Drevnoistočne crkve

Drevnoistočne crkve, odnosno orijentalno-pravoslavne crkve, su istočne hrišćanske crkve koje priznaju prva tri vaseljenska sabora, ali ne prihvataju hristološke odluke Četvrtog vaseljenskog sabora koji je održan 451. godine u Halkidonu. Stoga se ove crkve često nazivaju i antihalkidonskim (odnosno dohalkidonskim ili prethalkidonskim) crkvama. Umesto halkidonskog učenja, ove crkve zastupaju monofizitsku hristologiju. Liturgijski jezici u ovim crkvama su stari crkveno-obredni jezici, koji po pravilu nisu u svakodnevnoj upotrebi (liturgijski koptski, liturgijski sirski), dok je u pojedinim crkvama sa znatnim udelom arapskih hrišćana u liturgijsku upotrebu ušao i arapski jezik.

Pojam "Orijentalne pravoslavne crkve" (koji se odnosi na antihalkidonske crkve) nije istovetan sa pojmom "Istočne pravoslavne crkve" (koji se odnosi na crkve vaseljenskog Pravoslavlja). Iako se po svojim hristološkim učenjima razlikuju od vaseljenske Pravoslavne crkve, orijentalne pravoslavne crkve se nazivaju "pravoslavnima" zbog toga što su njihova pneumatološka učenja potpuno pravoverna i istovetna sa pneumatološkim učenjem vaseljenskog Pravoslavlja. Nijedna orijentalno-pravoslavna crkva ne prihvata filiokvističku jeres, niti bilo koju drugu hulu na Svetoga duha.

Terminologija

Rasprostranjenost orijentalno-pravoslavnih hrišćana u svetu

  Većinska veroispovest (više od 75%)

  Najznačajnija veroispovest (50–75%)

  Značajna manjinska veroispovest (20–50%)

  Manjinska veroispovest (5–20%)

  Mala manjinska veroispovest (1–5%)

  Izrazito manjinska veroispovest (ispod 1%)

Kada se govori o orijentalno-pravoslavnim crkvama, reč je o porodici autokefalnih crkava koje nemaju zajedničku centralnu hijerarhiju, premda su u punom međusobnom jedinstvu. Ipak, svaka od tih crkava se drugačije naziva, tako da nije lako pronaći zajedničku terminologiju koja bi ih sve uključivala, a ujedno i jasno razlikovala od drugih hrišćanskih zajednica. Najčešće se susreću sledeći nazivi:

• Monofizitske crkve - naziv je bio u čestoj upotrebi tokom istorije, ali se smatra prevaziđenim, pošto današnje orijentalno-pravoslavne crkve ne prihvataju radikalne oblike monofizitstva, već sebe radije nazivaju miafizitima. Međutim, u pojedinim orijentalnim crkvama su u starijoj prošlosti uporedo postojale radikalne monofizitske i umerene miafizitske struje, tako da se ni jedan od ovih pojmova ne može usvojiti kao opšti, niti se na drugoj strani može u potpunosti odbaciti, što je posledica burne i složene istorije ovih crkava.
• Prethalkidonske ili dohalkidonske crkve - ovi nazivi su upotrebljavani često, prvenstveno kada se želelo ukazati na Halkidonski sabor kao tačku raskola. Međutim, pomenuti nazivi nisu u potpunosti prihvaćeni, pošto su nedovoljno određeni i mogu navesti na pogrešan zaključak da su ove crkve postojale kao posebne i pre pomenutog sabora, što nije tačno, pošto su se od vaseljenskog Pravoslavlja u potpunosti odvojile tek nakon 451. godine, i to ne odjednom, već postepeno.
• Antihalkidonske crkve - ovaj naziv se takođe upotrebljava često, pod vidom neposrednog ukazivanja na Halkidonski sabor kao tačku raskola.
• Staroistočne crkve - naziv koji se upotrebljava uporedo sa nazivom "drevnoistočne crkve", ali ima i šira značenja te stoga nije dovoljno određen.
• Orijentalno-pravoslavne crkve - naziv koji je najčešće u službenoj upotrebi i šire je prihvaćen u međunarodnim teološkim krugovima.

Pojam "drevnoistočne crkve" preuzet je iz ruskog bogoslovlja u kojem se upotrebljava u dva značenja, užem i širem. U užem smislu, pojam se odnosi samo na takozvane monofizitske, odnosno miafizitske crkve. Međutim, u širem značenju pojam obuhvata i ostale staroistočne hrišćanske zajednice izvan vaseljenskog Pravoslavlja, što se prvenstveno odnosi na "nestorijansku" Asirsku crkvu Istoka, ali i na nekadašnje sledbenike monoenergizma i monotelitizma.

Dodatne nevolje povodom upotrebe pomenutih pojmova proističu iz činjenice što je i vaseljensko Pravoslavlje poniklo upravo na drevnom, odnosno starom Istoku, tako da se svođenjem pojma "drevnoistočne" (ili "staroistočne") crkve na samo jednu zajednicu crkava vrši svojevrsno razbaštinjenje ostalih zajednica poniklih na istom prostoru.

