Vanuatu

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Republika Vanuatu
Ripablik blong Vanuatu  (bislama)
Republic of Vanuatu  (engleski)
République de Vanuatu  (francuski)
Krilatica: У Бога се уздамо[1][2]
(bisl. Long God yumi stanap)
(engl. In God we stand)
Himna: Ми, ми, ми
(bisl. Yumi, Yumi, Yumi)
(engl. We, We, We)

Lokacija Vanuatua u Tihom okeanu

Glavni gradPort Vila
Službeni jezikbislama, engleski, francuski
Vladavina
Oblik državeParlamentarna republika
 — PredsjednikNikenike Vurobaravu[3]
 — PremijerŠarlot Salvai
Istorija
Nezavisnost30. jul 1980.
Geografija
Površina‍
 — ukupno12.200 km2 (157)
Stanovništvo‍
 — 2020.[4]298.333 (174)
 — gustina24,45 st./km2
Ekonomija
Valutavatu
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +11
Internet domen‍.vu‍
Pozivni broj+678

Vanuatu, zvanično Republika Vanuatu, je ostrvska država u južnom Tihom okeanu.[5] Arhipelag se nalazi 1.750 km istočno od Australije, 500 km severoistočno od Nove Kaledonije, zapadno od Fidžija i južno od Solomonskih Ostrva.

Prvo je bila naseljena melanezijskim stanovništvom, a prvi Evropljani koji su posjetili ostrva bila je španska ekspedicija koju je predvodio portugalski moreplovac Fernandes de Keiros, koji je stigao na najveće ostrvo — Espiritu Santo, 1606. godine. On je preuzeo arhipelag za Španiju, kao dio kolonijalne Španske Istočne Indije i nazvao ga La Austrialija del Espiritu Santo.

Tokom 1880-ih, Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo su polagale pravo na djelove arhipelaga, a 1906. godine dogovorile su se oko okvira za zajedničko upravljanje arhipelagom kao Novim Hebridima kroz anglo-francuski kondominijum.

Pokret za nezavisnost nastao je 1970-ih, a Republika Vanuatu je osnovana 1980. godine. Od sticanja nezavisnosti, zemlja je postala članica Ujedinjenih nacija, Komonvelta nacija, Frankofonije i Foruma pacifičkih ostrva.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Praistorija[uredi | uredi izvor]

Istorija Vanuatua prije evropske kolonizacije nije u potpunosti poznata zbog nedostatka pisanih izvora do tog trenutka i zbog toga što su vođeni samo ograničeni arheološki radovi; nestalna geologija i klima na arhipelagu su takođe vjerovatno uništili ili sakrili mnoga praistorijska nalazišta.[6] Arheološki dokazi prikupljeni od 1980-ih podržavaju teoriju da su ostrva Vanuatua prvi put naseljena prije oko 3.000 godina, u periodu između oko 1100. prije nove ere i 700. godine prije nove ere.[6][7] Smatra se da su to skoro sigurno bili ljudi lapitačke kulture. Ranije široko rasprostranjena teorija da je Vanuatu možda bio samo marginalno pogođen ovom kulturom postala je zastarela dokazima otkrivenim tokom kasnijih decenija na brojnim lokacijama na većini ostrva u arhipelagu, u rasponu od Ostrva Banks na sjeveru do Anejtjuma na jugu.[6]

Značajna mjesta Lapita uključuju Teumu na ostrvu Efate, Uripiv i Vao na obali Malakule i Makue na ostrvu Aore. Iskopano je nekoliko drevnih grobnica, a u Teumi Efateu otkriveno je veliko drevno groblje koje sadrži posmrtne ostatke 94 osobe.[6] Otkriveni su i lokaliteti u Efateu i na susjednim ostrvima Lelepa i Eretoka, koji su povezani sa poglavicom ili poglavicama iz 16. i 17. vijeka po imenu Roj Mata, što može da bude i titula koju su nosili različiti muškarci tokom nekoliko generacija. Za Roj Mata se smatra da je ujedinio lokalne klanove i uspostavio i predsjedavao periodom mira.[8][9]

Priče o Roj Mati potiču iz lokalne usmene tradicije i u skladu su sa vjekovima starim dokazima otkrivenim na arheološkim nalazištima.[9] Lokacije Lapita postale su prvo mjesto Svjetske baštine u Vanuatuu 2008. godine.[10][11]

Pećinski crteži na ostrvu Lelepa, povezani sa Roj Matom, mjestom Svjetske baštine.

Neposredno porijeklo Lapita je na sjeverozapadu, na Solomonovim ostrvima i Bizmarkovom arhipelagu u Papui Novoj Gvineji,[6] iako su DNK studije skeleta starog 3.000 godina pronađenog u blizini Port Vile 2016. godine pokazale da su neki možda stigli direktno sa Filipina i/ili Tajvana, uz samo kratku pauzu na putu.[12] Sa sobom su donijeli usjeve kao što su jam, taro i banane, kao i domaće životinje kao što su svinje i kokoške.[6] Njihov dolazak se poklapa sa izumiranjem nekoliko vrsta, kao što su kopneni krokodil (Mekosuchus kalpokasi), kopnena kornjača (Meiolania damelipi) i razne vrste ptica koje ne lete.[6] Naselja Lapita su u najvećoj mjeri dolazila do Tonge i Samoe.[6]

