Banja (oblast)
Banja | |
|---|---|
 Središte Banje | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Opština | Sokobanja i Knjaževac |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 43° 38′ 22″ S; 21° 52′ 10″ I / 43.639333° S; 21.869333° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
.svg)  Banja Banja na karti Srbije | |
Banja je oblast u istočnom delu Srbije. Naziv je dobila po Sokobanji, centralnom gradskom naselju poznatom po lekovitim termomineralnim izvorima i lečilišnoj funkciji. Ova oblast služi kao posrednik između dve veće fizičko - geografske oblasti: moravske na zapadu i timočke na istoku. Taj njen karakter uslovljava raznovrsnu morfološku i demografsku osnovu.
Granice Banje su jasno određene. Na severu je od Crnorečne oblasti odvajaju planine Rtanj, Slemen i Krstatac koje se pružaju ka Timočkom basenu. Južni obod je izgrađen od strmih krečnjačkih odseka Ozrena, Device i Leskovika. Istočnu granicu formira niži plato u kome je usečena Skrobnička klisura i sa koga se izdižu manja brda: Tumba, Ognjišnjak, Ivorski Vrh i Bezdan. Sa zapada je ograničena kosama Rožnja u čijim je odsecima usečena Bovanska klisura. [1]
Iako je Banja zatvorena geografska celina, ona nije potpuno izolovana. Važnu ulogu u povezanosti sa okolnim krajevima imaju dve klisure: Bovanska koja vezuje Banju sa moravskom dolinom na zapadu i Skrobnička kroz koju se prolazi u timočko - knjaževački basen. Na severu se preko Rašinačkog Sedla silazi u Crnu reku, a preko Ozrena vodi stari put ka Nišu.
Reljef[uredi | uredi izvor]
Ograničena planinama, Banja predstavlja tektonsku potolinu spuštenu između raseda. Poprečnim rasedom (sever - jug) Banja je podeljena na dva dela: niži zapadni i viši istočni.
Najznačajniji su uzdužni rasedi (istok - zapad) koji su uticali na formiranje izduženog oblika kotline i na njenu spuštenost ka jugozapadu. Jedan od njih se pruža duž strmih odseka Device, Ozrena i Leskovika i predstavlja izvorište termalnih izvora Sokobanje. Planine Rtanj, Slemen Krstatac, Devica, Ozren i Leskovik su sačinjene od krečnjaka i tektonski pripadaju planinskoj grupi Rtnja, dok planine Bovanske klisure pripadaju staroj Srpsko-makedonskoj masi i izgrađene su od kristalastih škriljaca. [2]
Jezerski reljef[uredi | uredi izvor]
Za vreme pliocena, u banjskoj kotini se nalazilo jezero. Svojim povlačenjem jezero je ostavilo debele slojeve jezerske gline, lapora i peska u nižim delovima. Od istoka prema zapadu vidi se izražena serija uravnjenih jezerskih površi koje su stupnjevito poravnjane jedna iznad druge i odvojene jasnim obalskim odsecima.
Geomorfološkim istraživanjem može se zaključiti da se jezerska površ i terase nalaze na dva nivoa:
- Viši nivo - Obuhvata sva jezerska stanja koje je ono stvorilo sa lokalnim jezerskim basenima. Njemu pripadaju četiri površi od kojih najviša iznosi 1.000 m i najviše je izražena ispod Rtnja i na Devici.
- Niži nivo - Obuhvata sve oblike koje je jezero stvorilo kada je bilo izolovano u banjskom basenu i oticalo jedino kroz Bovansku klisuru. Niži nivo obuhvata tri površi od kojih je najniža na 420 m i izražena je u zapadnom delu basena. [2]
Rečni reljef[uredi | uredi izvor]
Sa obzirom na rečni reljef mogu se izdvojiti dva dela:
- Viši deo - U njemu su doline sa približenim stranama jako retke, a tekstura je izraženo gruba. Između dolina su široke i uravnjene jezerske površi. Na visini 940 - 1000 m doline su suve i karsnim procesom raščlanjene u niz vrtača. Na visini od 830 m tokovi nisu stalni, već se pojavljuju za vreme velikih kiša i zbog toga je ovde erozija slabije izražena. Veća količina erozije je na visini od 720 m do 830 m jer su tu vodotoci stalni.
