Zapadno Pomoravlje

Za druge upotrebe, pogledajte Pomoravlje (višeznačna odrednica).

Zapadno Pomoravlje je deo Peripanonske Srbije i Panonskog basena.

Granice

U užem smislu Zapadno Pomoravlje obuhvata dolinu Zapadne Morave, kao što je Veliko Pomoravlje u istočnom delu Perpipanonske Srbije ograničeno na dolinu Velike Morave. Međutim, u širem smislu pripadaju mu i doline Đetinje, Skrapeža i donje Moravice (izvire ispod Golije). U širem smislu obuhvata i kosjerićki, užički i aleksandrovački kraj, odnosno cijeli sliv Zapadne Morave, kao što Južno Pomoravlje obuhvata sliv Južne Morave.

Zapadnom Pomoravlju, pored pomenutih reka, pripada sliv Skapeža (to jest Kosjerićki kraj) na sjeverozapadnoj strani i sliv Rasine i Pepeljuše (kraj Rasina i Župa) na jugoistoku. Prema tome, Zapadnom Pomoravlju odgovara uporednički kraj počev od Užica na zapadu do Stalaća na istoku. Tačka spajanja prema Šumadijskom kraju Gruži nije oštra, jer rijeka Gruža pritiče Zapadnoj Moravi, te zemljište oko njenog donjeg toka ulazi u sastav Zapadnog Pomoravlja. Slično je sa granicom prema donjem Ibru, koji, takođe pritiče Zapadnoj Moravi, ali čija dolina sa susednim Kopaonikom čini poseban Ibarsko–kopaonički kraj (dio Planinsko–kotlinske oblasti). Srednji dio Zapadnog Pomoravlja povezan je sa Šumadijom planinom Kotlenikom, a planinom Jelicom od Starovlaško–raškog kraja, odnosno Dragačeva. Planine Troglav, Stolovi i Goč odvajaju Zapadno Pomoravlje od Ibarsko–kopaoničkog kraja, a razvođe na Jastrepcu odvaja kraj u slivu zapadnomoravske desne pritoke Rasine od južnomoravskog kraja Toplice.

Površina

Površina Zapadnog Pomoravlja u širem smislu sa Užičkim i Aleksandrovačkim krajem iznosi 3787 km², a sa slivom Skrapeža, odnosno Kosjerićkim krajem ukupno 5233 km².

Reljef

Dolina Zapadne Morave je kompozitna, poligenetska i polifazna. Ona je tektonski predisponirana a njene kotline (Požeška, Čačansko-kraljevačka, Vrnjačka i Kruševačka kotlina) bile su tokom neogena ispunjene jezerima. Jezerima je prethodio uporednički izduženi zapadnomoravski zaliv Paratetisa. Ova jezera su se sa svojim otokamama odvodnjala ka istoku saglasno sadašnjem odvodnjavanju regije. Paleoabrazione forme retko su i slabo očuvane (samo u čvrstim stenama), a ispod nekadašnjih visokih cetralnih kotlinskih ravni oblici su rečno-denudacioni. Morfološke odlike ove regije su doline, kotline, jezerske i riječne površi u vidu terasa, kao i paleovulkanski reljef. Najveća kotlina u dolini Zapadne Morave je Čačansko-kraljevačka. Ona je uporednički izdužena oko 40 km. Najveća i najpoznatija klisura je Ovčarsko–kablarska klisura koja predstavlja domnu epigeniju. Kao takva, ona ima reperni morfohidrogenetski značaj. Dugačka je 15 km, duboka, sa ukleštenim meandrima i antecedentna. Probijanjem klisure, Zapadna Morava je razbila prvobitno jedinstvenu masu Ovčara i Kablara.

Kraški reljef zastupljen je u Ponikvama. Ponikve je mikroregija između Drine, Đetinje i Rače a ime je dobila po vrtačama, površinskom kraškom obliku reljefa koji se tako naziva u ovom kraju. U Ovčarsko-kablarskoj klisuri ima više pećina. Jedna od njih je Kađenica.

