Gradski muzej Subotica

Gradski muzej Subotica
Gradski muzej Subotica
Detalj zgrade muzeja
Osnivanje	1892.
Lokacija	Subotica Srbija
Vrsta	muzej
Direktor	mr Ištvan Hulo
Adresa	Trg Sinagoge 3, 24000 Subotica
Veb-sajt	www.gradskimuzej.subotica.rs

Gradski muzej u Subotici je kulturna institucija od velikog značaja osnovana 1892. i reosnovana 1948. godine. Zvanični osnivač gradskog muzeja bila je Skupština opštine Subotica. Glavni zadatak ove ustanove je očuvanje i predstavljanje arheoloških, antropoloških, istorijskih, pedagoških, etnoloških, prirodnjačkih i vrednosti iz oblasti istorije umetnosti. Pored biblioteke i odeljenja koja se bave organizacijom i pedagoškim radom, na osnovu pomenutih tematskih celina organizovana su i muzejska odeljenja i njene zbirke. Muzej je od 2008. godine smešten u zgradi iz 18. veka, najamnoj kući Mikše Demetera (mađ. Dömötör Miksa), u velelepnom zdanju ukrašenom u stilu secesije.

Muzejske zbirke

Rad muzeja je organizovan u okviru odeljenja iz sledećih oblasti:

• arheološka zbirka
• etnološka zbirka
• istorijska zbirka
• umetnička zbirka
• prirodnjačka zbirka
• biblioteka
• zaštita muzejskih predmeta

Istorijat muzeja

Počeci

Palata Ferenca Rajhla, prva zgrada gradskog muzeja

Poslednjih decenija 19. veka i građansku Suboticu je polako sustigla žeđ za kulturom, koja je karakterisala tadašnju Evropu i Monarhiju. Počeci muzejske aktivnosti u ovom gradu vezani su za obrazovne ustanove, prvenstveno gimnazije, gde su pokrenute prve akcije sakupljanja i skladištenja raznih kolekcija, tada pre svega numizmatičkih, dakle kolekcije primeraka kovanog novca i drugih moneta. Prvi muzejski entuzijasta u Subotici, bio je profesor latinskog jezika i istorije subotičke Više gimnazije, Imre Balaš (mađ. Balás Imre), koji je tokom školske 1874/75. godine preko lokalne štampe građanima uputio poziv na sakupljanje “novaca ili moneta od bilo kog metala”, tražeći zapravo od njih da ove predmete daruju zbirci gimnazije. U formiranju ove prve zbirke učestvovao je i drugi entuzijasta, takođe gimnazijski profesor, Ištvan Ivanji (mađ. Iványi István). Upravo se za njegovo ime vezuje formiranje daljih kolekcija, među njima i zbirke starina, odnosno sakupljanje “starih nalaza”.

Takođe je iz pera ovog eminentnog profesora potekao i prvi arheološki rezime koji se odnosio na Suboticu, a koji je objavljen u godišnjaku Više gimnazije iz 1883. godine. Ovo je ujedno i prvi arheološki rezime objavljen u Bačkoj, i dragoceno svedočanstvo o prvim značajnim arheološkim nalazima na ovom prostoru – materijalu koji je kasnije većim delom nestao u vatrama ratova.