Vremenom je lapita kultura izgubila veliki dio svog ranog jedinstva; kao takav postajao je sve više podijeljen, a tačni razlozi za to su nepoznati. Tokom vjekova grnčarska praksa, naseljavanje i sahranjivanje su evoluirali u više lokalizovanom pravcu, a smanjena je trgovine na velike udaljenosti i migracija.[6] Određena ograničena trgovina na velike udaljenosti se nastavila; slična kulturna praksa i predmeti iz kasnog perioda takođe su pronađeni na Fidžiju, Novoj Kaledoniji, Bizmarkovom arhipelagu i Solomonovim Ostrvima.[6] Nalazi u centralnom i južnom Vanuatuu, kao što su karakteristične tepsije, takođe ukazuju na neke trgovačke veze sa polinezijskim narodima na istoku, a možda i na kretanje stanovništva.[6][8]

Smatra se da su se vremenom Lapita ili pomiješali sa migrantima koji su dolazili iz Bizmarkovog arhipelaga i drugih mjesta u Melaneziji ili su djelovali kao začetnici, stvarajući na kraju fizionomiju tamnije puti koja je tipična za savremeni Vanuatu narod.[13][14] Lingvistički, austronežanski jezici naroda Lapita su zadržani, pri čemu su svi od brojnih 100 i više autohtonih jezika Vanuatua klasifikovani kao pripadajući okeanskom ogranku austronežanske porodice jezika.[15]

Jezički hiperdiverzitet je rezultat brojnih faktora, kao što su stalni talas migracija, postojanje brojnih decentralizovanih i uglavnom samodovoljnih zajednica, neprijateljstava među grupama ljudi, pri čemu nijedna nije u stanju da dominira bilo kojom drugom i teške geografije arhipelaga koja je ometala putovanja i komunikaciju među i unutar ostrva.[16] Geološki zapisi su takođe pokazali da se ogromna vulkanska erupcija dogodila na Ambrimu oko 200. godine nove ere, koja bi opustošila lokalno stanovništvo i vjerovatno rezultirala daljim pomjeranjem stanovništva.[6][8][17]

Dolazak Evropljana (1606–1906)[uredi | uredi izvor]

Portugalski istraživač Pedro Fernandes de Keiros bio je prvi Evropljanin koji je kročio u Vanuatu, 1606. godine.

Evropljani su se prvi put iskrcali na ostrva Vanuatu u aprilu 1606. godine, kada je portugalski istraživač Pedro Fernandes de Keiros, ploveći za špansku krunu, otplovio iz Kaljaoa,[18] prošao je pored ostrva Banks, kratko pristao na Gauu (koju je nazvao Santa Marija),[8][19] a zatim je nastavio na jug i stigao do najvećeg ostrva, koje je nazvao La Austrialija del Espiritu Santo ili „Južna zemlja Svetog Duha“, vjerujući da je stigao na Tera Australis.[6][20] Španci su osnovali kratkotrajno naselje pod imenom Nueva Jerusalem u Velikom zalivu na sjevernoj strani ostrva.[8][19]

Odnosi sa domorodačkim stanovništvom su u početku bili prijateljski, ali zbog lošeg tretmana lokalnog stanovništva od strane Španaca, situacija se pogoršala i postala je nasilna.[8] Mnogi članovi posade, uključujući Keirosa, patili su od lošeg zdravlja, a Keirosovo mentalno stanje se takođe pogoršavalo.[8][19] Naselje je napušteno nakon mjesec dana, a Keiros je nastavio potragu za južnim kontinentom.[8]

Evropljani su se vratili tek 1768. godine, kada je francuski istraživač Luj Antoan de Bugenvil oplovio ostrva 22. maja, dajući im ime Veliki Kikladi.[6][21] Od raznih francuskih toponima koje je osmislio Bugenvil, samo je ostrvo Pentekost zadržalo svoj naziv.[19]

Francuzi su se iskrcali na Aobu, trgujući sa domorodačkim narodom na miran način, iako je Bugenvil izjavio da su kasnije napadnuti, zbog čega je morao da ispali hice upozorenja iz svojih musketa, prije nego što je njegova posada otišla i nastavila putovanje.[19] Od jula do septembra 1774. godine, ostrva je opširno istražio britanski istraživač kapetan Džejms Kuk, koji ih je nazvao Novi Hebridi, po Hebridima kod zapadne obale Škotske, nazivu koji je trajao do nezavisnosti 1980.[22][6][19] Kuk je uspio da održi uglavnom dobre odnose sa lokalnim stanovništvom dajući im poklone i uzdržavajući se od nasilja.[8][19]

Godine 1789, Vilijam Blaj i ostatak njegove posade su plovili kroz ostrva Banks na svom povratnom putovanju za Timor nakon Pobune na brodu Baunti; Blaj se kasnije vratio na ostrva, dajući im ime po svom dobrotvoru Džozefu Benksu.[23]

Kitolovci su bili među prvim redovnim posjetiocima. Prva zabilježena posjeta bila je od strane broda Rouz u februaru 1804. godine, a posljednja poznata posjeta bila je od strane broda Džon i Vintrop iz Nju Bedforda 1887. godine.[24] Godine 1825. otkriće sandalovine na ostrvu Eromango od strane trgovca Petera Dilona, veoma cijenjenog kao tamjan u Kini gdje je mogao da se mijenja za čaj, rezultiralo je naletom pridošlica koja se završila 1830. godine, nakon sukoba između imigrantskih polinezijskih radnika i domorodaca.[6][25][26][27] Drveće sandalovine pronađeno je i na Efateu, Espiritu Santou i Aneitijumu, što je izazvalo niz uspona i padova, a zalihe su iscrpljene sredinom 1860-ih i trgovina je uglavnom prestala.[25][27]

Tokom 1860-ih, plantažeri u Australiji, Fidžiju, Novoj Kaledoniji i samoanskim ostrvima, kojima su bili potrebni radnici, podsticali su dugoročnu ugovornu trgovinu radnom snagom zvanu „crni kosovi“.[27] Na vrhuncu trgovine radnom snagom, više od polovine odrasle muške populacije na nekoliko ostrva radilo je u inostranstvu. Zbog toga, kao i loših uslova i zlostavljanja sa kojima su se radnici često suočavali, kao i unošenja uobičajenih bolesti na koje starosjedioci Vanuatua nisu imali imunitet, populacija stanovništva je značajno opadala, pri čemu je sadašnja populacija znatno smanjena u poređenju sa vremenom prije dolaska Evropljana.[22][6][27] Veći nadzor nad trgovinom doveo je do toga da se ona postepeno gasi, a Australija je 1906. godine zabranila bilo kakve dalje radnike „crne kosove“, a zatim su zabranu uveli Fidži 1910. i Samoa 1913. godine.[27]

Džejms Kuk se iskrcava na ostrvo Tana 1774. godine.

