Dugi rat
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Dugi rat (1593/1591-1606) je vođen između Austrije i Osmanskog carstva. Započeli su ga Turci, napadom na Austriju. Srbi su, iskoristivši ovaj sukob, podigli Banatski ustanak protiv Turaka u Banatu 1594. godine. Ustanak je vođen u okolini Vršca. Za vreme ustanka, Srbi su nosili zastave sa likom Svetog Save.[traži se izvor] Ugušivši ustanak, turski zapovednik vojske Kodža Sinan-paša je naredio da se mošti Svetoga Save prenesu u Beograd i spale. Savine mošti su spaljene 1595. godine na Vračaru, a na tom mestu je podignut Hram Svetog Save.
Srbi su bili na strani Austrije. Ovaj rat je privukao najviše srpskog naroda na području Banata, ali je učestvovao i narod u Hercegovini. Banat se u to vreme nalazio u okviru Temišvarskog pašaluka. Rat je završen sklapanjem primirja između Austrije i Turske, ali je zato položaj Srba u Osmanskom carstvu znatno pogoršan.
Uvod[uredi | uredi izvor]
U srpskoj istoriografiji prvi je o Dugom ratu opširnije pisao Jovan Rajić u svojoj Istoriji (1794—1795). Rat je otpočeo velikom turskom pogibijom kod Siska 1593. godine, a završen je potpisivanjem mira u Žitvatoroku 1606. godine. Srbi su pedesetih godina pomagali Mehmedu-paši Sokoloviću da zauzme Banat. Od tada, oni su na toj zemlji stasali kao vojnici i kao zemljoradnici. Turska u međuvremenu vodi dug rat sa Persijom koji je završen sklapanjem mira 1590. godine nakon turske pobede. Na prestolu se između 1574. i 1595. godine nalazio Murat III. Posle utemeljenja grada Karlovca 1579. godine stvoren je Bosanski pašaluk na čelu sa Ferhad-pašom iz redova Sokolovića. Na mesto beglerbega došao je 1591. godine Hasan-paša Predojević iz Klobuka. On je sledeće godine osvojio Bihać (grad je branio Toma Erdedi) i podigao grad Petrinju (Novigrad) na Kupi kako bi olakšao napade na Hrvatsku. Ustanovljen je Bihaćki sandžak na čije čelo je postavljen Rustem-beg. Hasan-paša Predojević krenuo je ka Beogradu sa ciljem da napadne Austriju i tako otpočne rat. Tada je došlo do smene na vezirskom prestolu i Predojević je izgubio podršku koju je imao u Sijavuš-paši. Na vezirsko mesto ponovo je došao Sinan-paša. Hasan-paša Predojević je krenuo ka Sisku. Hrišćansku vojsku predvodili su Toma Erdedi, Rupreht Egenberg i Andrija Turjački. Turci su doživeli poraz koji je doveo do objave rata od strane Carigrada. Avgusta iste godine osvojen je Sisak. Septembra 1593. godine Sinan-paša se nalazi u Beogradu.
Mlečani su odbijali da se odazovu papinim i austrijskim pozivima u rat protiv Turaka zbog svoje slabosti i trgovačkih interesa. Francuska je neprestano nastojala da obnovi savez sa Turcima i ponovo uspostavi svoj uticaj na Porti. Španija se nakon poraza svoje Armade u vodama Lamanša 1588. godine klonila sukoba u Sredozemlju. Male italijanske države takođe su imale trgovačkih interesa za opstankom Turske u Evropi. Tako je Austrija morala nastaviti ratovanje samo uz podršku nemačkih država, ugarskog sabora i Češke. Papa Kliment VIII obraćao se za pomoć i pravoslavnim državama (Erdelj, Vlaška, Moldavija, Rusija), ali se one nisu odazvale pozivu.
