Emili di Šatle

Emili di Šatle
Emili di Šatle
Lični podaci
Datum rođenja	(1706-12-17)17. decembar 1706.
Mesto rođenja	Pariz, Francuska
Datum smrti	10. septembar 1749.(1749-09-10) (42 god.)
Mesto smrti	Linevil, Francuska
Naučni rad
Polje	Filozofija Matematika Fizika
Potpis

Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil, Marquise Du Châtelet (Pariz, 17. decembar 1706 – Pariz, 10. septembar 1749) bila je francuska filozofkinja, matematičarka, fizičarka i autorka mnogih naučnih djela tokom ranih 1730-ih, sve do njene prerane smrti zbog posljedica porođaja 1749. godine.

Njeno najistaknutije postignuće je prevod i recenzija Isak Njutnove knjige koja sadrži osnovne zakone fizike. Prevod je posthumno objavljen 1759. godine i do danas se smatra jednim od najznačajnih djela posvećenih oblastima fizike. Njen doprinos je vezan za njutnovu mehaniku, dodat je novi postulat o ukupnoj energiji, gdje je jedan dio energije kinetička energija.

Filozofski magnum-opus Institucije Psihe (Pariz, 1740, prvo izdanje), ili Fondacije fizike, cirkulirali su, započinjali razne debate, te je u roku od dvije godine od svoje originalne publikacije, ponovo objavljen i preveden na nekoliko drugih jezika. Učestvovala je u čuvenoj debati o najboljem načinu mjerenja sile tijela. Bila je bliska prijateljica Voltera i Fridriha Velikog. O njenom životu i radu su brojne bigrafije, knjige i predstave su napisane u dva vijeka od smrti.

Posthumno, njene ideje su bile veoma zastupljene u djelima drugih filozofa.

Biografija

Mladost

Emili di Šatle je rođena 17. decembra 1706. godine u Parizu, kao jedino žensko dijete od njih 7. Tri brata su doživjela duboku starost, dok su joj dvojica braće poginula. Imala je i polusestru Mišel, veoma inteligentnu ženu koja je bila zainteresovana ta astronomiju i udata za poznatog pariskog oficira.

Otac joj je bio šef protokola na dvoru Luja XIV.

Obrazovanje

Portret

Kada je bila mlađa, otac je angažovao trenere za fizičke sposobnosti kao što su mačevanje i jahanje, ali kako je stekla oređeni broj godina, doveo je učitelje. To je rezultiralo, da Emili do 12e godine tečno govori Latinski, italijanski, Grčki i njemački jezik. Kasnije je prevodila predstave i filozofske radove sa grčkog i latinskog na francuski. Zanimala se matematikom, literaturom i naukom uopšteno.

Brak

Dana 12. juna 1725. godine se udala za markiza od Šatle-Lomona, Marquis Florent-Claude du Chastellet-Lomont, koji se i sam bavio matematikom i fizikom. Kao i mnogi brakovi u to vrijeme, i ovaj je bio ugovoren. Kao vjenčani poklon, njen muž je proglašen guvernerom u Burgundiji, te su se preselili tamo krajem Septembra 1725. Ona je tada imala 18 godina a njen muž 34. Imali su troje djece.

Zadnja trudnoća i smrt

U maju 1748. godine započinje aferu sa pjesnikom Žan Franso de Lamberom i ostaje trudna. Strahove da neće preživjeti trudnoću navodi u pismu koje je poslala svojoj prijateljici. U noći između 4. I 5. septembra 1749. je rodila ćerku, a umrla je 10. septembra u Linevilu, uzrok plućna embolija. Kćerka joj takođe umire 20 mjeseci poslije.

Nauka

Naslovna strana

Napisala je Elemente Njutnove filozofije i prevela njegove Principe. Za esej o prirodi vatre dobila je nagradu Francuske akademije nauka 1737. godine.

Iako je bila samouka astronomka i matematičarka, njeni prevodi Lajbnicovih i Njutnovih djela sadrže i originalne stručne komentare. Poznato je da se nije slagala u svemu sa Njutnom, a da je istorija nauke potvrdila da je ona bila u pravu. Naime, za razliku od Njutna koji je tvrdio da je kinetička energija tijela proporcionalna brzini kretanja tijela, ona je dokazala da je energja tijela proporcionalna u stvari kvadratu brzine.

Volter (inače poznat po svojoj mizogoniji) pisao je da su se u njegovo vrijeme desila dva čuda: jedno su radovi i otkrića Isaka Njutna, drugo da je jedna žena te radove prevela i objasnila.

Za razliku od njenih savremenica, njoj nije nedostajalo samouvjerenosti. Smatrala je da joj ne treba suditi po polu već po zaslugama i onome što govori i radi, kao cjelovita osoba, kao i da možda ima metafizičara i filozofa čije je znanje veće od njenog, ali da ih ona nije srela. Emili di Šatle Lomon se zalagala i za potpunu ravopravnost žena u obrazovanju. Smatrala je da ih država, uskraćujuči im pravo na obrazovanje onemogućava da se izraze u nauci i umjetnosti. (Kohlstedt, 1999; Milar i sar., 2003; Zinsser i Haynes, 2006) Da je tadašnja naučna zajednica poznavala i priznavala rad žena koje su se u to vrijeme bavile naukom, dokaz je i to što je poznati fizičar Bernuli tvrdio da je manje poznata Barbara Rajnhard bollja matematičarka od Emili di Šatle Lomon. Ne znamo šta je o tome mislila ona sama.

Djela (izvorni nazivi)

Naučna

• Dissertation sur la nature et la propagation du feu (1st edition, 1739; 2nd edition, 1744)
• Institutions de physique (1st edition, 1740; 2nd edition, 1742)
• Principes mathématiques de la philosophie naturelle par feue Madame la Marquise du Châtelet (1st edition, 1756; 2nd edition, 1759)

Druge oblasti

• Examen de la Genèse
• Examen des Livres du Nouveau Testament
• Discours sur le bonheur

Spoljašnje veze

• Hagengruber, Ruth, editor Émilie Du Châtelet between Leibniz and Newton. Springer. 2011. ISBN 978-94-007-2074-9.
• Mitford, Nancy Voltaire in Love: New York: Carroll and Graff. 1999. ISBN 978-0-7867-0641-9.
• Zinsser, Judith. Dame d'Esprit: A Biography of the Marquise Du Châtelet: New York: Viking. 2006. ISBN 978-0-670-03800-8. online review.