Od 1839. godine, misionari, i rimokatolici i protestanti, počeli su da dolaze na ostrva.[8][27] U početku su se suočili sa neprijateljstvom, posebno sa ubistvima Džona Vilijamsa i Džejmsa Harisa iz Londonskog misionarskog društva na Eromangu 1839. godine.[8][28] Uprkos tome, oni su vršili pritisak, što je rezultiralo mnogim preobraćanjima, ali je lokalno stanovništvo spajalo hrišćanstvo sa tradicionalnim vjerovanjima kastom.[27] Anglikanska melanezijska misija je takođe povela neke mlade preobraćenike na dalje usavršavanje na Novom Zelandu i Ostrvu Norfok.[8] Prezviterijanski misionari su bili uspješni na Anejtjumu, ali manje na Tani, jer su misionari stalno protjerivani sa ostrva od strane lokalnog stanovništva u periodu od 1840-ih do 1860-ih.[8] Smatra se da je neprijateljski odnos stanovništva možda djelimično bio zbog talasa bolesti i smrti koje su misionari nehotice donijeli sa sobom.[8][27]

Došli su i drugi evropski doseljenici tražeći zemlju za plantaže pamuka, a prvi od njih bio je Henri Ros Levin na Tani 1865. godine, ali je kasnije napustio.[29] Kada su međunarodne cijene pamuka pale nakon završetka Američkog građanskog rata, prešli su na kafu, kakao, banane i kokos koji im je bio najuspješniji. U početku su britanski stanovnici iz Australije činili većinu doseljenika, ali uz malu podršku britanske vlade često su se borili da postignu uspjeh sa svojim naseljima.[27]

Francuski plantažeri su takođe počeli da pristižu, počevši od Ferdinanda Ševiljarda na Efate 1880. godine, a kasnije u većem broju nakon što je Džon Higinson (profrancuski nastrojeni Irac) otvorio Kaledonsku kompaniju Novih Hebrida (CCNH) a od 1882. godine, preokrenuo je ravnotežu u korist francuskih doseljenika.[30][31] Francuska vlada je preuzela CCNH 1894. godine i aktivno je podsticala francusko naselje.[27] Do 1906. godine, francuski doseljenici, kojih je bilo 401, bili su brojniji od Britanaca, kojih je bilo 228, skoro dva prema jedan.[22][27]

Kolonijalno doba (1906–1980)[uredi | uredi izvor]

Rani period (1906–1945)[uredi | uredi izvor]

Čovjek sa Tane na brodu 1905. godine.

Miješanje francuskih i britanskih interesa na ostrvima i skoro bezakonje koje je preovladavalo doveli su do peticija da jedna ili druga od dvije sile pripoje teritoriju.[27] Konvencija od 16. oktobra 1887. godine uspostavila je zajedničku pomorsku komisiju sa isključivom svrhom zaštite francuskih i britanskih građana, bez prava na nadležnost nad unutrašnjim domaćim poslovima.[8][32] Neprijateljstva između doseljenika i lokalnog stanovništva bila su uobičajena, često su bila usredsređena na sporove oko zemljišta koje je kupljeno u sumnjivim okolnostima.[27] Postojao je pritisak francuskih doseljenika u Novoj Kaledoniji da anektiraju ostrva, iako Britanija nije bila voljna da se potpuno odrekne svog uticaja.[8]

Godine 1906. Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo su se složile da zajednički upravljaju ostrvima; nazvan Anglo-francuski kondominijum, to je bio jedinstven oblik vladavine, sa dva odvojena vladajuća tijela, dva pravna, pravosudna i finansijska sistema koji su se spojili samo u (slabom i neefikasnom) zajedničkom sudu.[27][33] Eksproprijacija zemljišta i eksploatacija radnika Vanuatua na plantažama nastavljena je ubrzano.[27] U nastojanju da se suzbiju najgore zloupotrebe, i uz podršku misionara, ovlašćenja Kondominijuma su proširena preko Anglo-francuskog protokola iz 1914. godine, iako je on formalno ratifikovan tek 1922. godine.[27] Iako je to rezultiralo određenim poboljšanjima, zloupotrebe na radu su se nastavile i lokalnom stanovništvu je bilo zabranjeno da dobije državljanstvo bilo koje države, pošto su zvanično bili apatridi.[22][27] Nedovoljno finansirana vlada kondominijuma pokazala se nefunkcionalnom, sa dupliranjem administracija koje je otežalo efikasno upravljanje i oduzimalo vrijeme.[27] Obrazovanje, zdravstvo i druge slične usluge ostavljene su u rukama misionara.[27]

Tokom 1920-ih i 1930-ih godina, plaćeni radnici iz Vijetnama, koji je tada bio dio Francuske Indokine, dolazili su da rade na plantažama na Novim Hebridima.[34] Do 1929. godine bilo je oko 6.000 Vijetnamaca na Novim Hebridima.[27][34] Među njima je bilo nekih društvenih i političkih nemira tokom 1940-ih zbog loših uslova rada i društvenih efekata savezničkih trupa, koje su generalno više saosjećale sa njihovom nevoljom od plantažera.[35] Većina Vijetnamaca je vraćena u domovinu 1946. i 1963. godine, iako je danas u Vanuatuu ostala mala vijetnamska zajednica.[36]

Graman F6F helket američke mornarice na ostrvu Espiritu Santo u februaru 1944.