U dolini Zapadne Morave bilo je više urniskih pojava. Urnisi su nekoliko puta pregrađivali tok Zapadne Morave kod Ovčar banje.

Planine

Zapadno Pomoravlje je oivčeno nižim planinama, Kotlenikom (748m) (sa paleovulkanskim kupama), Gočem (1124m) nad Vrnjačkom banjom, Jelicom (929m) koja je najisturenija dinarska planina ka istoku i Stolovima (1375m) sa najvišom tačkom u regiji. Nad Zapadnom Moravom dižu se Ovčar (985m) i Kablar (885m). Poznata je i planina Vujan (857m).

Klima

Klima ima panonska obeležja. Umerenokontinentalna klima ovog kraja razlikuje se od klime Šumadije, jer je Zapadno Pomoravlje prema jugu najudaljeniji kraj od Panonske nizije i najbliži uticajima susednih viših planina.

Hidrološke odlike

Zapadna Morava (295km), Đetinja (74km), Skrapež, Rasina (83km), Pepeljuša (45km), Dičina, Golijska Moravica.

Pedološka građa

Slična je strukturi u Velikom Pomoravlju, oko korita Zapadne Morave javljaju se recentni riječni nanosi, a rjeđe močvarna tla. Severno od rijeke su smionice, rankeri, kisela smeđa i parapodzolasta tla na silikatima. Sa obije strane donjeg Ibra su parapodzolasta tla. U Rasini zastupljene gajnjače i parapodzolaste gajnjače.

Biljni pokrivač

Iste karakteristike kao i Veliko Pomoravlje. Nekada bila pod gustim šumama.

Privreda

Dolina Zapadne Morave je ekonomski najrazvijenija dolina sve tri Morave. Uz dolinu Ibra ima ogromne mogućnosti za proizvodnju električne energije, a njeno navodnjavanje pomaže već jako plodnu regiju. Zapadno Pomoravlje je poljoprivredno–industrijski kraj sa jače razvijenom zemljoradnjom i voćarstvom u kotlinama i raznovrsnom industrijom u gradovima. U dolinama rijeka preovlađuje zemljoradnja, dok u gradovima industrija. Ravni oko rijeka su pod kukuruzom i povrćem a terese i pobrđe su pod pšenicom i voćem.

Saobraćaj

Kroz dolinu Zapadne Morave paralenlo prolaze značajne drumske magistrale i željezničke pruge. Željeznička pruga Beograd-Niš vodi od Stalaća, preko Kruševca, Kraljeva, Čačka, Požege do Užica. Drumski saobraćaj čine magistralni put E761 na pravcu Pojate—Čačak, u istočnom dijelu Čačansko-Kraljevačke kotline je tranzitni pravac Kraljevo—Priština—Skoplje, koji povezuje Zapadnomorasavsku dolinu sa Kosovom i Metohijom, kao i Vardarskom dolinom. Državni put Ⅰ B reda 24 povezuje Kraljevo i Kragujevac i ide do Batočine, odnosno koridora 10. Regionalni put 182 povezuje Čačak, odnosno Mrčajevce sa Kragujevcem. Drumski saobraćajni pravac kod Čačka pripada budućoj saobraćajnici M22.

Kod Čačka, Kraljeva, Trstenika i Kruševca se nalaze i privredni aerodromi. a kod Lađevaca budući međunarodni putnički aerodrom "Morava"

Turizam

Zapadno Pomoravlje predstavlja i jednu od najposjećenijih turističkih destinacija u Srbiji. Bliža i dalja letovališta i zimovališta su na Goču, Rudniku, Tari i Zlatiboru.

Lovišta Jelova gora i Zabučje.

Banje: Vrnjačka banja, Mataruška banja, Bogutovačka banja, Ovčar banja. Gornja Trepča

Manastiri: Ljubostinja, Žiča, Nikolje, Naupara, Ovčarsko-kablarski manastiri.

