Budimpešta

Uredi veze
Koordinate: 47° 28′ 19″ S; 19° 03′ 01″ I / 47.471944° S; 19.050278° I / 47.471944; 19.050278
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Budimpešta
mađ. Budapest
Mađarski parlament
Budimski dvorac i Lančani most
Ribarska tvrđava i Matijina crkva u pozadini
Trg heroja
Bazilika Svetog Ištvana
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Mađarska
ŽupanijaBudimpešta
Osnovan17. novembar 1873.
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2017.1.706.851
 — gustina3.249,91 st./km2
Aglomeracija3.011.598
Geografske karakteristike
Koordinate47° 28′ 19″ S; 19° 03′ 01″ I / 47.471944° S; 19.050278° I / 47.471944; 19.050278
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Površina525,2 km2
Budimpešta na karti Mađarske
Budimpešta
Budimpešta
Budimpešta na karti Mađarske
Ostali podaci
GradonačelnikGergelji Koračon
(od 2019)
Poštanski broj1011–1239
Pozivni broj1
Veb-sajt
budapest.hu

Budimpešta (mađ. Budapest /ˈbudɒpɛʃt/ O ovoj zvučnoj datoteci Hu-Budapest.ogg (pomoć·info) — Budapešt) jeste glavni grad Mađarske[1] i glavni politički, industrijski, trgovački i saobraćajni centar zemlje. Ima preko 1,7 miliona stanovnika, što je manje od vrhunca dostignutog sredinom 1980-ih kada je imala 2,1 miliona stanovnika. Grad Budimpešta čini posebnu županiju (glavni grad) u sklopu županijske podele Mađarske, a sa svih strana okružuje je županija Pešta.

Budimpešta zauzima obe obale Dunava spajanjem Budima i Obude na desnoj obali, sa Peštom na levoj (istočnoj) obali Dunava.

Etimologija[uredi | uredi izvor]

Ime Budimpešta nastalo je spajanjem naziva Budima i Pešte, koji su se (zajedno sa Obudom) ujedinili 1873. godine.[1] Grof Ištvan Sečenji, mađarski političar, pisac i istoričar, pominje ovaj naziv u knjizi Svet, objavljenoj 1831. godine.

O poreklu naziva Budim postoji više teorija. Prema prvoj, koja potiče iz srednjeg veka, Budim je dobio ime po osnivaču, Bledi, prethodniku i rođaku Atile Hunskog. Bleda je u mađarskoj literaturi poznat pod imenom Buda (mađ. Buda). Ovu teoriju podržavaju i savremeni istoričari. Prema drugoj teoriji, naziv potiče od slovenske reči voda i vezuje se za Akvinkum, stari rimski grad, koji se nalazio na ovom području.

Poreklo naziva Pešte, takođe se tumači na više načina. Jedno od njih, koje je zabeležio Klaudije Ptolemej, kaže da je ovde još u periodu rimske vladavine postojalo utvrđenje. Naziv utvrđenja, Ptolemej navodi kao Πέσσιον (mađ. Pesszion). Druga teorija ukazuje na slovensko poreklo. Smatra se da je osnova reči peć (bug. пещ) i da je povezana sa reči пещера („pećina”).[2]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Budimpešta je smeštena u samom centru Panonske nizije, u županiji Pešta. Zauzima 525 km² i okružena je naseljima peštanske županije. Putem se nalazi 216 km jugoistočno od Beča, 545 km južno od Varšave, 1565 km jugozapadno od Moskve, 1122 km severno od Atine, 788 km severoistočno od Milana i 443 km jugoistočno od Praga. Od Beograda je putem udaljena 378 km, a od graničnog prelaza Horgoš 184 km.

Najniža tačka Budimpešte je nivo Dunava, oko 90 m nadmorske visine, a najviša 529 m (brdo Janoš). Grad se proteže 25 km u dužinu (od juga ka severu) i 29 km u širinu (pravac istok-zapad). Zauzima obe obale Dunava, koji ulazi u grad sa severne strane. Dunav je u delu koji protiče kroz Budimpeštu oduvek bio plitak. Na sredini reke nalaze se i ostrva Obuda i Margitsiget. Ostrvo Čepel, najveće ostrvo na Dunavu u Mađarskoj, svojim severnim delom obuhvata 21. budimpeštanski okrug.[3]

Budimpešta je posebna po topografskom kontrastu između budimske i peštanske strane. Leva obala (Budim) je brdovita, sa oko 20 brda na teritoriji grada. Brda su uglavnom od krečnjaka i dolomita, sa pećinama koje je načinila voda. Najveća pećina je stalaktitna pećina Palvelđi (mađ. Pálvölgyi), čija ukupna dužina iznosi 7.200 m. Na drugoj strani Dunava je Pešta — potpuna suprotnost Budimu. Smeštena u niziji, na terenu koji se polako izdiže ka istoku, da bi najistočniji delovi grada bili gotovo iste nadmorske visine kao budimska brda. Pešta zauzima oko ⅔ površine Budimpešte.

