Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Sandžaka

Većnici ZAVNO Sandžaka u Pljevljima, novembra 1943. godine

Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS) je bilo najviše političko i predstavničko telo naroda Sandžaka, tokom Narodnooslobodilačkog rata naroda Jugoslavije od 1943. do 1945. godine. Ono je rukovodilo Narodnooslobodilačkom borbom naroda Sandžaka i radom Narodnooslobodilačkih odbora na oslobođenoj teritoriji Sandžaka. U toku NOR-a održana su dva zasedanja ZAVNO Sandžaka.

Istorijat[uredi | uredi izvor]

Osnivanje[uredi | uredi izvor]

Ideja za stvaranje ZAVNO Sandžaka, potekla je Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, na osnovu opredeljenja udruženja studenta Beogradskog univerziteta koji su bili iz Sandžaka i koji su se pre početka Drugog svetskog rata zalagali za dobijanje autonomije Sandžaka.

U pismu upućenom u jesen 1943. godine Ivanu Milutinoviću, delegatu CK KPJ, Tito izražava želju da se formira jedno veće za celu teritoriju Crne Gore, Boke, Sandžaka i Metohije. U pismu se navodi: „Smatram da bi bilo potrebno da vi što prije pristupite u Crnoj Gori, Boki, Sandžaku i Metohiji - pripremanju konferencije antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja za te krajeve, i to, po mogućstvu, odozdo, demokratskim putem, tajnim biranjem po srezovima“.^[1]. Međutim ova ideja, nije ispoštovana. Ivan Milutinović je 15. oktobra 1943. godine odgovorio Titu da je osnovano Zemaljsko antifašističko veće za Crnu Goru i Boku, i u pismu uopšte ne spominje Sandžak i Metohiju.

Istovremeno, u jesen 1943. godine, kapitulacijom Italije, došlo je oslobođenja Pljevlja, Bijelog Polja, Nove Varoši, Priboja i dela Novog Pazara, Tutina i Sjenice, što je izazvalo ubrzano rasplamsavanje Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u ovim mestima, i nekoliko meseci kasnije dovelo do osnivanja ZAVNO Sandžaka. Na oslobođenoj teritoriji bili su održani izbori za seoske, opštinske i sreske Narodnooslobodilačke odbore (NOO). Ideja za osnivanjem se u velikoj meri zasnivala i na masovnom učešću naroda Sandžaka u Narodnooslobodilačkoj borbi. Inicijativni odbor za osnivanje ZAVNO Sanadžaka činili su Sreten Vukosavljević, sociolog i profesor Beogradskog univerziteta i Murat Šećeragić, muftija i vrhovni šerijatski sudija i komesar Islamske verske zajednice za Sandžak, Crnu Goru i Srbiju u Kraljevini Jugoslaviji.

O razlozima osnivanja se govori u pismu Inicijativnog odbora ZAVNO Sandžaka: „Na inicijativu AVNOJ-a koncem novembra 1943. godine osnovano je ZAVNO Sandžaka, iako u odlukama Drugog zasedanja (AVNOJ-a) Sandžak nije predviđen kao federalna jedinica... Ovo osnivanje bilo je uslovljeno razvojem prilika u Sandžaku. Okupatoru i izdajnicima našeg naroda bilo je uspjelo da zaoštre odnose između srpskog i muslimanskog življa što je svakako za narod Sandžaka imalo posledica“.^[2]

Prvo zasedanje[uredi | uredi izvor]

Prvo zasedanje ZAVNO Sandžaka održano je 20. novembra 1943. godine u Pljevljima, u prisusutvu 252 delegata iz svih delova Sandžaka. Ovi predstavnici bili su izabrani na sreskim konferencijama Narodnooslobodilačkih odbora, posle održavanja izbora.

Na zasedanju je izabrano 62 većnika ZAVNO Sandžaka, i to - 14 iz pljevaljskog i bijelopoljskog sreza, 12 iz mileševskog sreza i po 11 iz srezova Priboj i Nova Varoš. Među izabranim većnicima bilo je pripadnika svih nacionalnosti, socijalne strukture i veroispovesti, a veće je takođe uključivalo i pet žena. Kako se navodi pismu Inicijativnog odbora, na Osnivačkoj skupštini bili su prisutni svi „koji su svojim držanjem i radom u narodnooslobodilačkoj borbi dokazali svoju ljubav prema narodu i slobodi, koji zaista leže interesi naše borbe, našeg naroda, bratstva Srba i Muslimana, njihove budućnosti i slobode“.^[3]. Tada je formirano i rukovodstvo ZAVNO Sandžaka - Izvršni odbor od 7 članova i Predsedništvo od 4 člana, kao i 8 većnika i njihovih zamenika za Drugo zasedanje AVNOJ-a u Jajcu. Za predsednik ZAVNO Sandžaka izabran je Sreten Vukosavljević, a za potpredsednika Murat Šećeragić.