- Niži deo - Obuhvata sve oblike koje je jezero stvorilo kada je bilo izolovano u banjskom basenu i oticalo jedino kroz Bovansku klisuru.Niži nivo obuhvata tri površi od kojih je najniža na 420 m i izražena je u zapadnom delu basena.[2]
Sokobanjska Moravica je usekla svoju dolinu uz sam južni obod basena što je uticalo na asimetrični izgled površine.
Kraški reljef[uredi | uredi izvor]
Najveći oblici krasa nalaze se u rtanjskoj krečnjačkoj oblasti.
- U višoj zoni su oblici dubljeg i suvog krasa: vrtače, uvale, jame, suve doline, padine ledenice.
- U nižoj dominiraju oblasti plitkog krasa, plitke i prostrane uvale kao što je Pasiljište. To je zona bogatija površinskom vodom.
Plitke aluvijalne vrtače nalaze se u oblasti između Rtnja i Slemena, a najveće su Sesalačka Pećura i Rijuška Žljebura. Na Slemenu kras nema veliki značaj jer se na njemu mogu videti samo krečnjački odseci Mitrovog Kamena i Gradišta. U Skrobničkoj klisuri izdvajaju se manje vrtače i škrape na Ognjišnjaku. U krečnjačkoj zoni pod Ozrenom i Devicom postoje dve ledenice i pećina Tamnica. [2]
Klima[uredi | uredi izvor]
Na klimu Banje utiču mnogi klimatski faktori od kojih se izdvajaju: nadmorska visina, ekspozicija terena, pravac širenja planina i pružanje dolina.
Ova oblast se nalazi u sokobanjsko - knjaževačkom klimatskom regionu sa umereno - kontinentalnom klimom u kojoj preovlađuju topla leta i blage zime. Na istoku je kroz Skrobničku klisuru izložena uticaju istočnih vazdušnih masa koje se do nje prostiru preko Vlaške nizije i Timoka. Prosečna zimska temperatura nije niža od -3 °C, dok prosečna temperatura leti ne prelazi 22 °C. Najhladniji meseci su januar i februar, a najtopliji jul i avgust. [3]
Prosečna količina padavina iznosi 637 mm godišnje.[3] Međutim, godišnja raspodela atmosferskih padavina nije ujednačena tokom godine i uslovljena je promenom nadmorske visine. Dno Banje i aluvijalna ravan Sokobanjske Moravice godišnje primi oko 578 mm padavina, dok u višim delovima padne 808 mm. Prosečno, na svakih 100 m visine količina padavina se poveća za 57,5 mm. [3] Vodene taloge najviše donosi košava, dok zapadni vetar ima mali uticaj. Šiljak, najviši vrh planine Rtanj služi stanovnicima za određivanje vremena. Čim se on obavije maglom, odmah postoji mogućnost padavina.
Banja ima 24 dana tokom kojih pada sneg i 32,8 dana se nalazi pod snežnim pokrivačem. Najviše snega padne u januaru.[3]
Pošto je okružena visokim planinama, Banja je izolovanija od uticaja hladnih vazdušnih masa. Dominantan vetar ovog područja je košava. Istočni vetrovi se najviše javljaju u proleće i jesen, a ređe zimi i leti. Najveću brzinu imaju severoistočni vetrovi (33 m/s). [3]
Najveća oblačnost je zabeležena u toku zimskog perioda kada je 7/10 neba pokriveno oblacima, dok je najmanja zabeležena u toku leta (3/10 pokrivenosti neba). Prosečna insolacija tokom godine iznosi 1.862 sunčana sata, čiji je vrhunac u julu sa 267 sati. Decembar ima najnižu vrednost insolacije od 48 sati. [3]
Hidrografija[uredi | uredi izvor]
Na hidrografske osobine je najviše uticao sastav tla, pa se prema tome hidrografska oblast može podeliti na dva dela:
- Viša krečnjačka zona - Ima karakter kraške hidrografije. U višem pojasu krečnjačke mase kraška izdan je spuštena duboko i krečnjačka površina ima sve karakteristike suve oblasti. Takav je kraj ispod Rtnja, Device, Ozrena i Leskovika. U nižem pojasu krečnjačke mase kraška izdan je blizu površine čime nastaju stalni rečni tokovi i izvori na površini. Ovom tipu pripada krečnjačka površ od 720 m ispod Rtnja i na njoj se nalaze stalni izvori. Izdani se javljaju i u rečnim dolinama, poput Malog i Golemog Vrela u dolini Pakleša.
