Bar u srednjem vijeku

Po Konstantinu Porfirogenitu, Avari su „uništili“ Romane (iliro-romanske starojedioce; „Grke“ i „Rimljane“ iz narodne tradicije) koji su živjeli u ravnicama, tako da su potražili spas u utvrđenim primorskim gradovima (Ulcinju, Budvi, posebno u Kotoru). Pretpostavlja se da je ovako naseljeno stanovništvo iz osnova podiglo i grad Bar. Govorilo se latinskim jezikom, a već krajem XIV i početkom XV vijeka, barsko stanovništvo je poslovenjeno, ali se još vezivalo za svoje romansko porijeklo. Seosko stanovništvo oko grada je bilo pretežno slovensko. U gradu (sa bližom okolinom) 1501. godine živjelo je 5700 stanovnika, a u mletačkom izvještaju iz 1553. godine u gradu i podgrađu živi 1624 stanovnika (400 sposobnih za oružje). U vjerskom pogledu, stanovništvo je u srednjem vijeku bilo katoličko i pravoslavno, a dolaskom Osmanlija slijedi i islamizacija djela stanovništva.

Društveno uređenje srednjovjekovnog Bara[uredi | uredi izvor]

Bar je u srednjem vijeku imao drugorazredno mjesto u trgovini, zaostajući za Kotorom, a posebno Dubrovnikom. Stanovništvo se uglavnom bavilo trgovinom i obradom zemlje. Od zanatlija, bili su poznati barski graditelji, kamenoresci. Bakarni gradski novac bio je folar (sa predstavom sv. Đorđa, zaštitnika) i obično je 30 bakrenjaka vredjelo jedan srebrnjak (dinar). Za Balšića se kuje i srebrni dinar. Podaci iz 1247. godine nam govore da se na čelu svih građana (lat. seniores et populus) nalazio knez (lat. comes) a postavljao ga je nosilac suvereniteta nad gradom. Sredinom XIV vijeka jasno se razlikuju staleži: pučani i patriciji (54 porodice, sa oko 400 članova, na početku XV vijeka). U XIV vijeku je nastalo Veliko vijeće (lat. Maius et generale consilium) a osnivanjem Malog vijeća, 1372. još je više učvršćena vlast aristokratije. Za vrijeme Balšića, gradom upravljaju vojvode i kefalije (djeleći vlast i posjede sa samoupravnim gradskim organima). Za vade Mletaka, najveći gradski funkcioner je potestas (podest).

Episkopski grad[uredi | uredi izvor]

U VIII vijeku, grad Bar je imao svoju episkopiju, potčinjenu Dračkoj arhiepiskopiji. Pominje ga i Konstantin Porfirogenit u svom „Spisu o narodima“ (lat. De administrando imperio). U ranom srednjem vijeku je pod vlašću Vizantije, u okviru Dračke teme, sve do 989. godine. Nakon Samuilovog osvajanja Drača i predjela do rijeke Bojane – Bar i Ulcinj su pripojeni vizantijskoj Gornjoj Dalmaciji (lat. Dalmatia Superior).

Barska bitka, vlast Duklje i Barska nadbiskupija[uredi | uredi izvor]

Nakon Barske bitke, 7. oktobra 1042. godine i pobjede dukljanskog kneza Stefana Vojislava nad vizantijskom vojskom (datum uzet za Dan vojske sadašnje države Crne Gore) Bar ulazi u sastav srpske države Duklje. Pretpostavlja se da su knez Vojislav i kralj Mihajlo Vojislavljević upravljali gradom, a pouzdano se iz istorijskih izvora zna da je njim upravljao kralj Bodin. Za vrijeme ovog kralja, kao romanski grad sa određenom samoupravom u državi Duklji, Bar 1089. godine postaje sjedište mitropolije (Barska nadbiskupija). Od kraja XI vijeka, u domaćim latinskim ispravama Romani se nazivaju Latinima. Takvim ih imenom naziva i pisac Barskog rodoslova, a njihov jezik „lingua latina“. Paralelno sa upotrebom slovenskog jezika, živjeće i latinski jezik, kroz cio srednji vijek. Iz tog razloga, pojedini romanski toponimi su mogli biti formirani i poslije dolaska Slovena.