Drugi svjetski rat donio je velike promjene na arhipelagu. Pad Francuske pod okupaciju nacističke Njemačke 1940. godine omogućio je Britaniji da stekne stepen većeg autoriteta na ostrvima.[33] Australijska vojska je stacionirala snage od 2.000 vojnika na Malakuli u pokušaju da zaštiti Australiju od moguće japanske invazije.[33] Nakon japanskog napada na Perl Harbor 7. decembra 1941. Sjedinjene Američke Države su se pridružile ratu na strani saveznika; Japan je brzo napredovao širom Melanezije i posjedovao je veći dio današnje Papue Nove Gvineje i Solomonovih ostrva do aprila 1942. godine, ostavljajući Nove Hebride na prvoj liniji svakog daljeg napredovanja.[33] Da bi se to spriječilo, od maja 1942. godine američke trupe su bile stacionirane na ostrvima, gdje su izgradile piste, puteve, vojne baze na Efateu i Espirito Santu, kao i brojne druge prateće infrastrukture.[37]

Na vrhuncu raspoređivanja, oko 50.000 Amerikanaca je bilo stacionirano u dvije vojne baze, što je bilo više od domorodačkog stanovništva od otprilike 40.000, sa još hiljadama savezničkih trupa koje su u nekom trenutku prolazile kroz ostrva.[37] Male snage domorodaca od oko 200 ljudi (Odbrambene snage Novih Hebrida) su osnovane da podrže Amerikance, a hiljade drugih je bilo angažovano na poslovima izgradnje i održavanja kao dio Radničkog korpusa Vanuatua.[37] Američko prisustvo je praktično izbacilo anglo-francuske vlasti za vrijeme njihovog boravka, sa tolerantnijim i prijateljskim odnosom Amerikanaca prema lokalnom stanovništvu, neformalnim navikama, relativnom bogatstvu i prisustvom afroameričkih trupa koje služe sa diplomom jednakosti (iako u segregiranoj sili) koja ozbiljno podriva osnovni etos kolonijalne superiornosti.[37]

Ratni Vanuatu je bio radnja za roman Džejmsa Mičenera Priče o južnom Pacifiku.[38]

Sa uspješnom ponovnom okupacijom Solomonovih ostrva 1943. godine, Novi Hebridi su izgubili svoj strateški značaj, a Amerikanci su se povukli 1945. godine, prodavši veliki dio svoje opreme po povoljnim cijenama, a ostatak bacivši u more, na mjesto koje se sada zove Tačka od milion dolara na Espiritu Santu.[27] Brzo američko raspoređivanje i povlačenje doveli su do rasta „kargo kultova“, prije svega onog Džona Fruma, pri čemu su se domorodci nadali da će im se vraćanjem tradicionalnim vrijednostima, uz oponašanje aspekata američkog prisustva, isporučiti „kargo“, odnosno velike količine američkog dobra.[39][40] U međuvremenu, Vlada kondominijuma se vratila, iako nije imala dovoljno osoblja i sredstava, borila se da ponovo uspostavi svoj autoritet.[27]

Put ka nezavisnosti (1945–1980)[uredi | uredi izvor]

Zastava anglo-francuskog kondominijuma Novih Hebrida iz 1966.

Dekolonizacija je počela da zahvata evropska carstva nakon rata, a od 1950-ih vlada kondominijuma je započela sa donekle zakašnjelom kampanjom modernizacije i ekonomskog razvoja.[27] Izgrađene su bolnice, obučeni ljekari i sprovedene kampanje imunizacije.[27] Neadekvatan školski sistem koji su vodili misionari je preuzet i poboljšan, pri čemu se upis u osnovnu školu uvšeliko povećao i postao skoro univerzalan do 1970. godine.[27] Postojao je veći nadzor nad plantažama, pri čemu je eksploatacija radnika bila ograničena, a lokalno stanovništvo je dobijalo veće plate.[27]

Osnovane su nove industrije, kao što su stočarstvo, komercijalni ribolov i eksploatacija mangana.[27] Domoroci su počeli postepeno da preuzimaju više pozicija moći i uticaja unutar privrede i crkve.[27] Uprkos tome, Britanci i Francuzi su i dalje dominirali politikom kolonije, sa Savjetodavnim savjetom koji je osnovan 1957. godine i koji je sadržao neke predstavnike domorodaca koji su imali malu moć.[27]

Međutim, ekonomski razvoj je sa sobom donio neželjene posljedice. Tokom 1960-ih, mnogi zasadnici su počeli da ograde i krče velike površine grmlja za uzgoj stoke, koje su domoroci često smatrali zajedničkim kastomima.[27] Na Espiritu Santu, pokret Nagrijamel su 1966. osnovali poglavica Buluk i Džimi Stivens na platformi protivljenja bilo kakvom daljem uklanjanju zemljišta i postepenom ekonomskom razvoju pod vođstvom domorodaca.[27][41] Pokret je stekao mnogo sljedbenika, što je dovelo do gušenja od strane vlasti, a Buluk i Stivens su uhapšeni 1967. godine.[27] Nakon puštanja na slobodu, počeli su da vrše pritisak za potpunu nezavisnost.[27] Godine 1971. otac Valter Lini je osnovao drugu stranku: Kulturno udruženje Novih Hebrida, koja je kasnije preimenovana u Nacionalnu partiju Novih Hebrida (NHNP), a koja se takođe fokusirala na postizanje nezavisnosti i protivljenje eksproprijaciji zemlje.[27] NNDP je prvi put došla do izražaja 1971. godine, kada je vlada kondominijuma bila prinuđena da interveniše nakon naleta spekulacije sa zemljištem od strane stranih državljana.[27]