Budimpešta je jedini glavni grad u svetu u kojem se nalaze termalni izvori. Iz 125 termalnih izvora izvire 70 miliona termalne vode dnevno, sa temperaturom i do 58 °C. Neki od ovih izvora imaju lekovita svojstva.[4]

Klima[uredi | uredi izvor]

Klima u Budimpešti je umerenokontinentalna. Leta su topla i prijatna, dok su zime oštre i hladne. Dugih perioda bez padavina nema.

Klima Budimpešte, 1971–2010
Pokazatelj \ Mesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Apsolutni maksimum, °C (°F) 18,1
(64,6) 		19,7
(67,5) 		25,4
(77,7) 		30,2
(86,4) 		34,0
(93,2) 		39,5
(103,1) 		40,7
(105,3) 		39,4
(102,9) 		35,2
(95,4) 		30,8
(87,4) 		22,6
(72,7) 		19,3
(66,7) 		40,7
(105,3)
Maksimum, °C (°F) 2,9
(37,2) 		5,5
(41,9) 		10,6
(51,1) 		16,4
(61,5) 		21,9
(71,4) 		24,6
(76,3) 		26,7
(80,1) 		26,6
(79,9) 		21,6
(70,9) 		15,4
(59,7) 		7,7
(45,9) 		4,0
(39,2) 		15,3
(59,5)
Prosek, °C (°F) 0,4
(32,7) 		2,3
(36,1) 		6,1
(43) 		12,0
(53,6) 		16,6
(61,9) 		19,7
(67,5) 		22,3
(72,1) 		21,2
(70,2) 		16,9
(62,4) 		11,8
(53,2) 		5,4
(41,7) 		1,8
(35,2) 		11,3
(52,3)
Minimum, °C (°F) −1,6
(29,1) 		0,0
(32) 		3,5
(38,3) 		7,6
(45,7) 		12,1
(53,8) 		15,1
(59,2) 		16,8
(62,2) 		16,5
(61,7) 		12,8
(55) 		7,9
(46,2) 		2,9
(37,2) 		0,0
(32) 		7,8
(46)
Apsolutni minimum, °C (°F) −25,6
(−14,1) 		−23,4
(−10,1) 		−15,1
(4,8) 		−4,6
(23,7) 		−1,6
(29,1) 		3,0
(37,4) 		5,9
(42,6) 		5,0
(41) 		−3,1
(26,4) 		−9,5
(14,9) 		−16,4
(2,5) 		−20,8
(−5,4) 		−25,6
(−14,1)
Količina padavina, mm (in) 37
(1,46) 		29
(1,14) 		30
(1,18) 		42
(1,65) 		62
(2,44) 		63
(2,48) 		45
(1,77) 		49
(1,93) 		40
(1,57) 		39
(1,54) 		53
(2,09) 		43
(1,69) 		532
(20,94)
Dani sa padavinama 7,3 6,1 6,4 6,6 8,6 8,7 7,2 6,9 5,9 5,3 7,8 7,2 84
Relativna vlažnost, % 79 74 66 59 61 61 59 61 67 72 78 80 68,1
Sunčani sati — mesečni prosek 62 93 137 177 234 250 271 255 187 141 69 52 1.988
UV indeks 1 2 3 5 6 7 7 6 4 3 1 1 3,8
Izvor: Hungarian Meteorological Service[5] and Weather Atlas[6]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Ostaci antičkog grada Akvinikum

Poznata istorija Budimpešte počinje sa rimskim gradom pod imenom Akvinkum (Aquincum), osnovanim oko 89. godine nove ere, na mestu starije keltske naseobine blizu mesta gde je nastala Obuda. Akvinkum je od 106. do kraja 4. veka bio glavni grad provincije, donje Panonije. Na mestu današnje Pešte je bio izgrađen grad Contra Aquincum (ili Trans Aquincum).

Oblast su oko 900. godine osvojili Mađari, koji su oko jednog veka kasnije osnovali kraljevinu Mađarsku. Kada su je uništili Mongoli, 1241, Pešta je već bila značajno mesto, i brzo je ponovo izgrađena, ali je Budim bio sedište kraljevskog dvora od 1247. i 1361. je postao glavni grad Mađarske.