Turci su rat započeli prikupljanjem vojske u Beogradu pod komandom Sinan-paše. On je posle kraćih opsada zauzeo Vesprim i Palotu. U ovakvim uslovima, Srbi u Banatu, u dogovoru sa svojim sunarodnicima u Vlaškoj i Erdelju, dižu 1594. godine ustanak protiv turskih vlasti koji, po broju ustanika i uspesima na bojnom polju, predstavlja jedan od najvećih u istoriji jugoistočne Evrope od 16. do 18. veka. Srbi pregovaraju sa izaslanicima cara Rudolfa. Osvajaju brojne gradove između Moriša i Dunava i biraju Sigismunda Batorija za svog kralja. On je bio prvi strani vladar koga su Srbi izabrali za svog vladara. Batori se pretvarao da je veran sultanu.
Banatski ustanak[uredi | uredi izvor]
Vlasi u Banatu zadržali su titule kneza i primićura. U Banatu su knezovi nazivani i nahijskim ćehajama. Uporedo sa njima postojala je i služba birova koji su birani na određeno vreme i jedino su plaćali porez na ovce. Ukidanjem poreznih olakšica Srba u Banatu Turci su celu jednu oblast predodredili za ustanak. Napredovanje hrišćanske vojske ohrabrilo je Srbe. Rudolfovi vojnici zauzimaju i razaraju Filek i osvajaju Novigrad. Pregovori se vode o zajedničkoj akciji Sigismunda Batorija, erdeljskog kneza, i gospodara Vlaške i Moldavije. Erdeljski knez bio je voljan da se digne protiv Turaka, ali je nailazio na otpor erdeljskih staleža. Ipak, erdeljske vlasti mirno su dopuštale da se srpske ustaničke čete formiraju na njihovoj teritoriji. Vlaški vojvoda Mihailo Hrabri i moldavski vojvoda Aron odrekli su se poslušnosti sultanu. Batori se sve više udaljavao od Porte. Srbi učestvuju u opsadi Ostrogona od strane nadvojvode Matije.
Na čelu jedne srpske čete bio je Petar Majzoš. On je 1594. godine zauzeo Vršac. Sinan-paša je upozorio erdeljskog kneza Batorija da uhvati i kazni Majzoša. Druga hajdučka družina pod Jovanom Logušaninom pustošila je u predelu oko Almaša i nije nailazila na odlučniji otpor. Sinan-paša se nije osvrtao na Srbe već je krenuo u susret svom glavnom neprijatelju, nadvojvodi Matiji. Sigismund Batori još uvek je besciljno pregovarao sa Rudolfom te se ustezao da odlučnije pomogne ustanike. Ustanici su posle napada na Vršac udarili na mesto Bokčiju, a zatim na grad Moržinu. Turci su među napadačima prepoznali ljude Sigismunda Batorija. Sultan je uputio svog čauša Ahmeda da ispita stvar u Erdelju. Batori je 12. maja sazvao sabor erdeljskih staleža kako bi dobio odobrenje za ulazak u rat. Tada se u Erdelju nalazilo poslanstvo Srba predvođeno vladikom Teodorom Tivodorovićem. Erdeljskom knezu ponuđen je presto srpskog despota ili kralja. Turci su mu pripretili pljačkajući pogranična naselja u Erdelju. Staleži su ostali pri odluci da se ne kida savezništvo sa Turcima. Srbi su, pored Vršca, Boškanja, Moržine i Fačetine zauzeli u međuvremenu i Vilagošvar i Jenopolje. Potom su preduzeli opsadu Bečkereka. Grad je pao bez većeg otpora. Ustanici su prešli Begej i brzo slomili otpor branioca. Osvajanje Bečkereka (Zrenjanina) najveći je uspeh Srba u Banatskom ustanku. Ustanici ubrzo osvajaju i Bečej, a potom i grad Titel. Turci (11.000 ljudi) su napali Srbe pokušavajući da povrate ove gradove, ali su razbijeni u bici. Svega desetina turskih vojnika spasla se pogibije. Poginula su i sva tri bega.