U međuvremenu, francuski doseljenici, frankofoni i mješoviti pripadnici domorodačkog stanovništva, osnovali su dvije odvojene stranke na platformi postepenog političkog razvoja: Autonomistički pokret Novih Hebrida (MANH) na Espiritu Santu, i Savez zajednica Novih Hebrida (UCNH) Efateu.[27] Stranke su se usaglasile na jezičkim i vjerskim principima; NHNP je viđena kao stranka anglofonskih protestanata, a podržavali su je Britanci koji su željeli da u potpunosti napuste koloniju, dok su MANH, UCNH, Nagrijamel i drugi (zajedno poznati kao 'Umjereni ') predstavljali katoličke frankofone interese i postepeniji put ka nezavisnosti.[27] Francuska je podržavala te grupe jer su htjeli da zadrže svoj uticaj u regionu, posebno u svojoj koloniji bogatoj mineralima Novoj Kaledoniji gdje su pokušavali da suzbiju pokret za nezavisnost.[27][42]

Ekonomski razvoj se nastavio sa brojnim bankama i finansijskim centrima koji su se otvorili početkom 1970-ih kako bi iskoristili status poreskog raja teritorije.[27] U Port Vili je počela ekspanzija u izgradnji mini zgrada i, nakon izgradnje dubokomorskog pristaništa, turizam na kruzerima je brzo rastao, sa godišnjim dolascima koji su dostigli 40.000 do 1977. godine.[27] Razvoj je podstakao sve veću urbanizaciju i stanovništvo Port Vile i Luganvila je brzo raslo.[27]

Zastava Vemerane, koja je kratko bila u upotrebi.

U novembru 1974. godine, Britanci i Francuzi su se sastali i dogovorili da u koloniji osnuju Zastupničku skupštinu, djelimično zasnovanu na opštem pravu glasa, a dijelom na imenovanim osobama koje predstavljaju različite interesne grupe.[27] Prvi izbori održani su u novembru 1975. godine, na kojima je pobijedila stranka NHNP.[27] Umjereni su osporili rezultate, a Džimi Stivens je prijetio da će se otcijepiti i proglasiti nezavisnost.[27] Stalni komesari Kondominijuma odlučili su da odlože otvaranje Skupštine, iako se pokazalo da dvije strane nisu u stanju da se dogovore oko rješenja, što je izazvalo proteste i kontraproteste, od kojih su neki dobili nasilni karakter.[27][43][44] Poslije diskusija i nekoliko novih izbora u spornim oblastima, Skupština se konačno sastala u novembru 1976. godine.[27][45][46] NHNP je sebe preimenovala u Vanua'aku Pati (VP) 1977. godine i podržavala je trenutnu nezavisnost pod jakom centralnom vladom i anglicizacijom ostrva. Umjereni su u međuvremenu podržavali postepeniju tranziciju ka nezavisnosti i federalnom sistemu, uz održavanje francuskog kao službenog jezika.[27]

U martu 1977. održana je zajednička konferencija Engleza, Francuza i domorodaca u Londonu, na kojoj je dogovoreno da se održe novi skupštinski izbori i kasnije referendum o nezavisnosti 1980. godine; VP je bojkotovala konferenciju i naredne izbore u novembru.[27][47] Oni su uspostavili paralelnu „Privremenu Narodnu vladu“ koja je imala de fakto kontrolu nad mnogim oblastima, što je izazvalo nasilne sukobe sa Umjerenima i vladom Kondominijuma.[27][48][49]

Na kraju je postignut kompromis, formirana je Vlada nacionalnog jedinstva prema novom ustavu i novi izbori održani su u novembru 1979. godine, na kojima je VP pobijedila velikom većinom i proglašenje nezavisnosti je zakazano za 30. jul 1980. godine.[27] Ostvarivši lošiji učinak nego što se očekivalo, Umjereni su osporili rezultate.[27][50]

Tenzije su se nastavile tokom 1980. godine. Do nasilnih sukoba došlo je između pristalica VP i Umjerenih na nekoliko ostrva.[27] Na Espiritu Santo Nagrijamel i umjereni aktivisti pod Džimijem Stivensom, koje je finansirala američka libertarijanska organizacija Feniks fondacija, preuzeli su vladu ostrva u januaru i proglasili nezavisnu Republiku Vemaranu, što je navelo pristalice VP da pobjegnu, a centralnu vladu da uvede blokadu.[27][51] U maju je na Tani izbila neuspjela pobuna Umjerenih, tokom koje je jedan od njihovih vođa ubijen.[27] Britanci i Francuzi su poslali trupe u julu u pokušaju da preduprede secesioniste Vemarane, ali su Francuzi, koji su i dalje bili ambivalentni po pitanju nezavisnosti, efikasno onesposobili te snage, što je dovelo do kolapsa zakona i reda na Espiritu Santu i rezultiralo je pljačkom velikih razmjera.[27]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Položaj[uredi | uredi izvor]

Površina države iznosi 12.190 km².

