^ „The American Indian and Alaska Native Population:2010” (PDF). cenzus.gov. Pristupljeno 7. 3. 2017.
^ ^a ^b Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 59. ISBN 86-331-2075-5.
^ „2010 Census CPH-T-6. American Indian and Alaska Native Tribes in the United States and Puerto Rico: 2010” (PDF). census.gov.
^ ^a ^b Griffin-Pierce, 380.
^ Goddard, str. 8
^ ^a ^b Hook, Pegler, 116.
^ This Land is Your Land, This is Mine: The Socioeconomic Implications of Land Use Among the Jicarilla Apache and Arden Communities^{[mrtva veza]}
^ Goddard, str. 349–350
^ ^a ^b ^v Roberts & Roberts 1998, str. 48–49
^ Cordell 1994, str. 148.
^ Seymour 2004, str. 2009 a, 2009 b, 2010
^ Cordell 1994, str. 151.
^ DeLay 2008, str. 298.
^ Miles, str. 526.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 59. ISBN 86-331-2075-5.
DeLay, Brian (2008). The War of a Thousand Deserts. New Haven: Yale University Press. str. 298.
Roberts, Susan A.; Roberts, Calvin A. (1998). A History of New Mexico. Albuquerque, NM: University of New Mexico Press. str. 48—49. ISBN 978-0-8263-1792-6.
Cordell, Linda S. Ancient Pueblo Peoples. St. Remy Press and Smithsonian Institution. 1994. ISBN 978-0-89599-038-9.
Seymour, Deni J. (2004). „A Ranchería in the Gran Apachería: Evidence of Intercultural Interaction at the Cerro Rojo Site”. Plains Anthropologist. 49 (190): 153—192. S2CID 163862711. doi:10.1179/pan.2004.013. .
Seymour, Deni J. (2009). „Nineteenth-Century Apache Wickiups: Historically Documented Models for Archaeological Signatures of the Dwellings of Mobile People”. Antiquity. 83 (319): 157—164. S2CID 55580365. doi:10.1017/S0003598X0009815X. .
Seymour, Deni J.(2009b) . „Evaluating Eyewitness Accounts of Native Peoples along the Coronado Trail from the International Border to Cibola”. New Mexico Historical Review. 84 (3): 399—435. .
Seymour, Deni J. (2010). „Contextual Incongruities, Statistical Outliers, and Anomalies: Targeting Inconspicuous Occupational Events”. American Antiquity. 75 (1): 158—176. S2CID 163892066. doi:10.7183/0002-7316.75.1.158. .
Seymour, Deni J. (2010b) "Cycles of Renewal, Transportable Assets: Aspects of Ancestral Apache Housing", Plains Anthropologist (Spring or Summer issue)

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Fort Sill Apache Tribe (jezik: engleski)
Jicarilla Apache Nation (jezik: engleski)
San Carlos Apache Tribe (jezik: engleski)
White Mountain Apache Tribe (jezik: engleski)
Yavapai-Apache Nation (jezik: engleski)
American Indian and Alaska Native Tribes in the United States and Puerto Rico: 2010 (jezik: engleski)

[2010_Cenzus-1] „The American Indian and Alaska Native Population:2010” (PDF). cenzus.gov. Pristupljeno 7. 3. 2017.

[британика_1-2] Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 59. ISBN 86-331-2075-5.

[2010_Census-3] „2010 Census CPH-T-6. American Indian and Alaska Native Tribes in the United States and Puerto Rico: 2010” (PDF). census.gov.

[Griffin-Pierce380-4] Griffin-Pierce, 380.

[Goddard8-5] Goddard, str. 8

[Hook_Pegler116-6] Hook, Pegler, 116.

[7] This Land is Your Land, This is Mine: The Socioeconomic Implications of Land Use Among the Jicarilla Apache and Arden Communities^{[mrtva veza]}

[Goddard349-350-8] Goddard, str. 349–350

[Roberts48ff-9] v Roberts & Roberts 1998, str. 48–49

[FOOTNOTECordell1994148-10] Cordell 1994, str. 148.

[11] Seymour 2004, str. 2009 a, 2009 b, 2010

[FOOTNOTECordell1994151-12] Cordell 1994, str. 151.

[FOOTNOTEDeLay2008298-13] DeLay 2008, str. 298.

[FOOTNOTEMiles526-14] Miles, str. 526.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]