Arhiepiskop

Arhiepiskop (grč. αρχιεπίσκοπος, od αρχι — „prvi“ + επίσκοπος — „nadzornik“) je nosilac arhijerejskog čina u srednjem stepenu, koji je iznad osnovnog episkopskog (u užem smislu), a ispod najvišeg patrijaršijskog. U zavisnosti od lokalnih tradicija u pomesnim crkvama, arhiepiskopi mogu imati viši ili niži rang u odnosu na mitropolite. Arhiepiskopi mogu biti: punopravni (poglavari u pojedinim autonomnim ili autokefalnim crkvama) ili počasni (eparhijski arhijereji kojima je arhiepiskopski naslov dodeljen kao znak počasti). Arhiepiskopi postoje u Pravoslavnoj crkvi, a takođe i u Orijentalno-pravoslavnim crkvama, kao i u crkvama koje su nastale iz drevne Crkve Istoka.

U zapadnim crkvama kao što su Rimokatolička, Anglikanska i Starokatolička postoji stepen nadbiskupa.

Istorija

Episkop aleksandrijski prvi je dobio titulu arhiepiskopa, verovatno zbog veličine njegove eparhije, jer je on upravljao crkvenim poslovima u čitavom Egiptu, Libiji (Liviji) i Pentapolju. Posle uspostave patrijarhata, zvanje arhiepiskopa dobijali su oni mitropoliti koji su zadržali autokefalnost, tj. nisu bili zavisni od nekog patrijarha (npr. kiparski arhiepiskop). I patrijarsi, i arhiepiskopi, i mitropoliti uvek su se potpisivali jednostavno kao episkop nekog grada. U Rusiji je prvi episkop koji je dobio zvanje arhiepiskopa bio novgorodski, 1165. godine. Sada je to zvanje počasna titula i kao nagrada daje se episkopima.

Mada su svi episkopi jednaki po vlasti, radi očuvanja jedinstva crkava i radi uzajamne pomoći u otežanim okolnostima, još Apostolska pravila nekim episkopima daju pravo vrhovnog nadzora nad drugima. Na arhiepiskope se, pored mitropolita, može takođe odnositi 34. apostolsko pravilo:

„ Episkopi svakoga naroda treba da znaju o tome ko je prvi među njima i da ga smatraju za glavu; ništa važno neka ne preuzimaju bez njegovog znanja, i neka svaki (od episkopa) preduzima samo ono što se tiče njegove eparhije i područnih mesta. Ali ni ovaj episkop neka ne čini ništa bez znanja svih ostalih episkopa jer će samo tako biti jednodušnost i proslaviće se Bog kroz Gospoda u Svetome Duhu - Otac i Sin i Duh Sveti. ”

Svaka pomjesna crkva koja je u rangu arhiepiskopije za svog poglavara ima arhiepiskopa koji je prvi među jednakim episkopima u toj pomjesnoj crkvi. U pomjesnim crkvama sa rangom patrijaršije, arhiepiskop može predstavljati čin viši od čina mitropolita, ali može predstavljati i samo počasni čin koji se dodjeljuje zaslužnim episkopima. Tada se čin arhiepiskopa nalazi neposredno ispod čina mitropolita (npr. u Pravoslavnoj ruskoj crkvi).

Počasni arhiepiskop

Pored stvarnih arhiepiskopa, koji su kao nosioci tog visokog jerarhijskog stepena imali stvarnu pomesno-crkvenu nadležnost, kao poglavari autonomnih crkvenih oblasti ili autokefalnih pomesnih crkava, tokom istorije se pojavila i sasvim drugačija upotreba arhiepiskopskog naslova, koji je povremeno dodeljivan i kao vid lične počasti, ali bez stvarne arhiepiskopske vlasti. To je u praksi značilo da je takav počasni arhiepiskop i dalje bio episkop u svojoj episkopiji, bez ikakve dodatne nadležnosti, osim što je nosio višu titulu, kao vid lične počasti.