Osmanlije su osvojili veći deo Mađarske u 16. veku, i prekinuli su rast grada: Peštu su sa juga zauzeli 1526. godine, a Budim 15 godina kasnije. Dok je Budim ostao sedište osmanskog upravnika, Pešta je bila vrlo zapuštena do 1686. kada su je osvojili habzburški vladari. Godine 1690, Velikom seobom Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem povećava se broj budimskih i peštanskih Srba koji su već od ranije živeli na ovim prostorima. Veliki deo Srba se nastanio u budimskom Tabanu. Po jednom podatku, prve kafane u Pešti su otvorili Srbi - neki Blaža je 1715. otvorio "neku vrstu kafane" a zatim Miloš Radić iz Sombora prvu u "današnjem kafansko-gostioničarskom smislu".[7]

Pešta je od 1723. bila sedište administrativnog aparata kraljevstva, koji je najbrže rastao u 18. i 19. veku, i inicirao izraziti rast grada u 19. veku.

Muzej lepih umetnosti

Spajanje tri distrikta pod jednu administraciju, koje je prvo propisala mađarska revolucionarna vlada 1849. je poništeno ubrzo potom, po reuspostavljanju habzburške vlasti. Konačno je ovu odluku sprovela autonomna mađarska kraljevska vlada, uspostavljena po austrougarskoj nagodbi iz 1867. (vidi Austrougarska). Broj stanovnika „ujedinjene“ prestonice je porastao u periodu od 1840. do 1900. na 730.000.

U 20. veku broj stanovnika je rastao uglavnom u predgrađima. Ujpešt (Nova Pešta) je više nego udvostručila broj stanovnika između 1890. i 1910, a većina industrije zemlje se koncentrisala u gradu. Ljudski gubici Mađarske tokom Prvog svetskog rata, i potonji gubitak više od polovine teritorije kraljevstva (1920) je zadao samo privremeni udarac broju stanovnika, a Budimpešta je postala prestonica manje, ali sada suverene države. Do 1930. je uže gradsko jezgro brojalo milion stanovnika, uz dodatnih 400.000 u predgrađima.

Oko trećina od 200.000 Jevreja u Budimpešti je umrla tokom nacističkog genocida tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu. Grad je znatno porušen u sovjetskoj opsadi tokom zime 1944, a oporavio se tokom pedesetih i šezdesetih. Budimpešta je tokom osamdesetih podelila sudbinu države kada je broj stanovnika smanjen usled povećane emigracije i smanjenja nataliteta.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Budimpešta je najnaseljeniji grad u Mađarskoj i jedan od najvećih gradova u Evropskoj uniji. Broj stanovnika je poslednje decenije u usponu. Ako se uzmu u obzir sva naseljena mesta unutar Budimpeštanske Metropolitan oblasti, koja je dom za 3,3 miliona ljudi, to iznosi oko 34% od mađarskog stanovništva. Godine 2014. grad je imao gustinu naseljenosti od 3.314 ljudi po kvadratnom kilometru i to je najgušće naseljena opština u Mađarskoj. Okrug Eržebetvaroš sa preko 30.000 stanovnika po km² jedno je od najgušće naseljenih područja na svetu.

Prema popisu iz 2011. U Budimpešti je živelo 1.729.040 ljudi u 906.782 domaćinstava. Po nacionalnosti je bilo 1.397.851 Mađara (80,8%), 19.530 Roma (1,1%), 18,278 Nemaca (1,0%), 6.189 Rumuna (0,4%), 4.692 Kineza (0,3%) i 2.581 Slovaka (0,1%). Na istom popisu 301.943 stanovnik Budimpešte (17,5%) nije se izjasnio o svojoj nacionalnosti. U Mađarskoj se ljudi mogu opredeliti za više od jedne etničke pripadnosti, tako da je zbir nacionalnosti veći od ukupnog stanovništva. U Budimpešti se nalazi jedna od najvećih jevrejskih zajednica u Evropi.[8][9]

Demografija
1949.1960.1970.1980.1990.2001.2011.2017.
1.590.3161.804.6062.001.0832.059.2262.016.6811.777.9211.729.0401.752.704

Srbi u Budimpešti[uredi | uredi izvor]