Vanuatu je arhipelag koji se sastoji od 83 ostrva, od kojih dva — Matju i Hanter, pripadaju francuskoj prekookeanskoj teritoriji Nova Kaledonija. Od 83 ostrva, 14 imaju preko sto kvadratnih kilometara:

Mapa Vanuatua.
  • Espiritu Santo (3956 km²)
  • Malakula (2041 km²)
  • Efate (900 km²)
  • Eromango (888 km²)
  • Ambrum (678 km²)
  • Tana (555 km²)
  • Pentekost (491 km²)
  • Epi (445 km²)
  • Ambe ili Oba (402 km²)
  • Vanua Lava (334 km²)
  • Gaua (328 km²)
  • Mevo (304 km²)
  • Malo (180 km²)
  • Anatom ili Anetijum (159 km²)

Geologija i reljef[uredi | uredi izvor]

Većina ostrva su planinska i vulkanskog porijekla. Najviša tačka na Vanuatu je planina Tabvemasana, visoka 1879 m,[5] na ostrvu Espiritu Santu. Vanuatu ima nekoliko aktivnih vulkana, kao i nekoliko podmorskih vulkana. Vulkanska aktivnost je česta i naučnici smatraju da može doći do velike erupcije. Jedna od velikih vulkanskih erupcija je pogodila ostrvo 1945. godine.

Vode[uredi | uredi izvor]

Flora i fauna[uredi | uredi izvor]

Klima[uredi | uredi izvor]

Na ostrvima vlada tropska ili suptropska klima. Količina padavina u prosjeku iznosi 2.360 milimetara godišnje, dok na sjevernim ostrvima može da iznese i do 4.000 milimetara.

Sa svojim gustim šumama, pripada australijskoj ekozoni, kojoj pripadaju i oblasti Nove Kaledonije i Solomonovih Ostrva (kao i Australija, Nova Gvineja i Novi Zeland).

Političko uređenje[uredi | uredi izvor]

Vanuatu ima republikanski politički sistem na čelu sa predsjednikom, koji uglavnom ima ceremonijalnu ulogu. Bira se na pet godina sa dvije trećine glasova u Parlamentu i Regionalnog savjeta. Predsjedniku mogu da se oduzmu prava i titula ako parlament ustanovi da je došlo do velikog prekoračenja predsjedničkih prava. Da bi se izabrao premijer, potrebno je tri četvrtine kvoruma u Parlamentu. Premijer ima moć da postavi (i ukloni) ministre u svojoj vladi. Maksimalni broj ministara u vladi ne smije da pređe jednu četvrtinu ukupnog broja poslanika u parlamentu.

Parlament se sastoji od 52 člana koji se biraju na opštim izborima. Poslanici u parlamentu se mogu opozvati ukoliko predsjednik ili premijer utvrde da je došlo do prekoračenja u korišćenju poslaničkih nadležnosti. Narodni savjet poglavica je tijelo koje savjetuje vladu po svim pitanjima vezanim za kulturu i jezik Vanuatua. Ponekad je slučaj da se parlament tokom glasanja podijeli po lingvističkoj liniji na one koje govore francuski jezik i na one koje govore engleski jezik. Ta podjela je znatno izraženija kada se formiraju koalicije i kada dođe do jezičkih barijera između onih koji samo govore francuski i onih koji govore samo engleski jezik. Vrhovni sud se sastoji od vrhovnog sudije i tri pomoćne sudije. Pravni sistem je osnovan po ugledu na britanski pravni sistem.

Međunarodni odnosi i vojska[uredi | uredi izvor]

Republika Vanuatu je član Azijske banke za razvoj, Svjetske banke, Međunarodnog monetarnog fonda, francuske Agencije za kulturnu i tehničku kooperaciju (Agence de Coopération Culturelle et Technique), organizacije za igre Frankofonije, kao i član Komonvelta nacija.

Australija, Evropska unija, Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska i Novi Zeland su počev od 1980. godine bili glavni donatori finansijske pomoći. Direktna finansijska pomoć iz Velike Britanije je prestala 2005. godine kada je vlada Velike Britanije odlučila da se ne fokusira na južni Pacifik. Agencija iz SAD „Izazov milenijuma“ (US Millenium Challenge Agency - MCA) i kineska vlada su dva nova izvora finansijske pomoći. Američka agencija je finansijski pomogla Vanuatuu tokom 2005. godine u iznosu od 65 miliona američkih dolara za razvoj infrastrukture.

Vanuatu održava posebno jake ekonomske i kulturne veze sa Australijom, Evropskom unijom (naročito Francuskom) i Novim Zelandom. Australija je najveći donator strane pomoći i velikim dijelom finansira policiju Vanuatua.

Vojska je veoma mala i čini je 300 dobrovoljaca. Policija ima i paramilitarno krilo zvano „Pokretačka snaga Vanuatua“.

Administrativna podela[uredi | uredi izvor]

Administrativne oblasti Republike Vanuatu.

Od 1994. godine Vanuatu je podijeljen na šest administrativnih provincija (svaka provincija ima po nekoliko ostrva).

  1. Malampa (ostrva koja čine provinciju Malakula, Ambrum i Pama)
  2. Penama (Pentekost, Ambe, Mevo) na francuskom Pénama
  3. Sanma (Santo, Malo)
  4. Šefa (Šepard grupa, Efate) na francuskom Shéfa
  5. Tafe (Tana, Aniva, Fatuna, Eromango, Anetium) na francuskom Taféa
  6. Torba (Tores ostrva, Banks ostrva)

Prije 1994. godine (od 1985. do 1994. godine) Vanuatu je bio podijeljen na jedanaest regiona:

  1. Ambe i Mevo (glavni grad Longana)
  2. Ambrim (glavni grad Es)
  3. Banks i Tores (glavni grad Sola)
  4. Efate (glavni grad Port Vila)
  5. Epi (glavni grad Ringdov)
  6. Malekula (glavni grad Lakatoro)
  7. Pama (glavni grad Liro)
  8. Pentekost (glavni grad Loltong)
  9. Santo i Malo (glavni grad Luganvil)
  10. Šepard (glavni grad Morua)
  11. Tafe (glavni grad Isangel)

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Najveći gradovi su Port Vila sa 30.000 stanovnika (glavni grad), koji se nalazi na ostrvu Efate, kao i Luganvil sa 10.700 stanovnika, na ostrvu Espiritu Santu. Najveći dio stanovništva živi u ruralnim oblastima.