Manifestacije

Neke od turističkih manisfestacija su:

• Disovo proleće, posvećena pjesniku Vladislavu Petkoviću Disu u organizaciji Gradske biblioteke Vladislav Petković Dis u Čačku, održava se od 1964. godine. Disova nagrada se dodeljuje za najbolju knjigu poezije. Istovremno dodjeljuje se nagrada za mlade pjesnike, za esej o Disu i za poeziju i prozu učenicima osnovnih i srednjih škola sa područja Moravičkog okruga.
• Sabor frulaša Srbije „Oj Moravo”, etnografskog tipa u Prislonici kod Čačka
• Smotra narodnog stvaralaštva djece Srbije etnografskog tipa, u selu Ratini, kod Kraljeva, koja se organizuje od 1975. godine.
• Žički duhovni sabor – Preobraženje, održava se se od 1992. godine
• Narcisu u pohode, sportsko rekreativna manifestacija, koja se proslavlja od od 1955.
• Jefimijini dani, u čast monahinje Jefimije, proslavlja se od 1975, održava se krajem juna u manastiru Ljubostinja
• Župska berba, privredna manifestacija u opštini Aleksandrovac, održava početkom septembra, od 1963.
• Belovodska rozeta, posvećena samoukim vajarima, od 1975. u naselju Bele Vode kod Kruševca
• Festival humora i satire ''Zlatna kaciga'', međunarodni festival humora i satire, osnovana je 1993, ima aktivnosti tokom cele godine, a završni program održava se 1. aprila, na svetski Dan šale u Kruševcu
• „Vidovdanske svečanosti“, političko-istorijska manifestacija, sa završnom priredbom 28. juna, održava se od 1950-ih godina 20. veka u Kruševcu
• Sabor narodnog stvaralaštva „Padeški kadenac“ je etnografska manifestacija regionalnog karaktera, koja se održava od 1975. u mjesnoj zajednici Padež u Kruševcu
• Berza banji i klimatskih mesta Srbije je najveća poljoprivredno turistička manifestacija iz oblasti banja održava se od 1990. godine
• Vrnjački karneval međunarodna zabavno-turistička manifestacija u Vrnjačkoj banji, od 2005. godine, održava se prve nedelje jula
• Festival filmskog scenarija, umjetnička manifestacija, koja se održava od 1974. godine u Vrnjačkoj banji, sredinom avgusta
• Veseli spust, turističko-zabavna i sportsko-rekreativna manifestacija, spust rijekom Ibar, održava se od 1989. godine, u organizaciji TO opštine Kraljevo
• Vrnjačke kulturne svečanosti, turistička manifestacija lokalnog karaktera održava se od 1973. godine od Vidovdana do oktobra kao dopunski sadržaj namijenjen banjskim korisnicima
• Kupusijada, turističko-privredna manifestacija od 2003. godine, na kojoj se pojedinci, ekipe, ugostitelji i mještani Mrčajevaca takmiče u kuvanju kupusa za zlatni, srebrni i bronzani lonac
• Plodovi Zapadnog Pomoravlja, privredno turistička manifestacija od 2007, u Zablaću, koje održava udruženje povrtara.

Gradovi i opštine

Zapadno Pomoravlje obuhvata 3 grada (Čačak, Kruševac i Kraljevo) i 4 opštine (Vrnjačka Banja, Trstenik, Aleksandrovac i Požega).

Najvažniji gradovi su: Kruševac, Kraljevo, Čačak, Požega, Trstenik, Užice, Kosjerić, Aleksandrovac, Brus, Gornji Milanovac (šumadijsko–zapadnomoravski grad).

Literatura

• Marković, Jovan Đ. (1970). Lazaar Radunić, ur. Geografske Oblasti SFRJ, Univerzitet u Beogradu (Drugo izd.). Beograd: Zavod za Udžbenike i nastavna sredstva Srbije. str. 217, 218, 219, 220. 
• Pavlović M., Marković Đ. (1995). Geografske regije Jugoslavije. Savremena administracija. str. 33—37. 

Spoljašnje veze

• Ljubičić M. "Zapadno Pomoravlj danas i sutra",(1995),Zapis,Beograd
• Dolina reke Zapadne Morave