Bar je od šezdesetih godina XII vijeka, ponovo u rukama Romeja (Vizantinaca).

Udaljeni Pristan[uredi | uredi izvor]

Utvrđeni grad Bar se nalazio dalje od obale Jadranskog mora, na padinama planine Rumije. Za pomorski saobraćaj je koristio pristanište na morskoj obali, oko pet kilometara udaljeno, pod brdom Volujica. Oko pristaništa se u srednjem vijeku razvio trg (naselje) imenom Pristan (ime ovog naselja će u Knjaževini Crnoj Gori biti zvanično ukinuto 1908. godine i zamijenjeno imenom: Novi Bar).

Vladavina Nemanjića[uredi | uredi izvor]

Slovensko ime Bar se pominje od XII vijeka. Viljem Tirski (XII vijek) ističe more Slovena oko gradova (navodi između ostalih i Bar) ali da se gradski stanovnici razlikuju od njih po običajima i jeziku („qui ab alliis et moribus et lingua dissimiles latina habent idioma“). Godine 1183. od Vizantije grad osvaja veliki župan Raške, Stefan Nemanja. Sa ostalim primorskim teritorijama i gradovima dat je na upravu kralju Dalmacije i Duklje, Vukanu Nemanjiću (najstarijem sinu Stefana Nemanje) koji je na taj način nastavio tradiciju dukljanskog kraljevstva, sada u okviru države Srbije (ovo kraljevstvo u kraljevstvu, opstaće sve do kralja Stefana Uroša Prvog Nemanjića koji uvodi centralističku vlast). Dinastija Nemanjića će vladati Barom oko 180 godina, do propasti srpskog Carstva. U srednjovjekovnoj Srbiji, poput ostalih gradova u Primorju, uživaće određenu autonomiju. Primorski gradovi su imali i svoje statute, a Statut grada Bara se pominje 1330. godine (tekst nije sačuvan). Dozvoljeno mu je kovanje gradskog bakarnog novca, zvanog folar (kao: Kotoru, Budvi, Ulcinju i Svaču). Vicko Zmajević, nadbiskup barski i Primas Srbije je zapisao da je žena kralja Srbije Jelena Anžujska obnovila Bar oko 1262. godine.^[1]

U državi Zeti i pod Mlečanima[uredi | uredi izvor]

Ovaj grad-tvrđava, sa podgrađem (trgom) je u kasnom srednjem vijeku često mijenjao gospodare. Nakon Nemanjića, Bar se od šezdesetih godina XIV vijeka nalazi u državi Zeti, pod vlašću dinastije Balšića. U njemu će oni kovati i svoj novac (pored kovnica u Prizrenu i Skadru). Balša III Balšić je u vrijeme smrti svog oca, Đurđa Drugog Stracimirovića Balšića, maloljetan vladar, u početku pod velikim uticajem svoje sposobne majke Jelene. Bio je unuk srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića, kome je pored ujaka Stefana Lazarevića, podršku u borbi sa Mlečanima pružao i veliki bosanski vojvoda Sandalj Hranić Kosača, kasniji Balšin očuh. Balša Treći je za svoj prijestoni grad, poslije Ulcinja uzeo Bar (u kome je njegov otac kovao novac). Međutim, 1405. godine, Bar prilazi Mletačkoj republici. Razlog tome: u to vrijeme grad je još uvijek pretežno latinski (građani iliro-romanskog porijekla i latinskog jezika), okružen slovenskim župama, obelježen posebnošću i lokalnim interesima, pod odlučnim uticajem svog patricijata, koji zbog osmanske opasnosti i obećanja bolje zaštite i uslova života - prihvata ponudu jake Republike. Građani Bara i okoline, koji su priznavali Mlečane, redovno su maltretirani, tokom Prvog skadarskog rata, a njihova imanja van gradskih zidina dugo su pustošena i paljena od strane odreda gospodara Zete, od 1405. do 1412. godine (kada Bar ponovo pada u ruke Balše Trećeg). U rukama ovog (poslednjeg) vladara iz dinastije Balšića, grad je bio do njegove smrti na dvoru Stefana Lazarevića, u Beogradu, 1421. godine. Neposredno prije smrti, teško bolesni Balša je svom ujaku Stefanu Lazareviću zavještao državu Zetu i sam grad Bar.

