Gornji Matejevac

Gornji Matejevac
Gornji Matejevac
Administrativni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Nišavski
Grad	Niš
Gradska opština	Pantelej
Stanovništvo
— 2011.	2.513
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 21′ 34″ S; 21° 58′ 04″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	373 m
Gornji Matejevac Gornji Matejevac na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	18204
Pozivni broj	018
Registarska oznaka	NI

Gornji Matejevac je naseljeno mesto u gradskoj opštini Pantelej na području grada Niša u Nišavskom okrugu. Nalazi se na severnom rubu Niške kotline, na dodiru ruba i dna kotline, udaljen oko 8 km severoistočno od centra Niša. Prema popisu iz 2002. bilo je 2647 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 2924 stanovnika). U naselju se nalazi pravoslavni manastir posvećen svetom Jovanu Krstitelju.

Istorija

Gornji Matejevac je staro, još u predturskom periodu zaseljeno selo, na šta ukazuje već prvi turski popis iz 1498. godine koji ga zatiče sa 81 domaćinstvom (kućom), 23 neoženjena, 3 udovička domaćinstva, 1 porušenom vodenicom i prihodom od 9.347 akči. U istom popisu pominju se i manastiri: Sveti Jovan, koji je „pust“ i Sveti Nikola (kod Huma) koji ima tri kaluđera. Prema turskom popisu nahije Niš iz 1516. godine, mesto je bilo jedno od 111 sela nahije i nosilo je isti naziv kao danas, a imalo je 102 kuća, 5 udovička domaćinstva, 18 samačka domaćinstva. Na predtursku zaseljenost upućuju i pojedini seoski toponimi, kakav je Metoh brdo (meštani ga izgovaraju Meto brdo), iz čega se da zaključiti da je selo najpre bilo srednjovekovni crkveni posed (metoh). Na Metoh brdu se nalaze ostaci crkve Svete Trojice Rusalije, poreklom iz 12. ili 13. veka, koju meštani nazivaju „latinskom crkvom“. Poreklom iz nemanjićskog perioda je i manastir Svetog Jovana, 1 km severno od seoskog naselja. Podaci o ovim sakralnim objektima, a naročito podatak o Metoh brdu, ukazuju na verovatnoću prvobitnog pripadanja Gornjeg i Donjeg Matejevca, a možda i još kojeg sela, crkvenom feudalnom vlastelinstvu. Takvu mogućnost potkrepljuje i činjenica da je manastir Svetog Jovana, u obliku feudalnog ostatka, sve do 1944. godine posedovao 26 hektara obradive zemlje i 14 hektara grabove šume.

U doba turske vladavine Matejevac, kako Donji tako i Gornji, nosio je još jedan naziv - Muratovo.

Poreklo rodova takođe ukazuje na to da je Gornji Matejevac najvećim delom starinačko selo. Starosedelačke rodove čine: Đorićevci, Pejinci, Laćinin (Garčini), Pirindžijini, Rajinci, Pikljini, Kalamankini, Šiškovci (Markovci) i Kendinci, od kojih je osamdesetih godina 20. veka bilo 245 domaćinstava. Starinačkim rodovima nepoznatog porekla pripadaju: Bojini (Didini), Kušini, Cakićevci, Midini, Zikovi (Šišmanovi), Trenini, Pantini, Zloćudovi, Glauvucini, Popićkovi i Ibrići (Romi) sa 101 domaćinstvom. Većinom u starosedeoce poznatog porekla spadaju: Šićerci, Parćini, Kukonjini, Masuričani, Kosovci, Prićičevci, Kožinci, Tatarci, Ikarci (Cvenini), Gligorijini, Krčkovi, Dedajankovci, Šišonjini, Vrućini, Mutavdžini, Girkini, Dunđerovi, Savinci, Tugini, Kolari, Ćiribilovi i Žižini sa 386 domaćinstava.