Prvi nalazi od velikog značaja

Nalazi iz bronzanog doba u Subotici i okolini

• Na pustari Pereš između Hajdukova i Horgoša 1870. godine jedan pastir pronalazi lobanju čoveka i konja koja viri iz peščane humke. Radilo se o hunskom grobu na dini koju je odnosio vetar. Oko konjanika sahranjenog sa konjem i pratećom opremom, bila je velika količina grnčarije, a od sakupljenih predmeta ističe se gotovo netaknuti đem u zubima konja, obe uzengije i 22 ukrasa u obliku dugmeta.
• 1882. godine u tadašnjoj ciglani Titusa Mačkovića, tokom radova iskopan je krupniji arheološki nalaz: u jednoj glinenoj posudi nađena je ostava iz vremena praistorije, razni predmeti težine pedesetak kilograma. Odmah na startu jedan deo nađenih predmeta raznet je, a korozijom izobličene komade – svedoči Ivanji – u livnici firme uništio je lokalni majstor. Većinu ulomaka bronze prodali su jednom lokalnom kotlaru. Samo manji deo predmeta je dospeo u zbirku gimanzije. Oni su bili: srpovi, pile, razne vrste dleta, drške mača, vrhovi koplja, ukrasi, itd.
• Na južnoj periferiji grada, takođe u ciglani Titusa Mačkovića na mestu koje se danas ne može identifikovati, 1894. godine nađena je podzemna jama u obliku kruškolike zemunice, a u njoj 18 komada velikih posuda iz sarmatskog perioda. Čudom sudbine ove, zbog svoje veličine lako lomljive posude, preživele su dva svetska rata i danas ih zainteresovani posetioci mogu videti u nekoliko muzeja Srbije.
• Kasnije su u istoj ciglani pronađena i dva gvozdena mača, verovatno iz rimskog perioda ili perioda invazije gota. Neki su predmeti zbog njihovog značaja, bili poslati u Budimpeštanski muzej, gde im se kasnije, zbog bombardovanja zgrade tokom drugog svetskog rata, gubi trag.
• 1893. godine Subotička gimnazija dobija pomladak u osobi 22-godišnjeg profesora Đorđa Bibo-Bige (mađ. Bibó-Bige György) pristiglog iz Koložvara, koji se odmah uključuje u kulturni život Subotice. Za njegovo ime vezano je prvo organizovano arheološko iskopavanje u regiji. Bibo-Bige prema usmenoj dojavi građana istražuje lokalitet "crkveni breg" (mađ. Templomdomb) na Kelebiji za koji konstatuje da ima arheološku vrednost, i nakon duge borbe sa gradskim vlastima 1913. konačno dobija dozvolu za rad. Tokom avgusta iste godine, za samo 6 dana, sa desetak nadničara-kopača i dva unajmljena fijakera, u prisustvu policijskog kapetana, Bibo-Bige otkopava temelje crkve sa grobljem iz perioda dolaska mađara, i o pronađenim predmetima piše izveštaj. Nalaze je kasnije uredno publikovao, a među pronađenim predmetima ističe se jedan srebrni dinar iz perioda mađarskih kraljeva, srebrno dugme iz perioda Arpadovića, bronzana aplika vizantijskog porekla sa likom krilatog konja, ukrasi za kaiš, 35 metalnih predmeta (uglavnom šarki i nosača sa vrata i prozora crkve), cigle, mnoštvo grnčarije... Konstatuje da je crkva nasilno srušena u nekom napadu, a u mnogim grobovima bili su sahranjeni ljudi u nepravilnom položaju, kao da su ih sahranili preživeli neke nasilne pogibije, ratnog događaja. Takođe se za njegovo ime vezuje i otvaranje prve izložbe arheološkog karaktera u Subotici prvih godina 20. veka.

Prvo spominjanje muzeja

Prvo spominjanje ideje Subotičkog muzeja zbilo se 1883. godine u "otvorenom pismu" Ivanjija i Balaša gradskom veću u kome traže "da se po pitanju (arheoloških) vrednosti interveniše, da bi se oni od uništenja i nestajanja sačuvali, i radi pouke i divljenja publike u muzeju predstavili".

Tada je gimnazijskom zbirkom rukovao Eden Gol (mađ. Gohl Ödön), koji je nekoliko godina docnije naš grad napustio kao već poznat numizmatički istraživač i po imenovanju nadležnog ministarstva u Budimpešti, postao asistent Zbirke moneta i starina Mađarskog nacionalnog muzeja. Uskoro je postao rukovodilac kolekcije antikviteta, da bi nešto kasnije bio izabran za redovnog člana Zemaljskog arheološkog i antropološkog društva (mađ. Országos Régészeti és Embertani Társulat) i time postao jedan od slavnijih Subotičana. Nekoliko godina nakon toga, 1892. je u Subotici osnovano Udruženje javne biblioteke (mađ. Közkönyvtáregylet), to jest Gradska biblioteka. Ova ustanova se bavila i prikupljanjem istorijskih i drugih predmeta i zbog toga su ove paralelne aktivnosti uskoro bile objedinjene a društvo je preimenovano u Udruženje subotičke javne biblioteke i muzeja. Formiranje ovog društva 1892. godine je datum porekla prve zbirke Subotičkog muzeja.

Muzej u novom milenijumu

Do 1906. godine, kada je Udruženje zbog nedostatka sredstava, krađe materijala i drugih nagomilanih problema prestalo sa radom, prikupljen je značajan muzejski i bibliotečki materijal. I pored neslavne sudbine muzejskog udruženja Oskar Vojnić (mađ. Vojnich Oszkár) je 1913. godine poklonio Subotičkom muzeju u idejnom formiranju nekoliko stotina etnoloških predmeta sa svojih putovanja po Aziji i Africi (deo tog materijala i danas čuva muzej).