Osnovni zadaci ZAVNO Sandžaka, usvojeni na njegovom Prvom zasedanju bili su stvaranje borbenog jedinstva između srpskog i muslimanskog stanovništva u Sandžaku, organizovanje života na slobodnoj teritoriji i rukovođenje Narodnooslobodilačkim odborima, kao i pružanje pomoći jedinicama NOV i POJ. U toku rata rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta je smatrala da se pitanje državnosti Sandžaka može rešiti - stvaranjem zasebne federalne jedinice ili uključivanjem njegovih delova u sastav postojećih federalnih jedinica Crne Gore i Srbije. Pošto je prevagnula druga opcija, odlučeno je da se ZAVNO Sandžaka rasformira.

Drugo zasedanje[uredi | uredi izvor]

Drugo vanredno zasedanje ZAVNO Sandžaka održano je od 25. do 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru. Na ovom zasedanju ZAVNO Sandžaka je zaključio da se područje Sandžaka podeli između Crne Gore i Srbije - pribojski, mileševski, zlatarski, sjenički, deževski i štavički srez pripao je Federalnoj Državi Srbiji, a pljevaljski i bjelopoljski srez pripao je Federalnoj Državi Crnoj Gori. Na istom zasedanju odlučeno je da se ZAVNO Sandžaka raspusti, a da se njegovi većnici, iz srezova koji su pripali Srbiji, obrazuju skupštinu i izaberu Izvršni odbor.

ZAVNO Sandžaka je tokom svog postojanja poslužilo svrsi - rasplamsavanju Narodnooslobodilačke borbe u Sandžaku i širenju Narodnooslobodilačkog pokreta, ali nije uspelo da preraste u federalnu jedinicu Nove Jugoslavije, što je naišlo na negodovanje dela rukovodstva ZAVNOS-a. Odluka o podeli Sandžaka doneta je na sednici Predsedništva AVNOJ-a bez prethodnog izjašnjavanja naroda,^[4] suprotno volji dela političkog rukovodstva ovog upravnog područja,^[4] i uticala je da jedan deo vodećih ljudi Sandžaka ne učestvuje u njenoj primeni.^[4] Za deo manjine radilo se o „političkoj grešci“.^[4] Sreten Vukosavljević,^[4] predsednik i Mirko Ćuković, treći potpredsednik ZAVNO Sandžaka, odbili su da prisustvuju poslednjem zasedanju ZAVNO Sandžaka.^[4] Oni nisu ni potpisali odluku od 29. marta 1945. godine, već su to učinili prvi potpredsednik Murat Šećeragić i drugi potpredsednik Dušan Ivković.^[4]

Reference[uredi | uredi izvor]

^ Zoran Lakić ZAVNO Crne Gore i Boke. Titograd, 1963, dok. br. 1
^ Proglas vjećnika AVNOJ-a iz Sandžaka, AIIT - IV 2-3 (45) u Zoran Lakić „Partizanska autonomija Sandžaka“. Stručna knjiga, 1992.
^ Proglas vjećnika AVNOJ-a iz Sandžaka, AIIT - IV 2-3 (45) u Zoran Lakić „Partizanska autonomija Sandžaka“. Stručna knjiga, 1992.
^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ ^e Petranović, Branko; Zečević, Momčilo. Jugoslovenski federalizam : ideje i stvarnost : tematska zbirka dokumenata, T. 2 : 1943–1986, Prosveta. . Београд. 1987. pp. 167,. ISBN 978-86-07-00187-3.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941-1945 (prvi tom). „Narodna knjiga“ Beograd i „Partizanska knjiga“ Ljubljana, 1980. godina.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Sandžak (1943—1945)

[1] Zoran Lakić ZAVNO Crne Gore i Boke. Titograd, 1963, dok. br. 1

[2] Proglas vjećnika AVNOJ-a iz Sandžaka, AIIT - IV 2-3 (45) u Zoran Lakić „Partizanska autonomija Sandžaka“. Stručna knjiga, 1992.

[3] Proglas vjećnika AVNOJ-a iz Sandžaka, AIIT - IV 2-3 (45) u Zoran Lakić „Partizanska autonomija Sandžaka“. Stručna knjiga, 1992.

[dok-4] v ^g ^d ^đ ^e Petranović, Branko; Zečević, Momčilo. Jugoslovenski federalizam : ideje i stvarnost : tematska zbirka dokumenata, T. 2 : 1943–1986, Prosveta. . Београд. 1987. pp. 167,. ISBN 978-86-07-00187-3.

[1]

[2]

[3]

[4]