Istorija

Jermenska orijentalno-pravoslavna katedrala u Ečmiadzinu

Glavni članak: Halkidonski sabor

Do odvajanja ovih crkava od vaseljenskog Pravoslavlja došlo je nakon Četvrtog vaseljenskog sabora, koji je održan 451. godine i Halkidonu. Povod raskolu bila su hristološka neslaganja o Hristovim prirodama. Sabor je odbacio monofizitsko učenje po kojem je u Hristu postojala samo jedna priroda i anatemisao je Evtihija, glavnog zastupnika monofizitizma. U isto vreme, sabor je potvrdio pravoverno diofizitsko učenje po kojem su u Hristu prisutne dve prirode - božanska i ljudska, objedinjene u jednoj ličnosti i ipostasi. Međutim, prema shvatanju mnogih predstavnika aleksandrijske crkve, koji su se pozivali na pojedine stavove tada već upokojenog Kirila Aleksandrijskog, diofizitsko učenje o dve prirode je previše ličilo na nestorijanstvo, koje je bilo osuđeno još na Trećem vaseljenskom saboru u Efesu (431). Iako je saborska većina učinila znatne napore u cilju postizanja jedinstva, do sporazuma nije došlo. Naime, na saboru u Halkidonu je moralo biti rešavano i pitanje ranijeg nekanonskog postupanja skupine predvođene Dioskorom Aleksandrijskim, koji je takođe bio osuđen, što je dovelo do produbljivanja jaza među učesnicima sabora. Nepomirljiva stanovišta obeju strana, uslovljena hristološkim i terminološkim razlikama, kao i ličnim surevnjivostima, dovela su do konačnog razmimoilaženja, a potom i do raskola. U godinama nakon sabora, usledili su sporovi i sukobi u mnogim crkvama na istoku, od Aleksandrije do Antiohije, a podele na pristalice i protivnike halkidonske hristologije su vremenom, nakon nekoliko neuspešnih pokušaja pomirenja, prerasle u potpuni raskol i stvaranje odvojenih crkava.

Zajednica orijentalno-pravoslavnih crkava

Od 15. do 21. februara 1965. godine susreli su se u Adis Abebi po prvi put poglavari svih orijentalno-pravoslavnih crkava. Na tom su susretu ove crkve odlučile osnažiti međusobnu saradnju i ustanoviti za to i odgovarajuće ustanove.

Zajednici orijentalno-pravoslavnih crkava pripadaju:

• Eritrejska orijentalno-pravoslavna crkva
• Etiopska orijentalno-pravoslavna crkva
• Jermenska orijentalno-pravoslavna crkva
• Koptska orijentalno-pravoslavna crkva, sa sedištem u Aleksandriji
• Malankarska orijentalno-pravoslavna crkva, u južnoj Indiji
• Sirijska orijentalno-pravoslavna crkva, sa nominalnim sedištem u Antiohiji i stvarnim sedištem u Damasku

Orijentalno-pravoslavne crkve i vaseljenska Pravoslavna crkva

Rasprava između filiokvista i miafizitskih hrišćana

Velika iskušenja i teška stradanja koja su zadesila sve hrišćanske zajednice tokom potonjeg perioda arapske i turske vlasti, vremenom su dovela do drugačijeg sagledavanja hristoloških sporova, koji su u istorijskoj perspektivi bili prepoznati kao jedan od glavnih uzročnika unutrašnjeg slabljenja svih hrišćanskih zajednica na istoku. Tokom 20. veka, došlo je obnove teološkog dijaloga između predstavnika orijentalno-pravoslavnih crkava i predstavnika vaseljenskog Pravoslavlja, sa naglaskom na traženju obostrano prihvatljivih teoloških rešenja. Kao osnova za uspostavljanje dijaloga, poslužila je zajednička pravoverna pneumatologija, koja je na obema stranama bila očuvana u izvornom obliku, budući da ni jedna od ovih crkava nikada nije prihvatila filiokvističku jeres, niti bilo koju drugu hulu na Svetoga duha.

U drugoj polovini 20. veka i na početku 21. veka održano je nekoliko međusobnih sastanaka na visokom nivou, čime je stvorena osnova za prevazilaženje hristoloških razlika i obnovu crkvenog zajedništva. Prvi susreti između orijentalno-pravoslavnih i istočno-pravoslavnih teologa održani su u Orhusu (1964), Bristolu (1967), Ženevi (1970) i Adis Abebi (1971). Tokom ovih i kasnijih susreta, učinjen je značajan napredak u uspostavljnju međusobnog dijaloga. Predstavnici obe strane su 28. septembra 1990. godine u švajcarskom gradu Šambeziju (Chambesy) potpisali okvirni sporazum o razumevanju koji su prihvatile gotovo sve autokefalne pravoslavne crkve, osim Jerusalimske. Ovaj sporazum bio je plod obnovljenog dijaloga, a njegov osnovni zaključak je bio da ne postoje suštinski dogmatski razlozi koji bi i dalje delili dve zajednice. Obe strane su se u Šambeziju usaglasile da „sada jasno shvataju kako obe porodice oduvek imaju tačno sačuvano istinsku Pravoslavnu Hristološku Veru i neprekinutu prejemstvenost apostolske tradicije“. Jedan od najznačajnijih koraka u ka uspostavljanju potpunog zajedništva učinjen je krajem 2017. godine, kada su predstavnici orijentalno-pravoslavnih i istočno-pravoslavnih crkava u Severnoj Americi održali zajedničku molitvu za postradale hrišćane na Bliskom istoku.

