Vlada Ilije Garašanina od 1861.

Posle ministarstva Filipa Hristića došlo je ministarstvo Ilije Garašanina. Garašanin je, kao šef vlade, uzeo ministarstvo inostranih dela; ministar unutrašnjih dela ostao je Nikola Hristić; ministar pravde bio je Rajko Lešjanin, a ministar finansija Kosta Cukić.

Garašaninovo Ministarstvo ispunilo je najveći deo Mihailove vlade, trajući od 1861. do 1867.

Vlada Ilije Garašanina (1861–1867) je druga najduža vlada u istoriji Srbije, posle vlade Avrama Petronijevića (1844–1852).

Istorija

Dolazak na vlast

Na jesen 1861. godine Mihailo stvara konzervativnu vladu na čelu sa Ilijom Garašaninom. Udaljen od politike tokom Miloševe vladavine, on ponovo dolazi u vladu pod Mihailom sa kojim je imao iste spoljnopolitičke stavove; spas Srbije ne leži u maloj srbijanskoj već u velikoj balkanskoj politici. Garašanin, kao i Mihailo, zazire od Austrije i misli da je ukoči posredstvom Mađara. Odnosi sa Rusijom su slični. Mihailo se na nju naslanja, a Garašanin je sa njom popravio odnose krajem Karađorđevićeve vlade, kada je počeo raditi na njegovom padu kao i ruska vlada. Njemu nakon Krimskog rata Rusija nije izgledala toliko opasna kao četrdesetih i pedesetih godina. Garašanin se nalazio na vrhuncu svoje političke karijere, a liberali, koji su Obrenoviće i doveli na presto, odstranjeni su iz vlasti.

Majstorovićeva afera

Krajem 1863. godine u Smederevu je otkrivena zaverenička grupa koju je činilo 36 lica. Na njenom čelu bio je Antonije Majstorović, bivši savetnik i karađorđevac. Okružni sud u Smederevu osudio ih je na po 2 godine robije, ali je Veliki sud, čiji je član bio Jevrem Grujić, našao da su optuženi nevini i pustio ih na slobodu. Vlada je donela zakon sa povratnim dejstvom kome je sudije Velikog suda osudila na po tri godine robije. Presuda je neprijatno odjeknula u javnosti i svetu te je knez primoran da sazove svoju drugu od tri skupštine održane tokom njegove druge vladavine. Velikogospoinska skupština sastala se 1864. godine u Beogradu. Stavljanje sudija pod sud bila je najveća nezakonitost Mihailove vladavine. Na Skupštini se nije mogao opaziti ni najmanji znak negodovanja. Ona je čak smatrala da se prema sudijama treba postupati strože. Tokom besede kralja Mihaila nastala je tolika buka nezadovoljnih poslanika, da ju je knez morao prekinuti. Činilo se da je Skupština mogla linčovati Veliki sud, te se kralj čak pokazao pravednijim.