Kraj prvog svetskog rata za Suboticu je istovremeno značio i promenu državne pripadnosti i vlasti. Na mesto delokruga mađarskog ministarstva unutar prethodne Austrougarske monarhije, zadatke koji se tiču starina preuzele su institucije Kraljevine Jugoslavije. Međutim, uticaj tadašnje kulturne politike je doveo do potpunog zamrzavanja muzeološke delatnosti. Jedan deo inventarisanih predmeta je ponovo dospeo u gimnaziju, dok je drugi deo našao svoje mesto u magacinima gradske kuće i tako preživeo krizne godine nemarnosti. Šta više, čak i kritične dane Drugog svetskog rata i savezničkog bombardovanja Subotice. U poslu spasavanja muzejske ostavštine istaknutu ulogu je imao Mijo Mandić, zadužen za negovanje fonda nekadašnjeg bibliotičko-muzejskog udruženja, a koji je kasnije postao direktor današnje Gradske biblioteke. Deo kulturne baštine Subotice u međuratnom periodu i kasnije postao je eksponat Galerije Matice srpske i Vojvođanskog muzeja, grad nije imao svoj muzej sve do 1948. godine.

Putešestvija iz zgrade u zgradu

Arheološka iskopavanja lokaliteta "Hinga" (Iz muzejske arhive)

Prva zgrada muzeja bila je porodična palata arhitekte Franca Rajhla u kojoj su predmeti o prošlosti grada bili smešteni do 1968. kada je muzejski fond prerastao njegove okvire i muzej se seli u Gradsku kuću. Tu na podeljenom drugom spratu su i dalje postojali prostorni problemi i jedan deo fonda je bio arhiviran u neodgovarajuće prostorije te je vremenom propao (to je zadesilo na primer prirodnjačku, pre svega entomološku zbirku). Višedecenijsko neodrživo stanje muzeja navelo je gradsku upravu da konačno donese rešenje. Za treći dom Muzeja odabrana je kuća Demeterovih, objekat sa dubokom Subotičkom prošlošću, i 2007. godine otpočinje rekonstrukcija ove zgrade za potrebe Muzeja.

Pedijatar Mikša Demeter (1868–1944) uz rad u vlastitoj ordinaciji bio je i lekar jednog osiguravajućeg društava. Prvi je u gradu primenio serum u lečenju difterije i posvetio se lečenju trahoma, a uz to bavio se i rendgenološkom dijagnostikom. 1906. godine je sa suprugom po projektima budimpeštanskih arhitekata Jožefa i Lasla Vagoa podigao jednospratnu najamnu kuću u blizini Subotičke sinagoge. Prilikom projektovanja kuće Demeterovih, braću Vago inspirisala je arhitektura secesije iz Darmštata i Beča. I na ovoj zgradi se na primer nalazi ptica, neizbežni dekorativni detalj na svakoj zgradi projektovanoj od braće Vago. Najizrazitiji je motiv na ogradi od kovanog gvožđa koja ukrašava terase zaobljenih uglova, gde su dve ptice okrenute jedna prema drugoj. Međutim, Demeter uskoro dobija posao lekara u Kanjiži i kuću prodaje. Ona nakon prvog svetskog rata dolazi u ruke novinske agencije "Naplo" (Dnevnik) i štamparije "Minerva".

U Subotici je od 1903. godine počeo sa izlaženjem politički dnevni list "Bačvanski Dnevnik" (mađ. Bácsmegyei Napló). Nakon Prvog svetskog rata, u Kraljevini SHS, list je nekoliko puta bio primoran da prestane sa radom, a rigidna cenzura često je veći deo stranica "Naploa" ostavljala praznim. Uprkos tome tiraž je u međuratnom periodu porastao i "Naplo" postao najbolji jugoslovenski list na mađarskom jeziku pre Drugog svetskog rata.

Prvog junskog dana 1925. godine sklopljen je kupoprodajni ugovor, vredan ravno milion dinara, na osnovu koga je izdavač Naploa, Minerva štamparija i nakladništvo d.d. kupila nekadašnju kuću Demeterovih. List koji se od 1929. godine – po naredbi vlasti zbog formiranja banovina – mogao zvati samo Naplo a ne i "Bačvanski" izlazio je do 1941. godine. Tada su okupacione vlasti smatrale dalje izlaženje ovog lista nepotrebnim. Ali ni nove komunističke vlasti 1946. godine nisu štedele vlasnike, jer su kuću konfiskovale u korist imovine FNRJ a fabrikovano je i rešenje kojim je uknjiženo pravo vlasništva u korist – tada već državne – Štamparije Minerva. Tako je ostalo kroz šest Subotičkih decenija. Nakon ponovne privatizacije ugledne subotičke štamparije i razmene njene zgrade za poslovni prostor u centru grada, u 108. godini od izgradnje Demeterove kuće, muzealci postaju šesti stanari ove zgrade.

Opis i rad muzeja

Godišnjak muzeja

Svoju bogatu zbirku muzej izlaže na svojim stalnim i povremenim izložbama. Muzej prima posetioce svaki dan od 10–18 časova, osim nedelje i ponedeljka.