Naselje sela formiralo se na rubu Niške kotline, na kontaktnoj granici kotlinske i planinske privrede, i na ovoj poziciji egzistiralo je kroz ceo turski period, premda je bilo povremenih sklanjanja u zbegove. Pred oslobođenje (od 1833. do januara 1878. godine) u selu je, zbog blizine granice, bila smeštena manja posada pandura (zaptija) s dispozicijom u kuli (današnjem Kulištu) iznad naselja. Posle kuge („čume“) 1838. godine, od koje se selo sklanjalo u zbeg Kolibište pod Kalafatom, Gornji Matejevac je sa susednom Kamenicom i Knez-Selom postao centar poznate niške bune 1841. godine. Duša i vođa pobune bio je Miloje Jovanović, trgovac iz Kamenice, koji je bio organizator pobune i 1835. godine. Posle poraza na nekolikim tačkama ustanka, Miloje je poslednji otpor organizovao u matejevačkoj Kuli, braneći se 9, 10. i 11. aprila 1841. godine kad je i poginuo a ustanak definitivno ugušen. Gornji Matejevac je sa još 10 sela spaljen ("ostal je pepel od selo"), a paljen je i u vreme borbi za oslobođenje 1877. godine. Pre oslobođenja od Turaka u Gornjem Matejecu prave škole nije bilo, samo je opštinski pisar učio decu u opštinskoj sudnici, za honorar od roditelja.

Srpski guslar Jovan Jovančić iz Gornjeg Matejevca ubijen 1917. godine

Oslobođenje od Turaka zateklo ga je kao prilično razvijeno selo u kojem su se pojedina snalažljivija domaćinstva dokopala većih kompleksa spahijske zemlje, kako u granicama seoskog atara, tako i izvan njega, uključujući i neposrednu okolinu Niša (Krive livade i Brzi Brod, Bubanj, Ledena stena). Tako su, na primer, matejevačka domaćinstva Raše Nikolića, Đorđa Nikolića, Milivoja Ilića i Koce Cvetkovića u 1884. godini plaćali godišnji porez na nekretnine od 167 do 348 dinara, dok se prosečna visina ovih dažbina u celom srezu kretala od 1 do 10 dinara. Istovremeno izdiferencirao se priličan broj srednjih i siromašnih domaćinstava. Iz redova ovih drugih počeli su još krajem 19. veka da se regrutuju pečalbari (naročito posle propasti vinove loze na staroj podlozi) i majstori kamenoresci. Ali, uzeta u celini, Gornji Matejevac, Kamenica i još neka sela, razvila su se u periodu do Prvog i između dva svetska rata, u dobrostojeća i napredna ratarsko-vinogradarska i stočarska sela.

Za vreme Prvog svetskog rata, bugarska vojska je jednom prilikom streljala 15 Srba. Bilo je to u Gornjem Matejevcu 16. aprila 1917. godine. Među streljanim mučenicima najpoznatiji je bio narodni guslar Jovan Jovančić. Beogradski list je objavio fotografiju, sa jednog od njegovih nastupa pred narodom.

Oktobra 1934. su izgrađeni prvi koš i ambar seoske sokolske čete, darom kralja Aleksandra.

Gornji Matejevac pokazuje izrazitu zbijenost svog naselja, a ovu je nasledio još od Turaka, premda ne u današnjoj meri. U tom pogledu približava se mediteranskim naseljima. Zbijenost današnjeg naselja nastala je porodičnom deobom i zasnivanjem novih domaćinstava na ionako oskudnom okućju, a uskost ulica nastala je ekspanzijom dvorišta i kuća na račun ulice. Kuće su najčešće „na sprat“ i kao takve nastale su kao rezultat potrebe za podrumom (vinogradarstvo) i kao rezultat uskosti prostora za gradnju.

U razvojnom periodu posle 1944. godine, i to od šezdesetih godina, počinje intenzivniji proces emigracije (najviše u Niš), kao i proces profesionalne i radne prestrukturalizacije sela u pravcu radničkih i mešovitih zanimanja, a zatim i proces urbane transformacije u pravcu prigradskog naselja s jakom dnevnom migracijom. Prema popisnim podacima u selu je 1971. godine bilo 312 poljoprivrednih, 333 mešovita i 155 nepoljoprivrednih domaćinstava

Latinska crkva

Glavni članak: Latinska crkva u Gornjem Matejevcu

U selu se nalazi tzv. Latinska crkva, koja potiče iz prednemanjićkog doba i proglašena je za spomenik kulture od velikog značaja Latinska crkva u Gornjem Matejevcu, na brdu Metoh iznad Niša, je posvećena svetoj Trojici i spada u grupu retkih očuvanih građevina iz prednemanjićkog doba, a podignuta je najverovatnije u prvoj polovini XI veka. Relativno je malih dimenzija, sa osnovom upisanog krsta sažetog tipa. U njenoj unutrašnjosti nisu pronađeni tragovi fresaka, a svoj narodni naziv je dobila po Dubrovčanima (katolicima tj. Latinima) koji su je koristili tokom XVI veka. U periodu od 1968. do 1974. godine, na crkvi su obavljeni konzervatorski i restauratorski radovi, tokom kojih joj je vraćen njen izvorni oblik, koji je rekonstruisan na osnovu njenih ostataka i arheoloških istraživanja.