- Niža krečnjačka zona - Pripada joj oblast između Rtnja i Slemena kroz koju protiče Rujiška reka, a na južnoj strani između Ozrena i Leskovika nalaze se izvori: Barugdžijska voda, Kalinovački izvor, Đerzelez, Ibiševica i Šopor. [2]
Sve reke čine pritoku Sokobanjskoj Moravici koja izvire u selu Vrelo, u podnožju Device. Njene pritke sa desne strane su Blendijska, Seselačka i Trgoviška reka, dok je značajnija pritoka sa leve strane reka Gradašnica. Prolazeći kroz Bovansku klisuru, Sokobanjska Moravica ispunjava vodom Bovsko jezero. Bovansko jezero je veštačka akumulacija nastala izgradnjom brane i namenjeno je da se stanovništvo Sokobanje i Aleksinca snabdeva vodom.
Sastav tla i vegetacija[uredi | uredi izvor]
U Banji se razlikuju dva različita tipa tla:
- Krečnjačko zemljište koje preovlađuje u višim delovima, najviše na severnom, istočnom u južnom obodu. Ono je slabo obraslo vegetacijom, a rastresito zemljište se može javiti u depresijama, po dnu vrtača i uvala. Mala količina zemljišta za obrađivanje se nalazi u nižoj zoni gde ima jezerskih sedimenata pomešanih sa crvenicom.
- Niži delovi oblasti pokriveni su debelim pokrivačem od mekih i rastresitih slojeva. To su jezerske gline, lapori, pesak i pribrežni šljunak pomešan sa peskovitom glinom. Pri vrhu se nalazi velika količina humusa koji daje pozitivne rezultate u gajenju biljnih kultura. U dolinama reka se nalazi nanesena i plavljena zemlja koja je plodna i pogodna za njive i bašte. [2]
Veći deo površine Banje je pretvoren u njive na kojima se seju razne vrste useva. One se nalaze duž zabrana koji su udaljeni od sela i izgrađeni od grubljeg pribrežnog jezerskog šljunka. Livade su češće u dolinama reka. Šume predstavljaju važnu odliku flore. U najnižim delovima se javljaju šume belog graba, cera i sladuna, a njih smenjuju šume javora, mečje leske i bukve. Na višim nadmorskim visinama osnovu čine jela, smrča i kleka. Izuzetno bitnu osobinu predstavlja samoniklo lekovito bilje. Otkriveno je više od 200 vrsta ovog bilja među kojima se najviše ističu i koriste: rtanjski čaj, kantarion, majčina dušica, vranilovka, lipa, hajdučica... [4]
Privreda[uredi | uredi izvor]
U selima se stanovništvo pretežno bavi primarnim sektorom - zemljoradnjom i stočarstvom.
Zemljoradnjom se bave središnja sela poput sela Trgovište, Žučkovac, Beli Potok i Bogdinac. Najviše se gaje kukuruz i pšenica koja služi kao osnova za ishranu ljudi, a u poslednje vreme se sve češće prodaje na tržištu. Raž, ječam i ovas se seju u manjim količinama. Gajenjem stoke se mnogo više bavi stanovništvo ivičnih sela. Gaji se najviše sitna stoka, ovce i koze. Stoka je važan privredni izvor ove oblasti. Glavni su stočni proizvodi: sir, vuna, meso i maslac. Ranije, u toku proleća, stanovništvo je stoku „izdizalo” u planinu na pašu, a zimi se stoka „spušta” u selo i ručno prehranjuje. Voćarstvo je slabije razvijeno. Najviše se gaji šljiva koja se prerađuje u rakiju i preprodaje. Pčela ima malo i pčelarenje se nikada nije intenzivno razvijalo. [2]
Sekundarni sektor se razvija u oblasti rudarstva. Eksploataciono polje rudnika „Soko” zahvata atare sela Čitluk, Vrelo i lokalnih naselja istočno, severoistočni zapadno od sela Čitluk. Rudnik ima dobru povezanost sa svim delovima Srbije što omogućava transport do udaljenih delova države. [5]
Poljoprivredna i industrijska funkcija nije razvije u Sokobanji. Ovo naselje poslednjih godini razvija banjski turizam i on predstavlja osnovni izvor prihoda. Za razliku od seoskih naselja Banje u kojima dominira primarni sektor, Sokobanja razvija tercijarne (uslužne) delatnosti i na njima bazira svoju ekonomsku dobit.
