Geografija Novog Zelanda
Geografija[uredi | uredi izvor]
Reljef[uredi | uredi izvor]
Novi Zeland se nalazi na dodiru pacifičke i indoaustralijske litosferne ploče, što je dovelo do nastanka formiranja planinskog venca Južnih Alpa i vulkana na Severnom ostrvu.[1] Južni Alpi su dugački više od 500 km i izgrađeni su od paleozojskih metamorfnih stena na severozapadu i trijaskih i jurskih sedimentnih stena na jugoistoku. Na jugozapadu se Južni Alpi strmo izdižu iznad obale, koja je raščlanjena fjordovima. Najpoznatiji fjord je Milford Saund, koji se uvlači 15 km duboko u unutrašnjost, a sa obe strane zaliva se izdižu 1.200 m visoke planine. Dautful Saund je još veći. Na njegovim strmim liticama se u kišnoj sezoni stvara više stotina vodopada. U središnjem delu planinskog venca se nalazi najviši vrh Maunt Kuk (3764 m), sa koga se spušta Tasmanov lednik na istočnoj strani i Hukerov na zapadnoj. Maori ga zovu Aorangi (Probijač oblaka). Osim ovog, na vencu se nalazi još 16 vrhova sa preko 3000 m visine, od kojih su najveći Maunt Tasman (3.498 m), Maunt Dampijer (3.440 m), Maunt Silberhorn (3.279 m) i Maunt Lendenfeld (3.201 m). Prema severoistoku se Južni Alpi snižavaju i dele na niže planine. Na zapadnoj strani Južnog ostrva se nalazi uska obalna nizija, a na istočnoj nizija Kenterberi (240 km dugačka i 70 km široka), izgrađena od nanosa koje donose planinske reke. U višim delovima su slabije plodni šljunkoviti nanosi obrasli travom, a u nižim delovima plodniji, peščani i glineni nanosi. Ostrvo Stjuart, na jugu, razdvojeno je od Južnog ostrva Foveovim prolazom (24 km širok). Ono je veoma razuđeno, a najviši vrh ima 979 m (Maunt Anglem). Kukov prolaz (23 km širok), koji razdvaja Južno od Severnog ostrva, nastao je poprečnim rasedom tek u pliocenu. U jugoistoičnom delu Severnog ostrva, duž obale, sve do Istočnog rta, nastavljaju se mlade venačne planine s Južnog ostrva.
Središnji deo Severnog ostrva zauzima 1000 m visoka vulkanska visoravan sa živim vulkanima, gejzirima, blatnim vulkanima i toplim izvorima, koja se naziva Taupo vulkanska zona (300 km dugačka i 50 km široka). U južnom delu te oblasti je aktivni vulkan Ruapehu (2797 m), najviša planina Severnog ostrva. Poslednju erupciju je imao 1996. god, a pre toga 1946. godine. Izgrađen je uglavnom od andezita. Njegova tri najviša vrha su Tahurangi, Te Heuheu i Paretetaitonga, između kojih se nalazi duboki krater s jezerom. Na obroncima planine se nalazi nekoliko manjih lednika. Sa visoravni se takođe izdižu aktivni vulkani Tongariru (1.981 m), Ngauruhoe (2.291 m), Taravera (ogromna erupcija 1886. godine) i Rotorua kaldera. U središtu ostrva je vulkansko jezero Taupo. Prema severu i zapadu, uzvišenje prelazi u niža pobrđa sa ugašenim vulkanima, kao što je Maunt Agmont (2.519 m) na krajnjem severozapadu. Ostrva Kermadek se nalaze 800 km severoistočno od Severnog ostrva. To su vulkanska ostrva, nastala na mestu gde se Pacifička ploča podvlači pod Indoaustralijsku, stvorivši 8 km dubok jarak istočno od ostrva. Na ostrvu Raul je istoimeni aktivni vulkan (516 m), najviša tačka arhipelaga.
