Buša

Buša je autohtono malo kratkorogo planinsko domaće goveče, koje je u svom zenitu bilo rasprostranjeno na širem prostoru Balkanskog poluostrva. Od ranog srednjeg veka pa sve do sredine 20. veka bila je dominantna rasa goveda u brdsko-planinskim predelima Balkana. Tokom 20. veka oplemenjivanjem sa drugim rasama dovedena je na ivicu opstanka.

Poreklo[uredi | uredi izvor]

Od najranijeg perioda divlje goveče tur (Bos primigenius) naseljavao je Balkan, Evropu, centralnu Aziju, Indiju i severnu Afriku. Od tura razvilo se domaće goveče (Bos taurus), koje je gajeno na balkanskim prostorima. Divlja goveda su opstala sve do vremena Rimskog carstva. U doba Rimljena gajena su domaća goveda većinom brahicernog tipa (Bos taurus brachyceros), koja nastavljaju da gaje Sloveni nakon dolaska na Balkan tokom ranog srednjeg veka. Zanimljivo da su na Balkanu i u Srbiji opstali sve do srednjeg veka divlji evropski bizoni (Bison europeus), poznati kao zubrovi, koje poslednji put pominje anonimni Opis Evrope iz 14. veka. Na osnovu arheozooloških istraživanja u Srbiji su u kulturnom sloju iz rimskog perioda otkrivene kosti tura i zubra. U istom kulturnom sloju otkrivene su kosti domaćeg sitnog govečeta koje je lokalno stanovništvo uzgajalo još u gvozdenom dobu, kao i kosti krupnije rase domaćeg goveda koja su uvezena na Balkan sa Apenina. Buše spadaju u jedinstvenu rasu jer su genetski jedna od najstarijih goveda u Evropi. Takođe, imaju haplogrupu koja se inače nalazi samo u neolitskoj stoci.^[2]

Proučavanjem fresko-slikarstva, u srednjovekovnoj Srbiji uzgajana je neoplemenjena buša. Tokom osmanskog perioda nastavlja se uzgajanje kratkorogog domaćeg govečeta. Za vreme austrijske okupacije Bosne krajem 19. veka, dr Leopold Adamec, u svojim proučavanjima vršenim sa ciljem uvida u mogućnosti eksploatacije lokalnog stočnog fonda, planinsko goveče podveo je pod posebnu „ilirsku rasu“. Milan Đurić u monografiji o domaćem planinskom govečetu izdatoj u Kragujevcu 1909. godine zabeležio je narodne nazive ovih grla, budžulje, budžani, bidžani ili kamenjari, a u zapadnim krajevima i pod imenom bušani i bušanci.

Izgled i osobine[uredi | uredi izvor]

Buša u poređenju sa 195 cm visokim čovekom

Ova rasa je sitna i slabije razvijeno od ostalih evropskih goveda, dok je slične građe sa ostalim sojevima kratkorogog govečeta na Karpatima, Bliskom istoku i Maloj Aziji (anadolsko goveče). Visina grebena je kod krave od 90 do 110 cm, kod bikova je 10-15 cm veća visina grebena u odnosu na kravu. Prosečna telesna masa za kravu u narodnom govedarstvu se kreće od 150 do 200 kg, dok se u vrlo dobrim zapatima krave mogle biti teške 250-300 kg. Od 3 do 4 godine bik dostiže punu težinu, a mogli su biti teži od krave 100 kg. Telad su izrazito sitna, po teljenju masa im je oko 15 kg, sa mesec dana 30 kg, sa šest meseci 80-90 kg, a junad sa 1 godinom 100-150 kg. Za priplod se može koristiti i do 12 godina i za to vreme otele 8-10 teladi. Bikovi počinju da se koriste za priplod u uzrastu od 18 meseci i obično se koriste 7-8 godina. Buša je kasnostasna rasa goveda. Rast završava sa 3-5 godina. Najčešće se prvi put pripušta u uzrastu od 15-18 meseci. Životni vek je oko 20 godina. Daje relativno malo mleka, u narodnom govedarstvu u proseku 600 - 700 litara po laktaciji, sa do 6% mlečne masti. Laktacija traje relativno kratko od 5 do 7 meseci što omogućava visoku plodnost.