U Srpskoj despotovini[uredi | uredi izvor]

Odmah po smrti gospodara Zete, Mlečani na kratko zauzimaju grad, 1421. godine, ali ga tokom Drugog skadarskog rata od njih (krajem iste godine) preotima Srpski despot Stefan Lazarević. Za namjesnika grada postavlja Đurđa Brankovića (budućeg despota Srbije). Poslije smrti prvog despota, Stefana, nakon turske okupacije velikog djela Srpske despotovine dolazi do izgnanstva ucijenjenog Đurđa Brankovića, u još neokupiranu Zetu. Despot će 1440. godine, poslije puta u Veneciju, šest mjeseci boraviti u svom dobro utvrđenom Baru, a zatim kratko u Starom gradu (Budva) i preko Dubrovnika preći u Ugarsku, gdje mu je bilo mnogo sigurnije. Stanje u okupiranom djelu Srpske despotovine će pokušati da iskoristi drugi turski vazal, bosanski veliki vojvoda Stefan Vukčić Kosača – pokušajem osvajanja preostalog djela Despotovine, u Gornjoj i Donjoj Zeti.

Pod velikim vojvodom Stefanom i Mlečanima[uredi | uredi izvor]

Za kratko Bar će, dva puta pasti u ruke velikog bosanskog vojvode Stefana Vukčića Kosače, najprije u septembru 1441. a potom od marta 1442. do juna 1443. godine, prilikom njegovog upada (uz podršku Stefana (Stefanice) Crnojevića) u Gornju i Donju Zetu, koje su se oblasti nalazile u Srpskoj despotovini Đurđa Brankovića. U junu, 1443. godine, vojvoda Stefan će grad predati Mlečanima, pod čiju će vlast ostati do 1571. godine, kada ga osvajaju Osmanlije.

Borbe Đurđa Brankovića pod Barom[uredi | uredi izvor]

Nakon što je aprila 1444. godine obnovio dobre odnose sa Turcima, koji mu na upravu vraćaju Srpsku despotovinu, Đurađ Branković obnavlja svoju vlast u Gornjoj Zeti (Crnojevića) a uz posredovanje Osmanlija miri se sa velikim vojvodom Stefanom Vukčićem Kosačom. Ipak, sve do 1448. godine nije ništa preduzimao za obnovu svoje vlasti u Baru i Donjoj Zeti. Te godine Đurđeve vojvode, Altoman i Stefan Crnojević preko Crmnice prodiru u Donju Zetu i napadaju na mletački Bar. Vojvoda Stefan (Stefanica) Crnojević držao je položaj u brdima iznad Bara. U borbama pod gradom učestvuje vojvoda Altoman, kao i većina Paštrovića na strani srpskog despota Đurđa. Vojni zapovjednik Bara je bio mletački vojvoda sa Hvara, Danilo Đurić, a pobjedi Mlečana je umnogome doprinijela plaćena ratnička družina katuna obližnjih Mrkojevića (Mrkovića).

U rukama Osmanlija[uredi | uredi izvor]

Bar je ostao u rukama Mletačke republike do osvajanja od strane Osmanlija, 1571. godine. Po sporazumu Osmanlija i Mlečana o predaji grada, utvrđene su za Bar određene privilegije, koje je potvrdio sultan Murat III, 1575. godine (uneseno u defter iz 1583. godine). Između ostalog, garantovana je nepovredivost postojećih pokretnih i nepokretnih dobara (onih koji odluče ostati u gradu). Pod Turcima, grad je dobio upravnika – kadiju (civilna uprava i pravosuđe) vojnog upravnika – kapetana i zapovjednika tvrđave i vojne posade dizdara.