Klima[uredi | uredi izvor]
U severnom delu Severnog ostrva je zastupljena suptropska klima sa blagim zimama i toplim letima. Godišnje padne 1.200 mm padavina ravnomerno raspoređenih tokom čitave godine. Ostali delovi Novog Zelanda imaju umereno toplu okeansku klimu, koja na krajnjem jugu prelazi u subpolarnu. Na klimu Novog Zelanda značajno utiču okeanski vetrovi koji duvaju sa zapada na istok. Na zapadnoj strani Južnog ostrva, koja je izložena vetrovima, godišnja količina padavina kreće se od 2.000 do 7.500 mm.[2] Pošto vetrovi sa zapada nailaze na barijeru koju predstavljaju Južni Alpi, istočna strana ostrva ima manje padavina – 500 do 900 mm. U severnim i centralnim delovima ostrva, više padavina ima tokom leta, dok je u južnim zima vlažnija. Prosečne godišnje temperature se kreću od 10 stepeni na jugu do 16 na severu.[3] Mala je amplituda između zimskih i letnjih temperatura, osim na istoku i unutrašnjosti, gde dostiže 14 stepeni. Sneg pada samo u planinskim oblastima, dok je mraz čest u dolinama u unutrašnjosti ostrva.
Hidrografija[uredi | uredi izvor]
Pošto je na Novom Zelandu dominantna planinska oblast, to je uticalo na pojavu velikog broja kraćih, brzih i opasnih reka. Na Severnom ostrvu se reke radijalno razilaze sa centralne visoravni. Vaikato (425 km) je najduža novozelandska reka. Ističe iz jezera Taupo, stvara Huka vodopade i teče prema severozapadu, ulivajući se u Tasmanovo more. Njenim početkom se može smatrati i reka Tongariro, koja se spušta s planine Ruapehu i uliva u jezero Taupo. Vaikato u donjem toku stvara brojna jezera i lagune. Vangaui (290 km) izvire na zapadnoj strani planine Ngauruhoe i teče prema jugozapadu ulivajući se Kukov prolaz.
Na zapadnoj strani Južnog ostrva su reke kratke i strme, a ponekad formiraju i vodopade. Takav je Bovenov vodopad u fjordu Milford Saund, visok 154 m i Braun (600 m) u Dautful Saundu. Na istočnoj strani Južnog ostrva su reke duže. Obično izviru iz glacijalnih jezera u podnožju najviših vrhova i teku prema jugoistoku ulivajući se u Tihi okean. Kluta (340 km) je najduža reka Južnog ostrva. Izvire iz jezera Vanaka, prima pritoke Pomahaka, Lindis i Manuherikija i teče prema jugoistoku kroz uski prolaz. Ima dva ušća, pošto se 16 km pre ulaska u Pacifik račva na dve reke, između kojih se nalazi ostrvo Kluta. Veće reke su još Rakaija, Rangitata i Vajtaki, koje protiču kroz niziju Kenterberi.
Najveće prirodno jezero je Taupo, a nalazi se na vulkanskoj visoravni, u središtu Severnog ostrva. Smešteno je u ostacima nekoliko vulkanskih kratera. Površina mu je 606 km², dubina 159 m, a nalazi se na visini od 357 m iznad nivoa mora. Na Južnom ostrvu je najveće jezero Te Anau, površine 344 km², dubine 276 m i visine 209 m. Pritoke su mu Klinton i Eglinton, a otoka Vaijau. To je glacijalno jezero, kao i Vakatipu, Vanaka i Havea.
Na Južnim Alpima ima više od 360 lednika. Najveći je Tasmanov, koji se nalazi na istočnoj strani Maunt Kuka. Dugačak je 27 km a širok više od 700 m. Na istočnoj strani Južnih Alpa su jos značajni lednici Marčison, Mjuler i Godli. Na zapadnoj strani su najveći Foks i Franc Jozefov lednik. Severno ostrvo ima samo nekoliko manjih lednika na vulkanu Ruapehu.
Na vulkanskoj visoravni se nalazi veći broj gejzira, a najveći je Pohutu, koji baca mlazeve preko 20 m u visinu. U 19. veku su postojali mnogo veći gejziri, ali su iščezli, kao što su Vaikite i Vairoa. Vajmangu je bio najveći gejzir na svetu u vreme svog postojanja (1901—1904).
Živi svet[uredi | uredi izvor]
Oko 80% vrsta biljaka na Novom Zelandu su endemične.[4][5] Velike površine ostrva su pod šumama podokarpa i južne bukve. Podokarp je vrsta zimzelenog drveta – golosemenice i formira šume uglavnom u severnim delovima Novog Zelanda. Na krajnjem severu Severnog ostrva u ovim šumama raste kauri – džinovsko drvo koje naraste do 50 m u visinu. Šume južne bukve su zastupljene u južnijim predelima ostrva. Za Severno ostrvo su karakteristična papratišta i šikare. U njima raste veći broj paprati (srebrnaste, drvene itd) i raznog žbunastog rastinja. Na Južnom ostrvu su velike planinske površine pod pašnjacima i niskim žbunovima.