Literatura

• Betts, Robert B. (1978). Christians in the Arab East: A Political Study (2. dopunjeno izd.). Athens: Lycabettus Press. 
• Bojanić, Bojan (2010). Monofiziti: Dohalkidonske hrišćanske verske zajednice: Prikaz stvaralaštva. Beograd. 
• Đakovac, Aleksandar (2015). „Antropološki i hristološki uzroci i posledice aftartodoketizma Julijana Halikarnaškog” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 74 (1): 201—214. 
• Zizjulas, Jovan (2001). „Eklisiološki problemi svojstveni odnosima istočnih halkidonskih i istočnih (orijentalnih) nehalkidonskih crkava” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 45 (1-2): 135—152. 
• Janjić, Dragana (2012). Dohalkidonske crkve. Leposavić: Institut za srpsku kulturu. 
• Janjić, Dragana (2013). „Počeci osnivanja zapadno-sirijske (jakovitske) crkve” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 72 (2): 320—335. 
• Jevtić, Atanasije (2011). „Hristologija Sevira Antiohijskog nije pravoslavna” (PDF). Teološki pogledi. 44 (2): 47—54. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 10. 2020. g. Pristupljeno 23. 03. 2018. 
• Krikorian, Mesrob K. (2010). Christology of the Oriental Orthodox Churches: Christology in the Tradition of the Armenian Apostolic Church. Peter Lang. 
• Meyendorff, John (1989). Imperial unity and Christian divisions: The Church 450-680 A.D. The Church in history. 2. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press. 
• Majendorf, Džon (1997). Imperijalno jedinstvo i hrišćanske deobe: Crkva od 450. do 680. godine. Kragujevac: Kalenić. 
• Nikolić, Sanja (2013). Za mir svega sveta i sjedinjenje svih: Bogoslovski dijalog Pravoslavne crkve sa Drevnoistočnim (nehalkidonskim) crkvama. Požarevac: Eparhija braničevska. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Papadopulos, Stilijan (2000). „Bogoslovlje Svetog Kirila Aleksandrijskog i dohalkidonci” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 44 (1-2): 74—82. 
• Perović, David (2001). „Dijalog sa antihalkidoncima: Hristologija Svetoga Maksima Ispovednika u Pismima XII-XV” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 45 (1-2): 153—161. 
• Popović, Radomir V. (2007). „Neke od najvećih hrišćanskih jeresi prvog milenijuma: arijanstvo, monofizitstvo, filiokve (filioque)”. Crkva Hristova i svet religije: Antologija pravoslavnih viđenja (2. dopunjeno izd.). Beograd: Dosije. str. 331—336. 
• Popović, Radomir V. (2015). „Za i protiv Halkidona - Sevir Antiohijski (+538)” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 74 (2): 56—65. 
• Fradinski, Vikentije (1959). „Koptska crkva: (Ka pitanju njenog sjedinjenja sa istočnopravoslavnom crkvom)” (PDF). Bogoslovlje: Organ Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 18 (1-2): 47—68. 
• Hrabak, Bogumil (1998). „Jermeni u balkanskim zemljama i Beogradu do kraja XVIII veka”. Zbornik Narodnog muzeja u Čačku. 28: 21—51. 
• Charles, Robert H. (2007) [1916]. The Chronicle of John, Bishop of Nikiu: Translated from Zotenberg's Ethiopic Text. Merchantville, NJ: Evolution Publishing. 

Spoljašnje veze

• Vasilij Lurje, Andrej Kurajev: Glas savesti
• Veronauka: Dohalkidonske crkve
• Sanja Nikolić: Bogoslovski dijalog Pravoslavne Crkve sa Drevnoistočnim (nehalkidonskim) Crkvama
• Orthodox Joint Commission
• The Standing Conference of Oriental Orthodox Churches in America
• Encyclical, Pope Benedict XIV, Allatae Sunt (On the observance of Oriental Rites), 1755 Архивирано на сајту Wayback Machine (5. октобар 2018)
• Common Declaration of Pope John Paul II and HH Mar Ignatius Zakka I Iwas
• Joint Declarations Between the Syriac Orthodox and Roman Catholic Churches
• Dialogue with the Oriental Orthodox Churches on the Anglican Communion Website
• Dialogue with the Oriental Orthodox Churches on the Vatican Website
• The Rejection of the Term Theotokos by Nestorius of Constantinople