Danas u Budimpešti živi preko dve hiljade Srba. Oni su mahom potomci dalekih predaka iz „Čarnojevićevog jata“ koji su se doselili Velikom seobom Srba 1690, ali ima i Srba koji su se doselili počev od 90-ih godina 20. veka i povećavaju broj malobrojne ali veoma aktivne i žive zajednice Srba u Mađarskoj. Srbi u Budimpešti imaju svoju Srpsku pravoslavnu crkvenu opštinu sa sabornim hramom Velikomučenika Svetog Georgija u Srpskoj ulici (mađ. Szerb utca) blizu popularne Vacke (mađ. Váci utca) ulice, koja je u sklopu Eparhije budimske. Crkva je podignuta 1733. godine, a 1752. godine dobila dozidani zapadni deo sa zvonikom. To je verovatno uradio peštanski arhitekta Adam Majerhofer. Templo je duborezački rad, koji je izveo 1838—1845. godine bildhauer Mihajlo Janić iz Arada. Ikonostas je oslikao 1857. godine Karolj Sterio. Prvobitni ikonostas je bio rad ikonopisca Stefana Teneckog, i prenet je posle poplave 1838. godine u Adonj. Potpuno je uništen tokom jednog od savezničkih bombardovanja u Drugom svetskom ratu. Crkvena porta sadrži 43 nadgrobna epitafa i spomenike stare od 18. veka, svi su od mermera, i deo njih je prenet tu nakon rušenja srpskog Tabanskog - Budimskog hrama. U porti se nalazi zgrada nekadašnje srpske veroispovedne škole.[10]

U Budimpešti postoji Srpsko zabavište, osnovna škola, gimnazija i đački dom „Nikola Tesla“.[11] Srpsku školu pohađa preko 200 đaka.

U mađarskoj prestonici rade i Samouprava Srba u Mađarskoj kao i Srpska samouprava u Budimpešti.

Ovde su se pojavljivale i Srpske narodne novine, koje sada izlaze pod nazivom Srpske nedeljne novine kao nedeljnik Srba u Mađarskoj[12], a takođe i list Neven. Ovde se uređuje i Srpski ekran, polučasovna emisija Mađarske televizije na srpskom jeziku koja se emituje nedeljno.

U mađarskoj prestonici deluju i kvartovske (okružne) srpske samouprave kao i Zadužbina Jakova Ignjatovića i Zadužbina Save Tekelije — Tekelijanum.[13][14]

U Budimpešti radi i Srpsko pozorište u Mađarskoj, a takođe i KUD Taban.

Srpska samouprava u Budimpešti je 2008. godine pokrenula Radio ritam — internet radio-stanicu koja 24 časa emituje svoj program na srpskom jeziku.

Okruzi Budimpešte[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Okruzi Budimpešte

Budimpešta, ima 23 okruga (mađ. kerület), svaki sa svojom sopstvenom upravom.

Okrug Stanovništvo (1. januar 2012) Površina (km²) Gustina (/km²) Osnivanje
x 0 0 0 x
Budimpešta I okrug 24 528 3,41 7 193 1873.
Budimpešta II okrug 88 011 36,34 2 422 1873.
Budimpešta III okrug 123 889 39,70 3 121 1873.
Budimpešta IV okrug 99 050 18,82 5 263 1950.
Budimpešta V okrug 27 342 2,59 10 557 1873.
Budimpešta VI okrug 43 377 2,38 18 226 1873.
Budimpešta VII okrug 64 767 2,09 30 989 1873.
Budimpešta VIII okrug 85 173 6,85 12 434 1873.
Budimpešta IX okrug 63 697 12,53 5 084 1873.
Budimpešta X okrug 81 475 32,49 2 508 1873.
Budimpešta XI okrug 145 510 33,49 4 345 1934.
Budimpešta XII okrug 55 776 26,68 2 091 1940.
Budimpešta XIII okrug 118 320 13,44 8 804 1938.
Budimpešta XIV okrug 123 786 18,13 6 828 1935.
Budimpešta XV okrug 79 779 26,94 2 961 1950.
Budimpešta XVI okrug 68 235 33,51 2 036 1950.
Budimpešta XVII okrug 78 537 54,82 1 433 1950.
Budimpešta XVIII okrug 94 663 38,60 2 452 1950.
Budimpešta XIX okrug 62 210 9,38 6 632 1950.
Budimpešta XX okrug 63 887 12,18 5 245 1950.
Budimpešta XXI okrug 76 976 25,75 2 989 1950.
Budimpešta XXII okrug 51 071 34,25 1 491 1950.
Budimpešta XXIII okrug 19 982 40,77 490 1994.
Ukupno 1 740 041 525,13 3 314 —

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Lančani most noću

U Budimpešti se nalazi veliki broj značajnih građevina iz različitih istorijskih perioda. Najstarije su iz vremena antičkog Rima (1. vek), kada se ovde nalazio rimski grad Akvinikum, ali tu su i remek dela savremene arhitekture, poput Palate umetnosti. Većina zgrada u Budimpešti, relativno su niske. Svega stotinak zgrada imaju više od 10 spratova. Ovo je posledica želje da se sačuva istorijski gradski pejzaž. Obala Dunava, Budimski dvorac sa okolinom, Avenijom Andraši i Milenijumskim muzejom metroa, nalaze se na listi mesta Unesko svetske baštine, pa je i to razlog strogih pravila koje grad propisuje kada je u pitanju izgradnja novih zgrada u centru zgrada.