Sloboda štampe

Svetoandrejska skupština proglasila je slobodu štampe. Ona je postojala tokom Mihailove vladavine, mada o tome nije bilo posebnog zakona. Mihailo je puštao da se u novinama kritikuje vlast; puštao konzervativce da napadaju liberale i obrnuto. Pred Skupštinu (koja se tokom Mihailove vladavine sastajala 3 puta) iznošeni su predlozi o zakonu o slobodi štampe, ali on nije uvršten u Mihailovo zakonodavstvo. Ipak, može se primetiti da Mihailo u novinama nije dozvoljavao da se o političkim stvarima piše drugačije nego što misli vlada. Primer su novine „Narodna skupština“ čiji su urednici pohapšeni, a list propao. Bankar Jovan Kumanudi i profesor Milan Milovuk pokrenuli su 1861. godine nedeljni list „Trgovačke novine”. Cenzura je odobrila izlaženje ovog lista pod uslovom da on razmatra ekonomska i kulturna pitanja. Vladimir Jovanović je postao saradnik Trgovačkih novina i pokušavao je da ih postepeno pretvori u politički list. Aluzijama u njima borio se prikriveno protiv kneževog režima. Mihaila je zamenjivao nekim hesenskim hercegom koji se nije mirio sa ustavnošću i zakonitošću. Ovog malog nemačkog despota oristile su evropske štampe za slične potrebe. Vlada to nije htela tolerisati već je zabranila Trgovačke novine. To nije obeshrabrilo liberale. Oni se vezuju za Društvo srpske slovesnosti (kasnije Srpsko učeno društvo, Srpska kraljevska akademija i SANU). Ovo je bilo naučno društvo koje sa politikom nije imalo veze. Tadašnja liberalna inteligencija smatrala je liberalizam kao naučnu istinu. Dajući svom opozicionarstvu teorijski vid, liberali su se udaljavali od naroda. Govoreći u ime nauke, oni su držali da se uzdižu u više sfere gde ih cenzura i policija ne mogu dostići. Tako je, npr. na godišem skupu Društva Vladimir Jovanović hteo dao govori o „štednji“ što je bilo prihvatljivo kao ekonomska tema. Međutim, ministar prosvete Cukić, koji je po zakonu bio i predsednik Društva srpske slovesnosti, zabranio je Jovanovićevo predavanje jer „nije prijavljeno“. Taman kad se to pitanje zatvorilo, prešlo se na pitanje prijema Garibaldija u Društvo. Garibaldi je tražio od Srbije da se digne protiv Turaka, a njegovu kandidaturu liberali su istakli da bi na njihovim imenima izazvali manifestaciju u korist nacionalizma. Cukić je prekinuo sednicu zbog svađe sa liberalima. Vlada je ovaj sukob shvatila veoma ozbiljno i ukazom od 27. januara 1864. godine suspendovala Društvo srpske slovesnosti. Predavanje koje nije mogao čitati u Društvu, Jovanović je odštampao u Novom Sadu, ali ne pod nazivom „Štednja“, već pod nazivom „Srbenda i Gotovan“. Napadao je u tom članku luksuz koji se širio narodom, te je to više bila kritika naravi nego kritika vlade. Ipak, Jovanović je u članku zahtevao buđenje narodnog duha preko slobode štampe, pa je brošura ipak u vladi shvaćena neprijateljski. Po nalogu vlade, oblavljen je odgovor na ovaj članak pod nazivom „Srbin i Srbenda“ koga je napisao Đura Daničić, koji je bio isto toliko konzervativac kao i njegov brat, Miloš Popović, urednik poluslužbenog lista „Vidovdan“. Vlada je zatvaranjem Društva srpske slovesnosti napravila grešku jer je time pokazala da je celo društvo solidarno sa svoja dva liberalna člana (Jovanović i Stojan Veljković, profesor na Velikoj školi). Time se stekao utisak da je Mihailova vladavina protiv svake kritike, pa i naučne, i da je protivna nauci.

Pisci opozicije traže novine o kojima će pisati van Srbije. Novosadski „Dnevnik“ pod uredništvom Vladimira Jovanovića postao je organ liberala (1864). Iste godine Jovanović u Ženevi pokreće list „Sloboda“ na srpskom i francuskom jeziku. Svetozar Miletić 1866. godine osniva u Pešti „Zastavu“, koju kasnije prenosi u Novi Sad. Sva tri lista javljaju se jedan za drugim, odnosno počinju da izlaze kada ovaj prethodni prestane. Ovi listovi bili su van dometa srbijanskih vlasti te su pisali otvoreno, neposredno napadajući kneza i političare. Opozicija od 1865. godine ima i svoj šaljivi list „Zmaj“ pod uredništvom Jovana Jovanovića koji protiv Mihailovog režima vojuje u stihu i u prozi. On omalovažava kneza i čini ga smešnim; publika je videla režim onakvog kakav je prikazan u Zmajevim karikaturama. Političke pesme Jovana Jovanovića Zmaja škodile su Mihailovom režimu više nego bilo koji članci iz opozicionarskih listova. Poznata je Zmajeva pesma „Jutututunska Juhaha“, ali je malo poznato da je „Kralj trinaesti Balakaha“ koji je narodu obećao „Juhahaha“ u stvari knez Mihailo. Slično je i sa „Jututunskom narodnom himnom“. Zabranjeni listovi krijumčare se u zemlju. Vlada 1867. godine dopušta osnivanje lista „Srbija“ Ljubomira Kaljevića koji piše članke u cilju srpskog nacionalnog oslobođenja i naziva Srbiju Pijemontom Balkana.