Spada u skupinu jednobojenih goveda. Boja može da bude crna, siva, zelenkasto-divlja, crvena, bela, krem, plava i tigrasta. Čista buša nema jasno izražene šare bilo gde po telu. Mogu da se jave prelazi boja ali postepeni, uglavnom po bokovima, plećkama, butovima. Tokom vremena na određenom geografskom području razvilili su se pojedini varijateti pa se govori o sojevima. Među najznačajnije sojeve buše spadaju: siva srpska, crvena metohijska, plava povardarska, žuta polimska i crna kosovska i tetovska. Najređa je bila tigrasta i albino bez pigmenta sa roze njuškom i očima bele boje. Sluzokože su tamno pigmentirane, kao i papci i rogovi. Oko gubice postoji venac svetlih dlaka, takozvana srneća gubica. Duž kičme se ponekad javi svetlija obojenost ili jeguljina linija, repna kićanka je uvek tamne boje sem kod albino primeraka. Glava je duga i klinasta, rogovi su kratki, tanki i venčasti (_) ili zakržljali, postoje i šuti primerci ili su postojali. Kod bikova se rogovi ne savijaju uvek u venčastu formu već mogu da budu pravi, odnosno idu samo u stranu. Vrat je dug, pljosnat i slabo vezan s grebenom. Dužina trupa je 100 do 105% od visine grebena. Leđa su srednje dužine, i slabo mišićava. Dubine trupa i grudi su dobro izražene dok su širine slabo izražene. Karlica je uska i duga, krovasta, telad se rađaju sitna te nema problema pri teljenju. Prednje noge imaju pravilan stav, a zadnje u većini slučajeva „iksast" (kravlji) stav nogu. Mišići su suvi, koža je elastična, tanka i fina, usled neuhranjenosti koža ogrubi, zadeblja a životinja začupavi. Vime je kratko, plitko, malo, ima pravilan oblik, nekad pigmentirano nekad ne. Dobro se prilagođava uslovima sredine i otporna je na zarazne i parazitske bolesti.

Rasprostranjenost[uredi | uredi izvor]

Buša je do sredine 20. veka bila glavno govedo kod stanovnika na širem prostoru Balkana, a rasprostirala se južno od reke Save i Dunava, od Avale do Olimpa i od Rodopa do Velebita. U 20. veku dolazi do gubitka interesovanja za gajenje niskoproduktivnih rasa, kao i do ukrštanja buše sa visokoproduktivnim plemenitim rasama goveda, što sve skupa dovodi do masovne depopulacije i svrstava na listu domaćih ugroženih vrsta životinja. Danas se u čistoj rasi Buša može naći jedino kod stanovnika u izolovanim planinskim oblastima Balkana, kao i kod savremenih organskih stočara, koji je drže u manjim ili većim stadima na slobodnoj (tradicionalnoj) ispaši.

Uzgajanje[uredi | uredi izvor]

Eksterijerne i proizvodne karaktiristike buše su odraz loših uslova pod kojima se goveče gajilo tokom vekova u brdsko-planinskom predelima sa ekstenzivnim (primitivnim) stočarstvom. Ishrana tokom zime je bila veoma oskudna, pa su buše u proleće bile u slaboj kondiciji što se nepovoljno odražavalo na rast teleta. Rano odbijanje teleta, prevremena oplodnja mladih grla, loša ishrana i smeštaj uticale na morfološke i fiziološke karakteristike buše. Od srednjeg veka pa sve do sredine 19. veka pored domaće radinosti i zanatstva glavna privredna grana kod stanovika Balkana bila je stočarstvo od kada postepeno primat dobija zemljoradnja. Stanovnici stočari koji su živeli u mnogočlanim zadružnim porodicama gde je podela rada bila izvršena prema polu i uzrastu, uspeli su da svojim radom obezbede osnovne životne potrebe. Sistem uzgoja stoke (ovaca, koza i goveda) podrazumevalo je letnju ispašu na planinskim pašnjacima i spuštanja pred zimu u stalna naselja na nižim nadmorskim visinama. Glavna sirovina u proizvodni hrane kod stočara predstavljali su mleko i meso, odnosno spravljanje masla, sira i suvog mesa (Tehnologija izrade kravljeg belog sira) Ovakav sistem uzgoja stoke bio je dominantan do sredine 20. veka kada usled urbanizacije, industralizacije i migracije stanovništva iz sela u grad uspeo da održi u tragovima u izolovanim planinskim predelima Balkanskog poluostrva i na početku 21. veka. Zanimljivo da su u vreme Kraljevine Srbije suhomesnati proizvodi stočara sa Zlatibora, goveđa i svinjska pršuta, kao i slanina, izlagani 1889. godine na Svetskoj poljoprivrednoj izložbi u Parizu. Od kravljeg i ovčijeg mleka pravljeni su sir i skorup. Buša daje kvalitetno punomasno mleko. Buše su gajena zajedno sa ovcama u planinskim predelima na ekstenzivni način. Oko njih se manje radilo i vodilo računa nego oko ovaca. Buše su se držala na paši i brstu, a u nekim krajevima držana su u sampasu (slobodnoj ispaši) i zimi i leti. Buše su podnosila slabu hranu i loš smeštaj. Držana su u nepokrivenim torovima, a zimi na mestima zaklonjenim od vetra.

Stogovi sena u Gusinju. Seno predstavlja osnovnu zimsku hranu za goveda, konje, ovce i koze.