Na ulicama Budimpešte mogu se videti građevine projektovane različitim arhitektonskim i umetničkim stilovima. Pored antičke, tu su zdanja građena u gotskom, renesansnom, vizantijskom, baroknom, klasičnom i neoklasičnom stilu, a Budimpešta je prepoznatljiva i po arhitekturi secesije.

Privreda[uredi | uredi izvor]

Saobraćaj[uredi | uredi izvor]

Trg Heroja (noću) nalazi se u XIV okrugu
Budimski dvorac
Zapadna železnička stanica — „Njugati“

Feriheđ (Ferihegy) aerodrom ima 3 različita putnička terminala: Feriheđ 1, Feriheđ 2/A i Feriheđ 2/B. Aerodrom se nalazi istočno od centra grada u XVIII okrugu u Peštsentlerincu (Pestszentlőrinc).

Budimpešta je najznačajniji mađarski putni terminus; svi glavni auto-putevi završavaju u Budimpešti. Ona je takođe i najznačajniji železnički terminus.

U Budimu odmah pored Lančanog mosta se nalazi oznaka u vidu spomenika „Nulti kilometar“. Od te tačke se mere sva rastojanja u Mađarskoj. Sam spomenik od mermera predstavlja nulu.

Reka Dunav protiče kroz Budimpeštu na putu ka Crnom moru. Budimpešta je kroz istoriju bila važna trgovačka luka.

Stanica metroa „Opera“ na metro liniji 1

Budimpeštanski metro je drugi najstariji na svetu 1894. (posle londonskog). Ta metro linija na dubini od samo nekoliko metara je prvih godina bila sa konjskom vučom. Polazna stanica je sa Verešmarti tera gde se nalazi i najstarija poslastičarnica u Mađarskoj Žerbo koja je poznata po kolaču Žerbo kocke. Kraj linije je u Varošligetu — parku blizu Trga heroja. Prva metro linija se sada zove M1 ili Žuta linija. U potpunosti je restaurisana u originalno stanje, zbog turističko — istorijskih vožnji. Druge tri linije, M2 (crvena), M3 (plava) i M4 (zelena) su kasnije izgrađene i vode ka drugim delovima grada. Ove linije se nalaze na velikoj dubini, a crvena i zelena idu čak ispod Dunava.

Vidi takođe: Lista metro stanica u Budimpešti.

Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 188. ISBN 86-331-2075-5. 
  2. ^ Budapestcity.org Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. mart 2016) (jezik: mađarski)
  3. ^ Budapest; City guide (jezik: engleski)
  4. ^ „B92; Putovanja: Budimpešta”. B92.net. 26. 10. 2009. Pristupljeno 18. 9. 2015. 
  5. ^ „Monthly Averages for Budapest, Hungary (based on data from 1970–2010)”. Hungarian Meteorological Service. 
  6. ^ d.o.o, Yu Media Group. „Budapest, Hungary - Detailed climate information and monthly weather forecast”. Weather Atlas (na jeziku: engleski). Pristupljeno 03. 07. 2019. 
  7. ^ "Politika", 17. mart 1940
  8. ^ Mađarska centralna statistička baza (jezik: mađarski)
  9. ^ Popis u Mađarskoj, 2011 (jezik: mađarski) (jezik: engleski)
  10. ^ Srpski institut, internet baza podataka, Budimpešta
  11. ^ "Srpske nedeljne novine", Budimpešta 2017.
  12. ^ „Srpske narodne novine”. Snnovine.com. Pristupljeno 18. 9. 2015. 
  13. ^ Politika, ONLINE (16. 12. 2009). „Politika; Priznanja Zadužbine Jakova Ignjatovića”. Politika.rs. Pristupljeno 18. 9. 2015. 
  14. ^ Živković, Slavoljub (31. 12. 2007). „Politika; Obnova Tekelanijuma”. Politika.rs. Arhivirano iz originala 24. 09. 2015. g. Pristupljeno 18. 9. 2015. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Будимпешта&oldid=27702554”