Ujedinjena omladina srpska

Posle 1866. godine liberali su došli do zaključka da se od Mihaila nemaju čemu nadati i da stvar oslobođenja moraju uzeti u svoje ruke. Avgusta 1866. godine dolazi do stvaranja Ujedinjene omladine srpske, još jedan od pokušaja liberala da u narodu pridobiju još jednu struju. Već na svom prvom sastanku u Novom Sadu, Omladina je donela odluku da njen član može biti svako, kako star tako i mlad. Na taj način je od jedne đačke družine postala nacionalističko društvo. Jovan Skerlić je rekao da je „Ujedinjena omladina srpska“ predstavljala neku vrstu mešavine nemačkih buršenšafta i tugendbunda, grčke heterije, italijanskog karbonarstva i Mlade Italije. Njen zadatak bio je buđenje nacionalne svesti i patriotskog oduševljenja. Sedište Omladine bilo je u Novom Sadu, te se njen uticaj najviše osećao u Vojvodini, dok je u Srbiji on bio ograničen samo na inteligenciju ne dopirući do narodnih masa. Srpski narod, kakvim ga Omladina prikazuje, bio je narod Miloša Obilića i Marka Kraljevića, narod koji se ne treba nikoga bojati, a naročito ne Turaka. U osnovnim idejama, između Omladine i Mihaila nije bilo razlike. Međutim, za Mihaila je u omladinskom pokretu bilo nezgodno sledeće: 1) Omladina nije odvajala unutrašnju od spoljašnje politike; 2) kao i svaka patriotska društva, Omladina je u svom nacionalizmu bila nepopustljiva zanemarujući realno stanje.

Omladinska skupština sazvana je na Preobraženje. Vlada nije dopustila Svetozaru Miletiću dolazak u zemlju, te su mnogi Vojvođani izostali sa skupštine. Omladinskoj skupštini je na raspolaganje stavljeno dvorište Velike škole. Tu se skupilo oko 3000 ljudi. Za predsednika skupštine izabran je Jevrem Grujić, koji je pre tri godine osuđen na zatvor i gubitak građanske časti. Vlada nije mogla otrpeti Grujićev izbor. Ona je rasterala skup iz dvorišta Velike Škole, te se Omladina prebacila u Veliku pivaru, ali se pod pritiskom policije trudila da ga skup što pre okonča. Omladinska skupština od 1867. godine značila je prekid između Omladine i kneza. Ubuduće Mihailova vlada neće imati nikakvim obzira prema omladincima koji su govorili da knez nije dorastao da bude vođa nacionalne politike. U narodnoj masi liberali su uspeli da pokolebaju veru u Mihailovu nacionalnu politiku.

Iseljavanje Turaka iz zemlje

Spoljašnja Mihailova politika za cilj je imala rat sa Turskom. Pre stupanja u rat trebalo je ispuniti neke uslove: 1) ukinuti Ustav iz 1838. godine i izvojevati potpunu unutrašnju samostalnost kako se Porta ne bi imala prava mešati u unutrašnje stvari Kneževine; 2) ukloniti turske garnizone iz gradova (Beograd, Šabac, Smederevo, Fetislam kod Kladova, Soko, Užice) kako Turska ne bi mogla ometati ratne pripreme; 3) sklopiti savez sa ostalim hrišćanskim državama i narodima na Balkanu.