Životinjski svet ostrva je veoma specifičan. Pre dolaska čoveka nije bilo sisara, osim dve vrste slepih miševa. Maori su sa sobom doneli psa i polinezijskog pacova. Zbog nedostatka sisara, a samim tim i grabljivica, mnoge ptice koje su tražile hranu na zemlji, izgubile su sposobnost letenja, jer im to nije bilo potrebno. Od 149 vrsta ptica na Novom Zelandu, njih 68 su endemične. Najpoznatija ptica Novog Zelanda je kivi. Veličine je kokoške, krila su mu zakržljala i ne vide se, perje usko i dugačko smeđe boje, tako da liči na dlake, kljun dugačak sa nozdrvama na vrhu, kojima njuši hranu u zemljištu. Od svih ptica snese najveće jaje u odnosu na svoje telo i mužjak leži na njima i brine se o mladuncima. Džinovska moa je bila najveća ptica na svetu, visoka 4 metra. Nju su istrebili Maori jer je predstavljala ogroman izvor hrane. Nije se plašila ljudi, pa joj je bilo lako prići i ubiti je. Postojalo je još dvadesetak vrsta moa, ali su bile dosta manje. Druge poznate ptice neletačice su takahe, veka i pukeko, koje pripadaju porodici barskih koka. Kakapo ja najveća i jedina vrsta papagaja na svetu, koja ne leti. Maslinasto-zelene je boje, a gnezdi se i spava u jazbinama iz kojih mužjak noću doziva ženke. Kea je takođe papagaj, ali on leti i kreće se u nomadskim jatima po planinskim predelima Južnog ostrva. Tui je ptica koja najlepše peva na Novom Zelandu. Huija je izumrla 1907. godine i to je jedina ptica na svetu kod koje su mužjak i ženka imali totalno različite oblike kljunova - mužjakov je bio debeo i kratak, podesan za bušenje stabla, a ženkin dugačak, tanak i savijen, kojim je vadila crve iz kore. Brojne su morske ptice – žutooki i patuljasti pingvini, kraljevski albatrosi, zovoji, burnice, blune itd. Endemnih gmizavaca ima 61 vrsta. To su gušteri skinkovi i gekoni. a tuatara je živi fosil. Tuatara ili haterija liči na guštera, ali pripada posebnoj grupi gmizavaca koji su živeli u doba dinosaurusa. Ima treće oko, čija funkcija nije u potpunosti poznata, a mužjaci nemaju organ za razmnožavanje. Ima ih oko 100 hiljada na malim ostrvima duž obale. Zmija i kopnenih kornjača nema. Vodozemci su zastupljeni sa 4 vrste primitivnih repatih žaba, koje ne krekeću, nemaju plovnih kožica ni ušiju i ne prolaze kroz stadijum punoglavca, već se iz jaja izlegu potpuno oformljene žabe. Rečnih riba ima 35 vrsta i uglavnom su aktivne noću, dok pored obala ima veliki broj morskih riba, od kojih su za ljude veoma opasne bele ajkule. Zanimljivi beskičmenjaci su ogromni veta cvrčci, koji ne lete, džinovski puževi kanibali, džinovske gliste dugačke preko metar, neleteća muva i katipo pauk, jedina otrovna životinja na Novom Zelandu. Zbog introdukcije skoro svih evropskih vrsta sisara i ptica, naročito lovne divljaci, endemne novozelandske vrste su dovedene na ivicu izumiranja, a mnoge su već i izumrle.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Lewis, Keith; Nodder, Scott; Carter, Lionel (mart 2009). „Sea floor geology – Active plate boundaries”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 4. 2. 2011.
- ^ Mean monthly rainfall Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. avgust 2017), NIWA.
- ^ Mullan, Brett; Tait, Andrew; Thompson, Craig (mart 2009). „Climate – New Zealand’s climate”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 15. 1. 2011.
- ^ „Frequently asked questions about New Zealand plants”. New Zealand Plant Conservation Network. maj 2010. Arhivirano iz originala 08. 09. 2012. g. Pristupljeno 15. 1. 2011.
- ^ de Lange, Peter; Sawyer, John; Rolfe, Jeremy (2006). New Zealand indigenous vascular plant checklist. New Zealand Plant Conservation Network. ISBN 978-0-473-11306-3.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- de Lange, Peter; Sawyer, John; Rolfe, Jeremy (2006). New Zealand indigenous vascular plant checklist. New Zealand Plant Conservation Network. ISBN 978-0-473-11306-3.
