Blagoveštenski sabor

Blagoveštanski sabor je bio sabor Srba u Austrijskom carstvu koji je održan 2. aprila 1861. na dan crkvenog praznika Blagoveštenje.^[1]

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Nakon Oktobarske diplome kojom je uvedeno ustavno stanje u Austriji car Franc Jozef se premišlja da li se opredeliti za centralizam, dualizam ili federalizam. Prvobitno ne dozvoljava Srbima da drže sabor (tj. ne saziva ga), već poziva patrijarha da sa 20 uglednih ljudi dođe u Beč da se nagode, ali Rajačić ovo odbija.

Da bi ublažio ogorčenje Srba zbog ukidanje Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, car je sazvao srpski sabor u Sremskim Karlovcima na Blagoveštenje 1861. i dozvolio mu je da sme da raspravlja o političkim pitanjima. Na ovaj način car je vršio pritisak na Mađare i priznao Srbe za narod u Ugarskoj. Mogli su mu prisustvovati samo Srbi iz Ugarske, tj. iz dotadašnje Vojvodine, a to je zabranjeno onima iz Vojne granice. Niko nije očekivao mnogo od ovakvog ograničenog sabora, ali su svi pristali na njega.

Sabor[uredi | uredi izvor]

Sabor se sastao 2. aprila i okupio je najuglednije predstavnike Srba iz Ugarske. Imao je 75 članova (patrijarh, 25 crkvenih lica + 3 episkopa, ostali članovi su bili iz redova građanstva-advokati, lekari, inženjeri, činovnici, zemljoposednici i drugi) koji su izabrani od svih Srba, jer nije bilo vremena da se utvrđuje imovni cenzus. Na ovaj način izabrana je stvarna srpska elita, a među njima i mnogi viđeni intelektualci. Konzervativna elita se sada po prvi put suočila sa liberalno-demokratskim građanstvom sa kojom je povela borbu za dominantnu ulogu u srpskom društvu. Svi su bili složni da treba dobiti autonomnu oblast, ali se nisu slagali od koga je treba tražiti. Pojavilo se više struja:

„Većina“ (patrijarh Josif Rajačić i dvorski savetnik Đorđe Stojaković) koja je nastojala da srpska pitanja reši uz pomoć vlade i Cara oslanjajući se na srpske privilegije. Ova struja je i odnela prevagu, pa su prema njihovim stremljenjima i sastavljeni srpski zahtevi – očuvanje privilegija i crkveno-školske autonomije, ali i povratak autonomne oblasti sa izabranim vojvodom; iz Beča su podsticani da traže što veća prava i što veću teritoriju, ali samo da bi se pritisli Mađari – grb, zastava, skupština, srpski jezik kao jezik administracije...
„Manjina“ (Svetozar Miletić) tražila je da Srbi ispunjenje svojih zakona nađu sporazumevajući se sa mađarskim naprednim krugovima i na osnovu njihovih zakona (napraviti manje promene u ustavu iz 1848) i svoga prirodnog i nacionalnog prava, a ne da se pozivaju na oktroisane privilegije stare 150 godina; ovu struju je podržavao i knez Mihailo Obrenović koji je kao svog poslanika u Karlovce poslao Jovana Ristića i neki srpski plemići koji su bili prougarski raspoloženi; kako se dvor vodio istorijskim i državnim, a ne prirodnim pravom, ovakvi zahtevi su bili neprihvatljivo „revolucionarni"; sa druge strane, bilo je nemoguće dogovoriti se sa Mađarima ako je osnovni zahtev bio Vojvodina, što bi značilo federalizaciju Ugarske; ipak, ovo je po prvi put da se srpska elita odvaja od Beča i carskih privilegija i početak otvorenog sukoba sa konzervativcima.
„Sredina“ (Jovan Subotić i Đorđe Stratimirović) je bila za to da pre opredeljivanja za Beč ili Peštu treba sklopiti državnopravni dogovor sa Hrvatima. pa onda zajedno sa njima voditi pregovore a u svakom slučaju su bili za ujedinjenje sa Trojednicom da bi se stvorila jedna od federalnih jedinica Carstva.

I knez Mihailo, koji je bio dobro upućen u odnose među Srbima u Ugarskoj, je pokušao da utiče na rad Blagoveštenskog sabora, sa ciljem da izmiri Mađare i Srbe. Želeo je da oni sporazumno reše međusobna sporna pitanja, a potom da zajednički nastupe protiv centralističkih težnji austrijske vlade. Da bi uticao na rad sabora, knez je u Karlovce poslao Jovana Ristića, sa nalogom da usmeno iznese njegove želje patrijarhu Rajačiću, kome se i pismeno obratio naglasivši da nikada nije toliko "pogledao na Karlovce" kao sada "kada se približavao prevažan trenutak u životu tamošnjeg naroda našeg".^[2]

Kada je sabor 20. aprila okončao zasedanje, njegovi zaključci su predati Caru preko jed deputacije. Car je pri audijenciji deputacije izrazio zadovoljstvo rado sabora i dao je obećanje da će zahteve ispuniti. Međutim, uprkos datom obećanju zahtevi nisu ostvareni, već je car zapravo samo taktizirao sa Mađarima koji su bili protiv njih, kao i Hrvati, te su ovi ostali neispunjeni. Rešenje srpskog pitanja se oteglo do unedogled. Zaključci Blagoveštenskog sabora su ostali značajno uporište u utvrđivanju srpskih zahteva u narednim decenijama. Upravo zbog toga Blagosveštenski sabor, kao treći po redu politički sabor Srba u Ugarskoj, ima posebno mesto u istoriji srpskog naroda.

I u narednim godinama neredovno su održavani crkveno-narodni sabori, ali su samo rešavali pitanja škole i crkve.

Vlaho Bukovac je naslikao „Blagoveštenski sabor” 1901. godine.^[3]

Hrvatski sabor 1861.[uredi | uredi izvor]

Istovremeno sa Blagoveštenskim, sastao se i Hrvatski sabor u koji su birani i predstavnici Vojne krajine. Za 4 meseca rada doneo je izuzetno mnogo zakona i štošta je uredio. I ovde se povelo pitanje da li sarađivati sa Nemcima ili sa Mađarima ili pak ići „samostalno“. Na kraju je prevagnuo stav Narodne stranke (Josip Juraj Štrosmajer i Rački) da se pristane na novu uniju sa Ugarskom (stara je pokidana 1848) ali da ova prvo prizna Hrvatsku samostalnost i teritorijalnu celovitost. Ovo nikada nisu prihvatili mađaroni. Kako nisu hteli da pošalju poslanike na skupštinu u Beču (jer je to bilo protivno običajima) i Dvor se okrenuo protiv njih i počeo da forsira svoju struju na čelu sa Ivanom Mažuranićem, načelnikom novoosnovane Hrvatske kancelarije u Beču.

Reference[uredi | uredi izvor]

^ Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 151. ISBN 86-331-2075-5.
^ Gavrilović, Slavko (1994). Istorija srpskog naroda, peta knjiga, drugi tom, "Od prvog ustanka do Berlinskog kongresa 1804 -1878". Beograd: Srpska književna zadruga. str. 128. ISBN 86-379-0483-1.
^ Dimitrijević, Milica (3. 9. 2022). „„Blagoveštenski sabor” je kulturno blago”. Politika. Pristupljeno 4. 9. 2022.