Knez je počeo ukidanjem Ustava. Na Preobraženskoj skupštini doneti su novi zakoni o Savetu i Skupštini koji su značili ukidanje Ustava i potpuno utvrđivanje naše unutrašnje samostalnosti. Porta je protestovala, ali je protest ostao čisto diplomatski. Turske vojne manifestacije počinju prikupljanjem trupa duž granice, a počinje i kretanje njenih trupa unutar Srbije. Zatim izbijaju sukobi u Beogradu između nizama i varoškog stanovništva. Povod je incident na Čukur česmi kada je 3. juna 1862. godine srpski dečak ubijen od strane nizama. Turski vojnici ubijaju i dragomana srpske policije koji je došao da interveniše na lice mesta. Otpočinje borba između Srba i Turaka koja traje celu noć, a prekida se formalnim primirjem ujutru sledećeg dana, potpisanim od srpskog ministra Garašanina i komandanta beogradske tvrđave Ašir-paše. Četvrti jun prošao je bez incidenata, da bi 5. juna, bez ikakvog povoda i znaka, iz grada Turci otvorili topovsku vatru na varoš. Bombardovanje Beograda traje četiri i po časa. Ono nije bilo toliko opasno, jer turska artiljerija nije vredela mnogo. Bombardovanje Beograda uzbudilo je evropsku diplomatiju. Mihailo je iz unutrašnjosti brzo došao u Beograd i proglasio ratno stanje, primajući diktaturu iz ruku Saveta. U beogradski garnizon dolazi narodna vojska od 15.000 ljudi. Bombardovanje se smatralo za predznak rata. Kako bi to sprečile, velike sile sazvale su konferenciju u Kanlidži. Turske vlasti traže da se raspusti narodna vojska, a srpske napadaju tursku i traže da se turski garnizoni evakuišu iz srpskih gradova. Turci su uvideli da je bombardovanje bilo greška; nije uplašilo Mihaila već mu je poslužilo kao povod da pitanje iseljenja Turaka iznese pred velike sile. Francuska i Rusija bile su na strani Srba, a Austrija i Engleska na strani Turaka. Na konferenciji je doneto kompromisno rešenje; odlučeno je da se iseli samo nevojničko stanovništvo i poruše dva grada u unutrašnjosti (Soko i Užice) koji za Tursku nisu mnogo vredeli u strateškom pogledu. Turska nije bila dužna da nadoknadi štetu. Mihailo nije bio zadovoljan odlukama konferencije u Kanlidži i bio je spreman na rat; čak je i ratnu proklamaciju imao napisanu. Ipak, incident u Beogradu oogućio mu je stvaranje narodne vojske. Srbi nisu hteli podnositi ni tursku vojsku koja je jedino ostala u gradovima. Starije generacije na to su gledale kao na sitnicu, ali je za mlađe to bila velika sramota. Ovaj problem se, kako je izgledalo, nije mogao rešiti bez rata. Međutim, iznenada je 1867. godine došlo do njegovog rešavanja diplomatskim putem, bez prolivene krvi. Do toga je došlo zbog preokreta austrijske istočne politike (do tada naklonjene turskoj) usled poraza u Austrijsko-pruskom ratu. Austrija gleda da pridobije Srbiju kako bi Istočno pitanje rešila u svoju korist. Na Kritu 1866. godine izbija ustanak, pa se Porta plaši da se ne proširi i na druge balkanske hrišćanske narode. Zbog toga je spremna da zadovolji Srbiju. Mihailo je to iskoristio kako bi izdejstvovao odluku Porte po kojoj se garnizoni iseljavaju iz Srbije, a čuvaće ih Mihailova vojska kao vojska vernog sultanovog vazala. Poslednji znak sultanovog dostojanstva bila je zastava koja će stojati na garnizonima. Tako je završeno pitanje iseljenja Turaka pokrenuto još 1820. godine. Mihailo je povodom uspešnog rešavanja po prvi put posetio Carigrad.

Spoljna politika

Glavni pomagač Mihailove nacionalističke spoljne politike bio je Ilija Garašanin. On je 1862. godine osnovao „Srpski odbor“ za nacionalnu propagandu. Organizovanje balkanskih hrišćana jedan je od koraka koji je trebalo obaviti pre rata. Vlada je održavala veze sa bugarskim revolucionarem Rakovskim. U unutrašnjosti zemlje formiran je dobrovoljački korpus od 3000 boraca južnoslovenskih zemalja. Od 1862. godine radi se na propagandi i u Makedoniji gde srpska vlada pomaže crkve i škole. Godina 1866. najvažnija je u Mihailovoj aktivnosti na stvaranju Balkanskog saveza. On pregovara sa albanskim prvacima. Značajno je sklapanje saveza sa Crnom Gorom čime su izglađeni loši odnosi koji traju od početka Mihailove vladavine. Nikola Petrović je bio spreman da se odrekne prestola ako knez Mihailo povede rat za oslobođenje i ujedinjenje srpstva. Obe kneževine su se 1866. godine obavezale na pripremanje rata protiv Turaka. Iste godine dolazi do zbližavanja srpske vlade sa hrvatskim političarem Štrosmajerom. Hrvatski političari prihvatili su mogućnost da se Bosna i Hercegovina pripoji Srbiji. Srpska vlada preko pravoslavnih kaluđera vodi nacionalnu propagandu u Bosni i Hercegovini gde nastoji da na svoju stranu pridobije neke begove. Sledeće, 1867. godine, dolazi do sporazuma između bugarskih emigranata i srpske vlade koji predviđa stvaranje zajedničke srpsko-bugarske države u formi konfederacije. Iste godine zaključen je sporazum sa Grčkom kojim su se obe članice obavezale da uđu u rat protiv Turske ukoliko jedna od ugovornih država bude napadnuta. Pregovori se vode i sa Rumunima o konfederaciji (1866).