Saobraćaj

Autobusko stajalište u centru

Do Gornjeg Matejevca se može doći prigradskim autobuskim linijama 15 PAS Niš - Donji Matejevac - Gornji Matejevac - Knez Selo i linijom 15L Trg Kralja Aleksandra - Donji Matejevac - Gornji Matejevac.

Demografija

Godine 1878. je selo sa 210 domaćinstava i 1.951 stanovnikom, 1884. godine ima 227 domaćinstava i 2.229 stanovnika, 1900. godine 273 domaćinstva i 2.628 stanovnika, 1910. godine 277 domaćinstava i 3.169 stanovnika, a 1930. godine 478 domaćinstava i 3.572 stanovnika, iz čega se vidi da je, kako pod Turcima tako i posle oslobođenja, najveće selo u okolini Niša. Najveći rast, kao što se vidi, dostigao je u šestoj deceniji 20. veka, kada, zahvaćen migracionim procesom, počinje najpre da stagnira, a potom brojčano da opada. U činjenici da se opadanje manifestuje samo u broju stanovnika, dok broj domaćinstava stagnira ili i dalje lagano raste, ogleda se proces raspadanja proširene porodice i njeno redukovanje na maločlani oblik. Dok je domaćinstvo u 1878. godini u proseku brojalo 9,3 članova (što upućuje na zadružne i proširene oblike domaćinstva), u 1930. godini prosek broja članova po domaćinstvu iznosio je 7,5 (što ukazuje na održavanje proširenog domaćinstva), u 1981. godini prosek članova po domaćinstvu pao je na 3,7 (što ukazuje na postojanje maločlane porodice na granici biološke reprodukcije).

U naselju sada (prema popisu iz 2002. godine) živi 2115 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 44,3 godina (43,7 kod muškaraca i 44,8 kod žena). U naselju ima 777 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,23.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima, a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka

Demografija Godina Stanovnika 1948. 4.058 1953. 4.171 1961. 4.146 1971. 3.410 1981. 3.101 1991. 2.924 2.895 2002. 2.647 2.672 2011. 2.513

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍
Srbi			2.580	97,46%
Romi			53	2,00%
Crnogorci			2	0,07%
Ukrajinci			2	0,07%
Jugosloveni			2	0,07%
Rusi			1	0,03%
Makedonci			1	0,03%
nepoznato			3	0,11%

Stanovništvo prema polu i starosti

	m			ž
?	3			3
80+	31			48
75—79	36			91
70—74	84			107
65—69	85			90
60—64	85			90
55—59	79			54
50—54	134			92
45—49	113			131
40—44	68			81
35—39	82			86
30—34	80			53
25—29	91			67
20—24	88			77
15—19	84			82
10—14	75			66
5—9	59			51
0—4	55			46
Prosek :	41,8			45,3

Domaćinstva

Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002. Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. Broj domaćinstava 651 733 858 800 831 802 874

Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002. Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek Broj domaćinstava 154 232 158 185 84 41 14 4 1 1 3,03

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	1.143	317	729	73	23	1
Ženski	1.152	169	725	227	29	2
UKUPNO	2.295	486	1.454	300	52	3

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	526	83	0	0	164
Ženski	372	101	0	0	120
UKUPNO	898	184	0	0	284
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	16	37	43	5	59
Ženski	0	1	43	9	9
UKUPNO	16	38	86	14	68
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	7	7	27	12	20
Ženski	9	6	5	11	44
UKUPNO	16	13	32	23	64
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	8	0	0	38
Ženski	1	0	0	13
UKUPNO	9	0	0	51

Galerija "Zima 2022"

• 
  Pogled na crkvu
• 
  Centar raskrsnica
• 
  Turistički dom
• 
  Mesna kancelarija
• 
  Spomenik u centru

Literatura

• Enciklopedija Niša: Priroda, prostor, stanovništvo; izdanje Gradina - Niš, 1995. g. pp. 92-93.

Spoljašnje veze

• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Satelitska mapa (Wikimapia)
• Gugl satelitska mapa (Maplandia)
• Plan naselja na mapi (Mapquest)
• "Vreme", 20. dec. 1936