Unutrašnji saobraćaj[uredi | uredi izvor]
Za razvoj unutrašnje komunikacije bitna su tri elementa: veza između pojedinih naselja i centra oblasti (Sokobanja), međusobna veza između naselja i veza između naselja i privrednih zona.
Glavna komunikaciona linija koja prolazi kroz Banju jeste put koji povezuje dolinu Južne Morave sa Timočkim basenom. Od ove glavne komunikacione ose odvajaju se komunikacione grane koje Banju vezuju sa lokalnim oblastima. Takvi su putevi koji preko Lukavice vode za Crnu reku i put preko Ozrena kojim se ranije išlo za Niš. Ove komunikacije imaju veliki značaj za odvijanje unutrašnjih komunikacija u Banji.[2]
Putevi prve vrste su obično najbolji i najprometniji u Banji. Njih čini glavni put sa još nekim nastavcima: Jošanica - Žučkovac - glavni put ili Čitluk - glavni put.
Drugu vrstu puteva čini Jerski put. To je put koji od Bovanske klisure ide zapadnom oblašću i povezuje Trubarevac, Vrbovac, Rujevicu i Jošanicu. Ovoj vrsti pripada i put koji povezuje Jošanicu – Vrmdžu – Mužinac - Šarbanovac. Dugo Polje nema direktne veze sa drugim selima već je vezano samo za glavnu komunikaciju. [2]
Putevi treće vrste imaju seoski značaj. Oni koji vode do njiva su širi, tako da mogu poslužiti i za automobilski saobraćaj. Različito se granaju, ali svaki vodi do važnijeg puta koji izlazi na selo.
Naselja[uredi | uredi izvor]
Oblast Banja, pored Sokobanje kao svog centra, obuhvata 22 sela. Na desnoj strani Sokobanjske Moravice su: Trubarevac, Vrbovac, Rujevica, Jošanica, Vrmdža, Beli Potok, Mužinac, Šarbanovac, Žučkovac, Trgovište, Bogdinac, Nikolinac, Sesalac, Rujište, Milušinac, Čitluk, Orešac i Perovica. Sa leve strane Sokobanjske Moravice su: Poružnica, Resnik i Dugo Polje. Administrativno, ovoj oblasti pripadaju i sela: Jezero, Novo Selo, Prekonoge, Rsovci, Gojmanovac i Labukovo. Sela se nalaze južno od Ozrena i Device i potpuno su odvojena od Banje.
U Banji postoje dve vrste naselja: privremena i stalna.
U privremena naselja se računaju zimske i letnje stočarske pojate. Letnje pojate su stočarski stanovi koji se obično nalaze na obodu oblasti. U njima se stanovalo za vreme leta kada je stoka na ispaši. Zimske pojate su na privatnim imanjima i bliže su selu. U njima se stanovalo samo za vreme zime, kada se stoka iz planine spusti na imanja.[2] Mnogi ljudi imaju samo letnje pojate, dok im je stoka zimi kod kuće, u jaru.
Stalna naselja obuhvataju sela, zaseoke i varošice Banje. Ova naselja su učvršćena i redovno naseljena ljudima koji u njima zadovoljavaju svoje osnovne potrebe. [2]
Položaj naselja[uredi | uredi izvor]
Na položaj naselja su uticala dva bitna faktora: morfološki i političko – ekonomski. Većina starijih naselja je znatno udaljena od glavnih komunikacionih linija. To je posledica straha stanovništva od turskog zuluma i potražnje za zaštićenim mestima. Međutim, nakon oslobođenja počinju da se formiraju nova naselja pored drumova - poput zaseoka Istoci i Levovik i sela Beli Potok.
Sva naselja u Banji, na osnovu položaja mogu se podeliti u dve grupe: ivična i središna.
Ivična naselja su poređana u niz i najvećim delom vezana za granicu između dve privredne zone, više stočarske i niže zemljoradničke. Središna naselja se nalaze u oblasti jezerskih ostataka. U njima se stanovništvo bavi zemljoradnjom i zato se ona nalaze u sredini atara. Takva sela su: Žučkovac, Trgovište, Beli Potok i Bogdinac. Sela Nikolinac i Čitluk čine prelaz između ova dva tipa. Rujište ne propada ni jednom od ova dva tipa jer je ono ekscentrično prema oblasti. [2]
Tip sela[uredi | uredi izvor]
Prema Jovanu Cvijiću, sela u Banji pripadaju zbijenom tipu, ali su kuće razređenije i između njih ima više prostora. Takođe, mogu se uočiti razlike u obliku naselja i u rasporedu kuća. Ako se obrati pažnja na oblik sela, ona se mogu podeliti na ovalna i izdužena.