Liberali i Mihailova spoljna politika U samom početku Mihailova spoljna politika bila je opšte popularna. Čak i liberali, koji su odbacivali njegovu unutrašnju politiku, primali su spoljašnju jer su bili veliki nacionalisti. Do 1864. godine nema nedoslednosti između kneževe i liberalne spoljne politike. Nakon bombardovanja Beograda otpočinju sukobi liberala i kneza na polju spoljne politike. Liberali su bili mišljenja da je to odlična prilika za poketanje rata. Kada do njega nije došlo, Vladimir Jovanović u Ženevi objavljuje list „Sloboda“ u kome napada kneževu unutrašnju, a preko nje i spoljnu politiku. On kritikuje kneza zbog saradnika koji su oko njega: Garašanin (velikaš iz doba Karađorđevića) i Marinović, obojica omrznuti u narodu zbog svog turkofilstva. Kritikuje kneza da su njegovi ministri ukidanje unutrašnjih sloboda izgovarali potrebama spoljne politike. Na rat sa Turcima oni ni ne pomišljaju.

Konačno razilaženje liberala i kneza dolazi 1866. godine koju su Vladimir Jovanović i Svetozar Miletić smatrali sudbonosnom godinom naše novije istorije; ili će se Srbija udružiti sa Italijom i Nemačkom i istovremeno sa njihovim izvršiti i srspko ujedinjenje, ili će na njega morati čekati još godinama. Miletić 1866. godine pokreće list „Zastavu“ u Pešti, čiji je glavni saradnik Vladimir Jovanović, vatreni Macinijevac. Sa Macinijem je stajao u stalnoj vezi od 1862. do 1868. godine. Sem saveza sa Francuzima, Macini je svojim sunarodnicima predlagao savez sa Jugoslovenima (čime se razilazio sa politikom Kamila Benca di Kavura). Rat bi istovremeno otpočeo u Veneciji i na Balkanu, protiv Austrije i Turske, dve despotske države koje su se međusobno pomagale. Macini je Jovanoviću obećavao jedan upad Garibaldijevih dobrovoljaca u Bosnu. Srbija bi trebalo da pobuni Jugoslovene u Austriji, a ne da protiv nje ratuje. Jovanović je prihvatio Macinijeve ideje i dostavio ih u Beograd. Miletić i Jovanović čekali su na odgovor. Međutim, Mihailo je zadovoljen odlukom Porte o napuštanju turske vojske, te ne pomišlja na rat. To mu liberali nisu oprostili.

Članovi vlade

Centralno pravlenije, 9/21.10.1861 — 1862.
Ministarski savet, 1862 — 22.11/4.12.1867.

Funkcija do 1862.	Funkcija od 1862.	Slika	Ime i prezime	Detalji
Knjaževski Predstavnik	Predsednik Ministarskog saveta		Ilija Garašanin	do 3/15.11.1867.
			Nikola Hristić	otpravnik dužnosti
Popečitelj Inostranih Dela	Ministar inostranih dela		Ilija Garašanin	do 3/15.11.1867.
			Jovan Ristić	do 21.11/3.12.1867.
			Milan Petronijević
Popečitelj vnutrenih dela	Ministar unutrašnjih dela		Nikola Hristić
Popečitelj pravosudija			Đorđe D. Cenić	do 23.12.1861/4.1.1862.
	Ministar pravde		Rajko Lešjanin
Popečitelj finansija			Jovan Gavrilović	do 11/23.12.1861.
	Ministar finansija		Kosta Cukić
(Resor prosvete)			Jovan Filipović	do 29.12.1861/9.1.1862.
	Ministar prosvete i crkvenih dela		Kosta Cukić	zastupnik
Načelnik Glavne vojne uprave	Ministar vojeni		Ipolit Monden	Načelnik Glavne vojne uprave pre 10/22.4.1862 Ministar 10/22.4.1862 — 2/14.4.1865.
			Milivoje Petrović Blaznavac
Upravitelj Glavne uprave građevina	Ministar građevina
			Ipolit Monden	zastupnik, 27.4/9.5.1862 — 2/14.4.1865.
			Milivoje Petrović Blaznavac	zastupnik

Izvori

• Grupa autora; Istorija srpskog naroda, knjiga 5, tom 1, drugo izdanje, Beograd 1994.
• Slobodan Jovanović; Druga vlada Miloša i Mihaila, Beograd 1931.
• Miroslav Pešić; Političke stranke i uvođenje parlamentarizma u Srbiji 1881-1903, Filozofski fakultet u Nišu, Niš 2017.