Situacija se 1594. godine okrenula protiv ustanika. Sabor u Đulafehervaru odlučio je da se ne kida sa Turcima. Austrijanci krajem juna napuštaju opsade Ostrogona i Hatvana i povlače se u gornju Ugarsku. Ustanici, ostavljeni sami sebi, su se četiri puta sukobili sa Turcima, odnosno temišvarskom vojskom, i četiri puta joj naneli poraz. Novi temišvarski beglerbeg, Hasan-paša Mlađi, sredinom jula je udario na ustanike kod Bečkereka. Turaka je bilo 30.000 naspram 4300 Srba. Iz pokolja je izvuklo glavu svega 300 ustanika. Turci su ponovo zauzeli Bečkerek. Ustanak je time ugušen. Većina Srba vratila se na svoja ognjišta, dok je deo dospeo ropstva. Vladika Teodor Tivodorović uhvaćen je i u Vršcu živ odran. U vreme ustanka Srba u Banatu spaljene su mošti Svetog Save u Beogradu. U pitanju je jedan od onih događaja u srpskoj istoriji o kome je ostalo dovoljno podataka u istorijskim izvorima. Ipak, u nauci nije sasvim utvrđeno da li se spaljivanje desilo 1594. ili 1595. godine.
Rat 1594—1599.[uredi | uredi izvor]
Dugi rat nastavljen je godinama nakon gušenja Banatskog ustanka. Srbi se nisu sklanjali sa poprišta sukoba, mada je rat vođen sa promenljivom srećom. Dolazi do uzdizanja novih heroja srpske istorije, poput Starine Novaka, Đorđa Raca Slankamenca i Deli Marka. Slankamenac je počeo ni iz čega. Najpre je kao konjušar bio u službi jednog erdeljskog magnata. Borio se u Banatskom ustanku 1594. godine i u ime Srba pregovarao sa Kristoforom Tojfenbahom. Potom je stupio u službu Sigismunda Batorija. Deli Marko, najomiljeniji među Srbima, činio je čuda sa svojom vojskom. Izvršio je krajem 1594. godine smeo upad u Tursku sve do Jedrena. U proleće 1596. godine poharao je grad Plevnu. Đorđe Borbelj, njegov vojvoda, osvojio je 1595. godine Lipovu, Šoljmoš i još neke manje gradove, a pomogao je Batoriju da osvoji Vršac, Fačet, Arad i druge gradove. Austrijanci su 1596. godine uzeli Ostrogon i stavili ga pod zapovedništvo grofa Nikole Palfija. Poslednji veći istup Sigismunda Batorija bio je napad na Temišvar u kome su učestvovali i Deli Marko, Đorđe Rac i Sava Temišvarac. Međutim, čuvši da se opsednutom gradu približava vojska Hasan-paše iz Beograda, napadači su podigli opsadu. Batori je ubrzo napustio položaj kneza i prepustio je zemlju, uz prinudni pristanak staleža, caru Rudolfu, koji je za namesnika Erdelja postavio nadvojvodu Maksimilijana. Srpski prvaci se od bekstva Batorija u Poljsku sve više vezuju za vlaškog vojvodu Mihaila Hrabrog.
On je 1599. godine krenuo na Erdelj sa velikom vojskom u kojoj su učestvovali i Srbi pod Đorđem Racom. Odlučujuća bitka vođena je kod Sibinja 28. oktobra 1599. godine. Erdeljska vojska pod kardinalom Andrijom Batorijem pretrpela je potpuni poraz. Mihailo je 1600. godine krenuo na Moldaviju. Srpske odrede predvodio je Deli Marko. Bez otpora, Mihailo Hrabri zauzeo je Modlaviju i njenu prestonicu Sučavu. Potom se vratio u Erdelj, što je bila njegova najveća greška. Tamo se plemstvo pobunilo padajući pod habzburški uticaj. Pozvalo je u pomoć generala Đorđa Bastu, austrijskog zapovednika u gornjoj Ugarskoj. Basta je sakupio vojsku i potukao Mihaila Hrabrog kod Miroslova 18. septembra proterujući ga iz Erdelja.