Domoroci čine 98,5% ukupnog stanovništva. Oni pripadaju etničkoj grupi Melanežana. Oko 2.000 ljudi živi i radi na Novoj Kaledoniji. Novostvoreni jezik nazvan bislama je nacionalni jezik, ali su francuski i engleski takođe zvanični jezici. Domoroci melanezijskog porekla govore oko 105 lokalnih dijalekata.

Broj stanovnika u hiljadama od 1961. do 2003. godine.

Hrišćanstvo je imalo velikog uticaja na stanovništvo. Oko 90% ukupnog stanovništva je hrišćanske vjeroispovesti. Najveću grupu čine prezbiterijanci, a zatim rimokatolici i anglikanci. Sekta Džon Frum je veoma uticajna na ostrvu Tana.

Prema popisu iz 2020. godine broj stanovnika iznosio je 298.333.

Starosna struktura: 0-14 godina: 31.7% (muškarci 50 721/žene 48 607) 15-64 godina: 63,4% (muškarci 97 376/žene 101 135) 65 godina i starije: 4,9% (muškarci 7 486/žene 7 721) (2023)

Stopa rasta stanovništva: 1,59% (procena za 2023)

Stopa rađanja: 21,2 rođenja/1.000 stanovnika (2023)

Stopa smrtnosti: 4 smrti/1.000 stanovnika (2023)

Polna struktura: po rođenju: 1,05 muškaraca/ženu mlađe od 15 godina: 1,04 muškaraca/ženu 15-64 godina: 0,96 muškaraca/ženu 65 godina i starije: 0,97 muškaraca/ženu ukupno stanovništvo: 0,99 muškaraca/ženu (2023)

Stopa smrtnosti odojčadi: 14 smrti/1.000 porođaja (2023)

Očekivana starost: ukupno stanovništvo: 75,4 godine; muškarci: 73,7 godine; žene: 77,2 godine (2023)

Etničke grupe: Vanuatu 99%, ostalo 1% (2020)

Religije[uredi | uredi izvor]

  1. prezbiterijance 27,2%,
  2. adventisti sedmog dana 14,8%,
  3. rimokatolici 12,1%,
  4. anglikanci 12%,
  5. hristova crkva 5%,
  6. adventisti 6,2%,
  7. domorodačke sekte 3,1%,
  8. mormoni 1,8%,
  9. druge 22.4%.

Jezici[uredi | uredi izvor]

  1. lokalni jezici i dijalekti (više od 100) 82,6%,
  2. bislama jezik 14,5%,
  3. engleski jezik (zvanični) 2,1%,
  4. francuski jezik (zvanični) 0,8%.

Pismenost:

Definicija: Stanovnici stari 15 i više godina koji umeju da čitaju i pišu

  1. Ukupna pismenost stanovništva: 89,1%
  2. Pismenost muške populacije: 89,8%
  3. Pismenost ženske populacije: 88.4% (2021)

