Divizije NOVJ

Divizije su bile taktičko-operativne jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, sposobne za samostalna dejstva ili u sastavu operativnih grupa, korpusa i armija.^[1]^[2]

Počele su se formirati prema naredbi Vrhovnog štaba NOV i POJ od 1. novembra 1942, kada su formirane Prva i Druga proleterska i Treća udarna divizija. Tada je razvoj Narodnooslobodilačke borbe dostigao takav stepen da je postalo ne moguće na dotadašnji način rukovoditi brigadama, bataljonima i partizanskim odredima. Formiranjem divizija i korpusa omogućeno je započinjanje bitke za strategijsku prekretnicu na jugoslovenskom ratištu.^[1]^[2]

Divizije su formirane kao lako pokretne, manevarske jedinice pogodne za izvođenje borbenih dejstava u svim krajevima Jugoslavije; za to su bile organizacijski osposobljene, politički i moralno pripremljene. Mogle su dejstvovati na širokoj teritoriji različitih geografskih karakteristika u dužem vremenskom periodu, što je odgovaralo potrebama jugoslovenskog ratišta. Divizije su bile stvarane na teritorijalnoj osnovi (osim Prve i Druge proleterske i Treće udarne divizije, koje su nastale od proleterskih i udarnih brigada iz različitih krajeva Jugoslavije) i nazivane su prema teritoriji zemlje ili pokrajine na kojoj su formirane, npr — srpska, slovenačka, crnogorska, hrvatska, makedonska, ili dalmatinska, lička, vojvođanska, banijska i dr. Iako su divizije bile popunjavane uglavnom ljudstvom sa teritorije na kojoj su ratovale nacionalni sastav je bio mešovit.

Po formaciji i jačini divizije su bile različite, prilagođene načinu ratovanja i pojedinim etapama Narodnooslobodilačke borbe. Njihova jačina i formacija zavisile su od broja boraca i količine oružja otetog od neprijatelja. Načelno su u sastavu imale tri brigade, a posle i četiri, a njihove samostalne jedinice podrške i zaštite razvijale su se prema tehničkim i materijalnim mogućnostima i raspoloživim kadrovima. Osnovnu udarnu snagu divizija činile su brigade. Brojno stanje prvih divizija kretalo se od 2.500 do 4.000 boraca i starešina. Sve do kraja 1943. godine njihovo brojno stanje bilo je do 5.000 ljudi, jer uslovi ratovanja nisu dozvoljavali upotrebu glomaznih jedinica. Kasnije su divizije imale i više od 10.000 ljudi.

U početku je osnovno naoružanje bilo pešadijsko, sa najvećim brojem pušaka i mitraljeza. Najviše se oskudevalo u artiljeriji, a više je bilo minobacača, stoga su mogle izvoditi borbena dejstva na brdskom i planinskom zemljištu. Najveći problem je bio u protivtenkovskoj i protivavionskoj odbrani, u pozadinskom obezbeđenju i sanitetskom zbrinjavanju. Neke divizije su dobijale stalno ili privremeno pod svoju komandu jedan ili više partizanskih odreda.

Divizije su se uglavnom nalazile u sastavu korpusa i armija, neke su bile potčinjene glavnim štabovima, a u pojedinim ratnim periodima nekoliko divizija bilo je, kao operativna grupa, bilo pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba. Štabovi prvih divizija bili su manjeg sastava, prilagođeni načinu vođenja partizanskog rata i kadrovskim mogućnostima. Štab se sastojao iz komandnog i štapskog dela. Komandni deo sačinjavali su komandant, politički komesar i načelnik štaba, a od januara 1945. i zamenik političkog komesara. Partijskom organizacijom u diviziji rukovodili su divizijski partijski biroi, a kasnije komiteti, neposredno vezani za Centralni komitet KPJ ili nacionalna partijska rukovodstva. Izvesno vreme pri štabovima divizija nalazili su se Politodeli (Politička odeljenja), kao instruktorski organi CK KPJ.

Za naročito isticanje i zasluge u Narodnooslobodilačkoj borbi pojedine divizije dobijale su naziv proleterska, a neke su pored toga postajale i udarne, ili su bile samo udarne. Ukupno je u Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije bilo formirano 68 divizija, od čega — 53 divizije kopnene vojske, dve vazduhoplovne, osam divizija KNOJ-a i četiri divizije od pripadnika italijanske vojske koji su nakon kapitulacije Italije prešli na stranu NOVJ. Divizije Korpusa narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ) su se u organizaciji, formaciji i nameni razlikovale od ostalih divizija — njihov osnovni zadatak bio je borba protiv ostataka neprijateljskih formacija nakon oslobođenja pojedinih krajeva zemlje. Pomorski sektori Mornarice NOVJ imali su sličan rang kao divizije u kopnenoj vojsci i vazduhoplovstvu.

Pri kraju rata, 14. marta 1945. uvedena je nova organizacija i formacija divizije (manjeg brojnog stanja, sa 6.300 ljudi i sa pojačanim snagama podrške i zaštite), nazvana streljačka (pešadijska). Najveći broj divizija prešao je na novu formaciju tek posle rata.