Starina Novak[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Savremeni dokumenti s kraja 16. i početka 17. veka svedoče o istorijskoj ličnosti koja je ratovala u vojsci Mihaila Hrabrog. Bio je to čuveni Baba Novak ili Starina Novak. U usmenom predanju, Starina Novak se kasnije pojavio kao gorski hajduk i to na gori Romaniji. Rođen je u Poreču na Dunavu oko 1520. godine. Srpskog je porekla. U vojsci Mihaila Hrabrog prvi put se spominje 1595. godine kada je vlaški vojvoda prešao Dunav kod Nikopolja i pustošio do Balkana. Mihailo Hrabri tada je zapazio Starinu Novaka i njegove hajduke i uzeo ih u svoju službu. Vojska Sinan-paše potučena je avgusta 1595. godine kod Đurđeva. Iste ili slične hajdučke poduhvate neki istoričari pripisivali su i Deli Marku.
Vremenom, Mihailo Hrabri je stupio u vezu sa Đorđem Bastom tražeći od njega pomoć. Basta je postavio uslove: da Mihailo ubuduće nosi samo titulu vlaškog vojvode ostajući caru veran vazal i da sa svojom vojskom spreči prodor Sigismunda Batorija u Erdelj. Starina Novak je tako stao na stranu koja je ratovala protiv Sigismunda Batorija. Optužen je za izdaju i uhvaćen je na prevaru kod Lipove. Okovan je u lance i odveden, sa jednim sveštenikom, u Kluž. Tamo je živ spaljen 5. februara 1601. godine.
Kraj rata[uredi | uredi izvor]
Iste godine ubijen je i Mihailo Hrabri, na prevaru, po naređenju Đorđa Baste. Za vlaškog vojvodu izabran je Radul Šerban, a oko njega se okupljaju srpski ustanici. Ugarski magnati koje Basta nije savladao okupljaju se oko Mojsija Sekelja i pozivaju Turke u pomoć. Basta je sačekao Turke na reci Seretu i porazio ih septembra 1602. godine. Sekelj je poražen iste godine u sukobu sa Deli Markom kod Brašova. Novi erdeljski knez, suprotstavljen caru Rudolfu, postao je Stefan Bočkaj. Austrijski car nastojao je da, pre potpisivanja sporazuma sa Bočkajem, obezbedi što bolje uslove te je poslao vojsku vlaškog vojvode Radula, odnosno srpskog vojskovođe Đorđa Raca, na Bočkaja. U njoj se nalazio i Jovan Branković, predak Đorđa Brankovića. Slankamenac je uhvaćen i bačen u tamnicu, a Austrijanci su poraženi kod Požuna 1605. godine.
Mir[uredi | uredi izvor]
Ugovor između cara i Bočkaja potpisan je u Beču. Bočkaju je pripao ceo Erdelj i gradovi Satmar i Tokaj. Knez je ostao i turski vazal posredujući u sklapanju mira između Porte i austrijskog dvora. Ugovor je sklopljen na 20 godina pod Komoranom, na mestu gde se rečica Žitva uliva u Dunav (11. novembar 1606. godina). Svaka strana zadržala je teritorije koje je u tom času držala. Turska se proširila osvajanjem Jegra 1596. godine koji je postao sedište novog pašaluka. Krajem rata Turci su povratili i Ostrogon. Rudolf je sultanu isplatio 200.000 forinti i time oslobodio Austriju od plaćanja danka. Mir na reci Žitvi nije više bio znak sultanove milosti već akt sklopljen po načelima međunarodnog prava. Na Porti se više nije moglo tumačiti austrijsko plaćanje odštete kao godišnji danak.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Dabić, Vojin S. (1984). Banska krajina (1688—1751): Prilog istoriji srpskog i hrvatskog naroda i krajiškog uređenja u Baniji. Beograd-Zagreb: Istorijski institut & Prosvjeta.
- Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530—1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve.
- Grupa autora, Istorija srpskog naroda 3/1, Srbi pod tuđinskom vlašću (1537—1699), Beograd (1994), drugo izdanje
Ratovi i bitke u kojima su učestvovali Srbi  | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Srednjevekovni |
|  | |||||||||||||||
| Strana vlast |
| ||||||||||||||||
| 19. vek |
| ||||||||||||||||
| 20. vek |
| ||||||||||||||||
| 21. vek |
| ||||||||||||||||
| Državne | |
|---|---|
| Ostale | |