Privreda[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Vanuatu Daily Post, Harrison Selmen (17. jul 2011). „Santo chiefs concerned over slow pace of development in Sanma”. Pristupljeno 29. avgust 2011. 
  2. ^ Lynch & Pat 1993, str. 319.
  3. ^ „Vanuatu”. The World Factbook (na jeziku: engleski). Central Intelligence Agency. Pristupljeno 15. 12. 2023. 
  4. ^ „Country Comparison :: Population”. The World Factbook (na jeziku: engleski). Central Intelligence Agency. Arhivirano iz originala 8. 11. 2020. g. 
  5. ^ a b Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. V-Đ. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 19. ISBN 86-331-2112-3. 
  6. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj Spriggs, Matthew; Bedford, Stuart. „The Archaeology of Vanuatu: 3,000 Years of History across Islands of Ash and Coral”. Oxford Handbooks Online. Oxford University Press. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  7. ^ Bedford & Spriggs 2008.
  8. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n Flexner, James; Spriggs, Matthew; Bedford, Stuart. „Beginning Historical Archaeology in Vanuatu: Recent Projects on the Archaeology of Spanish, French, and Anglophone Colonialism”. Research Gate. Springer. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  9. ^ a b „Chief Roi Mata's Domain – Challenges facing a World Heritage-nominated property in Vanuatu” (PDF). ICOMOS. S2CID 55627858. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  10. ^ „Chief Roi Mata's Domain”. UNESCO. Arhivirano iz originala 26. 11. 2021. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  11. ^ „World Heritage Status set to ensure protection of Vanuatu's Roi Mata domain”. Radio New Zealand International. 9. 7. 2008. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  12. ^ „Origins of Vanuatu and Tonga's first people revealed”. Australian National University. 4. 10. 2016. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  13. ^ „Study of ancient skulls from Vanuatu cemetery sheds light on Polynesian migration, scientists say”. ABC Radio Canberra. 29. 12. 2015. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  14. ^ „Scientists Reveal the Genetic Timeline of Ancient Vanuatu People”. SciTech Daily. 9. 3. 2018. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  15. ^ „Languages of Vanuatu”. Ethnologue. Arhivirano iz originala 21. 4. 2013. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  16. ^ „The exceptional linguistic diversity of Vanuatu”. Sorosoro. 9. 6. 2011. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  17. ^ Gao, Chaochao; Robock, Alan; Self, Stephen; Witter, Jeffrey B.; Steffenson, J. P.; Clausen, Henrik Brink; Siggaard-Andersen, Marie-Louise; Johnsen, Sigfus; Mayewski, Paul A.; Ammann, Caspar (2006). „The 1452 or 1453 A.D. Kuwae eruption signal derived from multiple ice core records: Greatest volcanic sulfate event of the past 700 years” (PDF). Journal of Geophysical Research. 111 (D12107): 11. Bibcode:2006JGRD..11112107G. doi:10.1029/2005JD006710. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  18. ^ Elizabeth Rogers Kotlowski. „Southland of the Holy Spirit”. CHR. Arhivirano iz originala 24. 12. 2021. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  19. ^ a b v g d đ e Jolly, Margaret. „The Sediment of Voyages: Re-membering Quirós, Bougainville and Cook in Vanuatu”. CiteSeerX 10.1.1.533.9909 Slobodan pristup. 
  20. ^ Vanuatu and New CaledoniaNeophodna slobodna registracija. Lonely Planet. 2009. str. 29. ISBN 978-1-74104-792-9. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  21. ^ Salmond, Anne (2010). Aphrodite's Island. Berkeley: University of California Press. str. 113. ISBN 9780520261143. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  22. ^ a b v g „Background Note: Vanuatu”. US Department of State. Arhivirano iz originala 4. 6. 2019. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  23. ^ Wahlroos, Sven. „Mutiny and Romance in the South Seas: A Companion to the Bounty Adventure”. Pitcairn Islands Study Centre. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  24. ^ Langdon, Robert (1984). Where the whalers went; an index to the Pacific ports and islands visited by American whalers (and some other ships) in the 19th century. Canberra: Pacific Manuscripts Bureau. str. 190—191. ISBN 086784471X. 
  25. ^ a b Bule, Leonard; Daruhi, Godfrey. „Status of Sandalwood Resources in Vanuatu” (PDF). US Forest Service. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  26. ^ Van Trease 1987, str. 12-14.
  27. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ ae až az ai aj ak al alj am an anj ao ap ar as at ać au af MacClancy, Jeremy (januar 1981). „To Kill a Bird with Two Stones – A Short History of Vanuatu”. Academia.edu. Vanuatu Cultural Centre Publications. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  28. ^ Van Trease 1987, str. 15.
  29. ^ Van Trease 1987, str. 19.
  30. ^ Vanuatu Country Study Guide. International Business Publications. 30. 3. 2009. str. 26. ISBN 978-1-4387-5649-3. Arhivirano iz originala 29. 7. 2016. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  31. ^ Van Trease 1987, str. 26-7.
  32. ^ Bresnihan, Brian J.; Woodward, Keith (2002). Tufala Gavman: Reminiscences from the Anglo-French Condominium of the New Hebrides. editorips@usp.ac.fj. str. 423. ISBN 978-982-02-0342-6. Arhivirano iz originala 22. 5. 2016. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  33. ^ a b v g „A Short History Of Vanuatu”. South Pacific WWII Museum. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  34. ^ a b Calnitsky, Naomi Alisa. „The Tonkinese Labour Traffic to the Colonial New Hebrides: The Role of French Inter-Colonial Webs”. Academia.edu. Indian Ocean World Centre, McGill University. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  35. ^ Robequain, Charles (1950). „Les Nouvelles-Hébrides et l'immigration annamite”. Annales de Géographie (59, n°317 izd.). 59 (317): 391—392. Arhivirano iz originala 9. 12. 2018. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  36. ^ Buckley, Joe (8. 10. 2017). „In My Words Vietnamese surprises in Vanuatu”. VN Express. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  37. ^ a b v g Lindstrom, Lamont. „The Vanuatu Labor Corps Experience” (PDF). Scholar Space. University of Hawaii. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  38. ^ Edel, Charles (15. 8. 2020). „Lessons from 'Tales of the South Pacific' for today”. washingtonpost.com. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  39. ^ Guiart, Jean (mart 1952). „John Frum Movement in Tanna” (PDF). Oceania. 22 (3): 165—177. doi:10.1002/j.1834-4461.1952.tb00558.x. Pristupljeno 7. 3. 2020. 
  40. ^ „Western Oceanian Religions: Jon Frum Movement”. University of Cumbria. Arhivirano iz originala 16. 10. 2003. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  41. ^ „"Chief President Moses": Man with a message for 10,000 New Hebrideans”. Pacific Islands Monthly. jul 1969. str. 23—25. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  42. ^ „Bombs, bribery and ballots in New Hebrides”. Pacific Islands Monthly. januar 1976. str. 8. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  43. ^ „The Ghost Assembly”. Pacific Islands Monthly. jun 1976. str. 10. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  44. ^ „Splinters flying in N. Hebrides”. Pacific Islands Monthly. maj 1976. str. 11. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  45. ^ „New Hebrides Assembly meets”. Pacific Islands Monthly. avgust 1976. str. 18. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  46. ^ „New Hebrides Assembly meets – but what's new?”. Pacific Islands Monthly. septembar 1977. str. 17—18. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  47. ^ „New Hebrides' new era”. Pacific Islands Monthly. mart 1978. str. 28. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  48. ^ Van Trease, Howard (9. 8. 2006). „The Operation of the single non-transferable vote system in Vanuatu”. Commonwealth & Comparative Politics. 43 (3): 296—332. S2CID 153565206. doi:10.1080/14662040500304833. 
  49. ^ „Turmoil in New Hebrides”. Pacific Islands Monthly. januar 1978. str. 5. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  50. ^ „New Hebrides: High hopes haunted by high danger”. Pacific Islands Monthly. januar 1980. str. 13—14. Arhivirano iz originala 23. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 
  51. ^ Parsons, Mike (jul 1981). „Phoenix: ashes to ashes”. New Internationalist. Port Vila. Arhivirano iz originala 11. 5. 2010. g. Pristupljeno 5. 5. 2023. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Вануату&oldid=27735652”