- Ovalna sela su ona naselja koja su imala prostora da se razvijaju u svim pravcima. Takav je slučaj sa selima koja leže na jezerskim površinama kao što su: Trubarevac, Vrbovac, Rujevica i Resnik. Slično je i sa onim selima koja su razvijena sa obe strane rečne doline: Mužinac, Šarbanovac, Nikolinac, Čitluk, Jošanica i Vrmdža. Ali, ako je selo sprečeno da se širi u nekom pravcu, kao što je slučaj sa selima koja leže na jednoj starni doline, ona dobijaju polukružni oblik. To su jednostrana ovalna sela poput sela Žučkovac, Trgovište, Sesalac, Orešac i Bogdinac.
- Izdužena sela nisu imala dovoljno prostora za razvijanje. To je posledica razvoja na uskoj terasi ili rečnoj dolini. Primer ovog tipa je selo Dugo Polje (dugačko 3 km i široko 600 - 800 m).[2]
Po raspredu kuća, sela se izuzetno razlikuju. Ovalna sela imaju najgušću koncentraciju kuća u sredini prostora. To je „sredselo” gde je opština i gde se seljaci skupljaju. Od sredine ka periferiji kuće se sve više razređuju. Takav je slučaj kod Jošanice, Nikolinca, Milušinca i Mužinca gde je središte sela na dolinskoj ravni, a kuće su izgrađene uz dolinske strane. Kod sela koja su na jednoj strani doline reke (polukružna sela) najgušća je koncentracija kuća pored reke. Najbolji primeri su sela Žučkovac, Trgovište i Sesalac. Kod ovalnih i poluovalnih sela nema mahala, već su se pojedini krajevi nazivali po uglednim porodicama. Samo kod nekih razređenih sela mogu se pojaviti izdvojene grupe kuća: Jezerske kuće u Vrbovcu i Karlovske kuće u Šarbanovcu...[2]
Dugo Polje, kao izduženo selo, nema zbijeni centar kuća. Ovde su kuće podeljene na jasno odvojene grupe u okviru kojih su se razlikovale tri mahale: Pavlovska, Matinska i Kamenjarska.
Kuća i ostale zgrade[uredi | uredi izvor]
Po narodnom predanju, najstarija kuća Banje je bila brvnara, dok u novije vreme preovlađuju savremene kuće. U seoskom dvorištu su, pored kuće, još nekoliko odeljenja: košara, dreje (zgrada u kojoj se čuva odelo), koš za kukuruz i ambar za žito, jar za stoku, plevnja za slamu, trem za alate, kočina za živinu... Često su dve ili više građevina spojene kako bi se uštedelo u građi i prostoru. [2] Kuće i zgrade su zidali udruženi seljaci. Svaka kuća imala je određenu površinu pod šumom i plac pod zasadima. U zavisnosti od položaja, neka naselja su imala plac relativno blizu domaćinstava, dok su druga bila znatno udaljena od njega.[2]
Izuzetak predstavlja Sokobanja, banjsko naselje koje se najviše razvilo. U njoj preovlađuju osobine gradskog prostora: mnogobrojne zgrade sa stanovima i savremene kuće bez poljoprivrednih zgrada. Naselje zahvata veliku površinu raščlanjenu parkovima i širokim ulicama, šetalištima i odmaralištima.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Antonijević, Dragoslav (1989). Zbornik radova XXXVI kongresa saveza udruženja folklorista Jugoslavije. Beograd: Savez udruženja folklorista Srbije.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n Jovanović, Petar (1924). Banja. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
- ^ a b v g d đ Dimitrijević, Ljiljana; Pavlović, Mila; Radivojević, Aleksandar (2011). Climate of Sokobanja basin and its influence on the development of agriculture. Beograd: Geografski fakultet. str. 16—27. line feed character u
|title=na poziciji 52 (pomoć) - ^ „Soko Banja”. Sokobanja - 💚 Zeleno srce Srbije (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2022-12-20.
- ^ „JP PEU Resavica: Soko”. www.jppeu.rs. Arhivirano iz originala 20. 12. 2022. g. Pristupljeno 2022-12-20.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Čeliković, Borisav. (2003). Aleksinačko Pomoravlje, Banja, Golak. Beograd: Službeni glasnik;