Po uzoru na britanski Martinov zakon iz 1822. godine u Kraljevini Srbiji 1898. godine usvojen je u Zakon o unapređenju stočarstva kojim je bilo propisano otvaranje opštinskih priplodnih stanica, ali i zabranu da se domaća stoka drži preko zime napolju, a naročito tokom noći. Za njen smeštaj svaki vlasnik je morao da ima posebne košare. Zakon je zabranjivao zlostavljanje stoke batinama, izgladnjavanjem i pretovarivanjem. Kraljevina Srbija se 1900. godine sa 956. 661 grla goveda nalazila na osmom mestu u Evropi po odnosu broja goveda i stanovnika (38,6 grla na 100 stanovnika), odmah iz Švajcarske, a ispred Francuske. Najveći deo goveda korišćen je za tegljenje 54,31%, u ostale svrhe koristilo se samo 27,13%, dok su telad bila 18,56%. Na prelazu iz 19. u 20. vek, u Srbiji najbolji suvati na kojima su se preko leta tovila goveda za prodaju nalazila su se na Zlatiboru, Kopaoniku, Vardeniku, Kukavici, Željinu, Stolovima, Maljenu, Povlenu, Suvoj planini i Staroj planini. Po brojnosti uzgajane i tovljene stoke najviše se isticao Zlatibor. Buša je čvrste i kompaktne građe pa je korištena za rad. Koristila se u narodnom govedarstvu za sve tri proizvodnje: rad, mleko i meso. Randman se u proseku kreće kod krava 41,5%, a kod volova 45,5%, dok kod utovljenih bikova randman se kreće od 52-55%.

Danas se jedno od najvećih stada buše od Crnog mora do Jadrana sa preko 400 grla nalazi na Staroj planine u selu Gornji Krivodol.^[3]

Selekcija, oplemenjivanje i depopulacija buše[uredi | uredi izvor]

U prvoj polovini 19. veka u Kneževini Srbiji dolazi do jednog od prvih ukrštanja balkanskog planinskog govečeta buše sa panonskim stepskim govečetom čime su nastali najbolji zapati kolubarskih goveda. Pored kolubarskih goveda, u Srbiji su se ukrštanjem izdvajala još i tamnavski i resavski soj goveda. Sva ova goveda odlikovala su se izdržljivošću i sposobnosti za vuču. Nakon otvaranje pruge Beograd - Niš krajem 19. veka uvezene su brojne plemenite rase goveda (marijahovska, labudska, bernska, pincgavska, algajska, holandska, frajburška i simentalska) među kojima je prepoznata kao proizvodno vredna švajcarska simentalska rasa goveda, koja će postati dominantna kombinovana rasa goveda tokom postojanja Jugoslavije u 20. veku.

U 21. veku, osim buše na Balkanu su ugroženi pojedini sojevi autohtone domaće ovce - pramenke, balkanska domaća koza, balkanski magarac, kao i Balkanski brdski konj.

Izvori[uredi | uredi izvor]

^ Srednjevekovni nalazi raonika i prikazi rala na dečanskim freskama Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. jul 2018), Vesna R. Manojlović Nikolić, Filozofski fakultet – Odsek za istoriju, Univerzitet u Novom Sadu, 2011.
^ Hristov, Peter; Sirakova, Daniela; Mitkov, Ivan; Spassov, Nikolai; Radoslavov, Georgi (2018). „Balkan brachicerous cattle – the first domesticated cattle in Europe”. Mitochondrial DNA Part A. 29 (1): 56—61. PMID 27931135. S2CID 205974350. doi:10.1080/24701394.2016.1238901.
^ „Najveće balkansko stada buša (Poljoprirednik, Boris Berisavljević, 11. decembar 2017.)”. Arhivirano iz originala 08. okt 2018. g. Pristupljeno 07. okt 2018. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |access-date=, |archive-date= (pomoć)

Literatura[uredi | uredi izvor]

Repić O., Govedarstvo, Beograd 1907.
Đurić M. Đ., Jedan prilog monografiji domaćeg planinskog govečeta, Kragujevac, 1909.
Stajić U., Kolubarsko goveče, Beograd 1912.
Trojanović S., Tur i zubar, Glasnik Srpskog geografskog društva 12, 1926.
Katić R., Stočarstvo srednjovekovne Srbije, Beograd 1978.
Srdanović-Barać O., Srpska agrarna revolucija i poljoprivreda od Kočine Krajine do kraja prve vladavine kneza Miloša: (1788–1839), Beograd 1980.
Stočarstvo sa ishranom za I-IV razred poljoprivredne i veterinarske škole", izdanje 2008, autori: Radomir Jovanović,Bogoljub Simović i Miroslava Milojić. Str-125.
Miljković-Katić B., Poljoprivreda Kneževine Srbije (1834–1867), Beograd 2014.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

[1] Srednjevekovni nalazi raonika i prikazi rala na dečanskim freskama Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. jul 2018), Vesna R. Manojlović Nikolić, Filozofski fakultet – Odsek za istoriju, Univerzitet u Novom Sadu, 2011.

[2] Hristov, Peter; Sirakova, Daniela; Mitkov, Ivan; Spassov, Nikolai; Radoslavov, Georgi (2018). „Balkan brachicerous cattle – the first domesticated cattle in Europe”. Mitochondrial DNA Part A. 29 (1): 56—61. PMID 27931135. S2CID 205974350. doi:10.1080/24701394.2016.1238901.

[3] „Najveće balkansko stada buša (Poljoprirednik, Boris Berisavljević, 11. decembar 2017.)”. Arhivirano iz originala 08. okt 2018. g. Pristupljeno 07. okt 2018. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |access-date=, |archive-date= (pomoć)

[1]

[2]

[3]