U jerarhijskom poretku Carigradske patrijaršije, takav titularni arhiepiskop je po rangu dolazio iznad običnih episkopa, ali je i dalje bio rangiran ispod nosilaca mitropolitskog stepena, tako da je carigradska jerarhijska lestvica imala tri osnovna stepena:

• stvarni arhiepiskopi: arhiepiskop Konstantinopolja-Novog Rima (vaseljenski patrijarh); arhiepiskop Efeza (egzarh Azije); arhiepiskop Cezareje (egzarh Ponta); ostali stvarni arhiepiskopi (mitropoliti)
• počasni arhiepiskopi
• obični episkopi

U praksi Carigradske patrijaršije, dodeljivanje počasnog arhiepiskopskog naslova je po pravilu vršeno u specifičnim situacijama, kada bi neki episkop bio izuzet ispod nadležnosti svog dotadašnjeg mitropolita i stavljen pod direktnu jurisdikciju patrijarha. Tokom ranog srednjeg veka, u jerarhijskoj praksi Carigradske patrijaršije se pojavio običaj da se takvom titularnom arhiepiskopu dodeljuje naslov: autokefalni arhiepiskop (grč. αυτοκέφαλος αρχιεπίσκοπος). Ta zvučna titula je bila isključivo počasne prirode, pošto su takvi (naslovni) arhiepiskopi pod sobom i dalje imali samo sopstvenu epsikopiju, te samim tim nisu imali čak ni pravu autonomiju, a kamo li autokefalnost (u današnjem smislu tog pojma), tako da se pridev autokefalni u njihovoj tituli odnosio samo na izuzimanje iz mitropolitskog sistema, uz neposredno potčinjavanje patrijarhu.

Pomenute okolnosti svedoče da je položaj tadašnjih titularnih "autokefalnih" arhiepiskopa (koji su tokom srednjeg veka postojali u strukturi Carigradske patrijaršije) bio suštinski različit od položaja stvarnih (punopravnih) arhiepiskopa, koji su se nalazili na čelu autonomnih crkvenih oblasti ili autokefalnih pomesnih crkava.

U savremenoj kolokvijalnoj i publicističkoj upotrebi neretko se javljaju pojmovi kao što su: "autokefalni" arhiepiskop, odnosno "autokefalni" mitropolit ili "autokefalni" patrijarh, koji se upotrebljavaju za označavanje poglavara reznih autokefalnih pomesnih crkava. Pošto je stvarna autokefalnost svojstvo pomesne crkve, a ne pojedinačnog arhijereja, čak i kada je reč o poglavaru te crkve, pripisivanje navodne "autokefalnosti" pojedinačnim arhijerejima je eklisiološki nepravilno.

Srpska pravoslavna crkva

Sveti Sava, prvi srpski arhiepiskop

Današnji jedini arhiepiskop u Srpskoj pravoslavnoj crkvi jeste poglavar Pravoslavne ohridske arhiepiskopije sa titulom „arhiepiskop ohridski i mitropolit skopski”.

Međutim, počasnu arhiepiskopsku titulu nosi i patrijarh srpski („arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački i patrijarh srpski”) te dva mitropolita unutar svojih eparhija: mitropolit crnogorsko-primorski sa titulom „arhiepiskop cetinjski, mitropolit crnogorsko-primorski, zetsko-brdski i skenderijski i egzarh sveštenog trona pećkog” i mitropolit dabrobosanski sa titulom „arhiepiskop sarajevski, mitropolit dabrobosanski i egzarh sve Dalmacije”.

Vidi još

• Episkop
• Mitropolit
• Patrijarh
• Jerarhija
• Kanonsko pravo

Literatura

• Kalezić, Dimitrije M., ur. (2002). Enciklopedija pravoslavlja. 1. Beograd: Savremena administracija. 
• Kalezić, Dimitrije M., ur. (2002). Enciklopedija pravoslavlja. 2. Beograd: Savremena administracija. 
• Kalezić, Dimitrije M., ur. (2002). Enciklopedija pravoslavlja. 3. Beograd: Savremena administracija. 
• Komatina, Predrag (2009a). „Moravski episkop Agaton na Fotijevom saboru 879/880. g.” (PDF). Srpska teologija danas. 1: 359—368. 
• Komatina, Predrag (2009b). „Osnivanje Patraske i Atinske mitropolije i Sloveni na Peloponezu”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 46: 27—52. 
• Komatina, Predrag (2013). „Date of the Composition of the Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae nos. 4, 5 and 6”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 50 (1): 195—214. 
• Linč, Džozef H. (1999). Istorija srednjovekovne crkve. Beograd: Clio. 
• Meyendorff, John (1989). Imperial unity and Christian divisions: The Church 450-680 A.D. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press. 
• Majendorf, Džon (1997). Imperijalno jedinstvo i hrišćanske deobe: Crkva od 450. do 680. godine. Kragujevac: Kalenić. 
• Chrysos, Evangelos K. (1969). „Zur Entstehung der Institution der autokephalen Erzbistümer”. Byzantinische Zeitschrift. 62 (2): 263—286.