• Stalne postavke

Stalna postavka muzeja koja se sastoji od lokalne arheologije i prirodnjačke zbirke je u pripremi, a izložba umetničkih dela je za stalno prikazana u prizemnom holu muzeja. U sklopu legata muzejske zbirke ovde je prikazana Galerija mađarske likovne umetnosti (1830–1930) u Subotici.

• Depandansi

Subotički muzej se kao i ostale muzejske ustanove u Srbiji postepeno razvijao, a vremenom postao jedinstveni centar kulture u regiji. Saradnici muzeja pomagali su uspostavljanju lokalne muzejske mreže i stvoreni su depandansi – muzejski ogranci Muzej Bačka Topola i enterijer apoteke Kod majke zaštitnice izložen u Subotičkoj Gradskoj kući.

Muzej Bačka Topola

Glavni članak: Muzej Bačke Topole

Od septembra 2002. godine kao ogranak Gradskog muzeja u Subotici radi odeljenje u Bačkoj Topoli sa stalnim postavkama iz oblasti biologije, arheologije, lokalne istorije, književnosti i istorije umetnosti. Muzej se nalazi u kaštelu porodice Krai (Kray) podignutom 1802. godine.

Lokalna muzejska aktivnost takođe ima svoju tradicionalnu prošlost, te se u ovoj opštini od 1970. godine postepeno provlačila ideja o osnivanju sopstvenog muzeja. Iako se ta ideja nije mogla ostvariti sve do 2002. istraživanja su nastavljena (pre svega arheološka, ali i etnološka i istoriografska), a materijal za budući muzej se postepeno uvećavao.

U međuvremenu su istraživači lokalne istoriografije, nekolicina posvećenih građana, stvorila četiri mini–muzeja (zavičajnu kuću, kovačku i kolarsku radionicu, vetrenjaču i Muzej konjarstva u Zobnatici), a na čelu im je bio arhitekta dr Imre Harkai (mađ. Harkai Imre) (1952—2004).

Muzej Bačke Topole je kompleksnog tipa, u okviru njega se nalazi etno kuća, kolarsko-kovačka radionica braće Egri (19. vek), Zavičajni arhiv i muzej konjarstva u Zobnatici.

Etno-kuća Bačka Topola

Glavni članak: Seoska kuća panonskog tipa s okućnicom u Bačkoj Topoli

Zavičajna kuća u Bačkoj Topoli formirana je u svojevrstan etnografski muzej 1986. godine sa ciljem da prikaže tradicionalnu arhitekturu ovdašnjih ljudi. Kao prva etno kuća u Vojvodini, a verovatno i u Srbiji, uređena je nameštajem sa kraja 19. i početka 20. veka. Radi se o tipičnoj panonskoj trodelnoj kući, sagrađenoj 1843. godine, sa zidovima od naboja i krovom od trske. Pripadala je porodici koja je radila 40 jutara zemlje, te predstavlja primer gazdinske kuće, tipične za bilo koji deo Vojvodine. Gledajući ovu kuću, koja je pripadala mađarskoj porodici, a boja koja preovadava je slovačko plava, stiče se utisak da nema velike razlike između slovačkih, mađarskih i bunjevačkih kuća, pa i srpskih. Živeći jedni do drugih, nacionalne razlike su se gubile, zanemarivale, svodile na nijanse, a najvažnija je bila funkcionalnost i udobnost.

Enterijer apoteke Kod majke zaštitnice

Ovo je izložba monumentalnog enterijera druge apoteke otvorene u Subotici, godine 1813. koji je u okviru izložbe "Istorijat farmacije u Subotici" izložen u suvenirnici muzeja u zgradi Subotičke gradske kuće. Enterijer apoteke koja je početkom šezdesetih godina 19. veka bila na Pijačnom (Glavnom) trgu stalna je postavka u suvenirnici muzeja od 2004. godine.

Galerija

Izložba fotografija i predmeta sa putovanja Oskara Vojnića

• 
• 
• 
• 
• 
• 

Izložba slika

• 
• 
• 
• 
• 
• 

Arheologija i prirodnjačka zbirka

• 
• 
• 
• 
• 
• 

Stari gramofoni i radio aparati

• 
• 
• 
• 
• 
• 

Vidi još

• Spisak muzeja u Srbiji
• Ištvan Ivanji
• Monografija „Istorija slobodnog kraljevskog grada Subotice“
• Kuća na Trgu Sinagoge br. 3 u Subotici
• Muzej Vojvodine

Literatura

• Laslo Sekereš: Istorijat arheoloških istraživanja u Subotici, Rukovet, 1969. br.6

Spoljašnje veze

• Muzejske vesti na informativnoj strani grada
• Noći muzeja u Subotičkom muzeju
• Subotički Muzej Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. decembar 2016) na sajtu Noći muzeja
• Muzej u Bačkoj Topoli
• Postavka enterijera apoteke Kod majke zaštitnice