Istorija Jevreja u Mađarskoj
 Lokacija Mađarske (tamno zelena) u Evropi | |
| Ukupna populacija | |
|---|---|
| 152.023 (ukupno procenjeno za Mađarsku + Izrael, ne uključujući druge zemlje) | |
| Regioni sa značajnom populacijom | |
 Mađarska | 48.600 (osnovna populacija, procena) (2010)[1] 120.000 (procenjeno stanovništvo) (2012)[2][3] 10.965 (samoidentifikovani Jevreji prema religiji, popis stanovništva iz 2011)[4] |
 Izrael | 32.023 (imigrirali u Izrael) (2010)[5] |
| Jezici | |
| jidiš, mađarski, hebrejski | |
| Religija | |
| judaizam | |
| Dio serije o judaizmu |
| Judaizam |
|---|
   |
Istorija Jevreja u Mađarskoj datira barem perioda kraljevine Ugaarske, a neki zapisi čak i prethodie mađarskom osvajanju Karpatskog basena 895. godine za više od 600 godina. Pisani izvori dokazuju da su jevrejske zajednice živele u srednjovekovnoj Ugarskoj kraljevini i čak se pretpostavlja da je nekoliko delova heterogenih mađarskih plemena praktikovalo judaizam. Jevrejski zvaničnici su služili kralju tokom vladavine Andrije II početkom 13. veka. Od druge polovine 13. veka opšta verska tolerancija opada i politika Mađarske postaje slična ophođenju prema jevrejskom stanovništvu u zapadnoj Evropi.
Mađarski Jevreji su bili prilično dobro integrisani u mađarsko društvo u vreme Prvog svetskog rata. Do početka 20. veka, zajednica je porasla na 5% ukupnog stanovništva Mađarske i 23% stanovništva glavnog grada, Budimpešte. Jevreji su postali istaknuti u nauci, umetnosti i biznisu. Do 1941. godine, preko 17% Jevreja u Budimpešti prešlo je u hrišćanstvo.[a]
Antijevrejska politika je postala represivnija u međuratnom periodu jer su mađarski lideri, koji su ostali posvećeni povratku teritorija izgubljenih mirovnim sporazumom (vidi Trijanonski sporazum) iz 1920. godine, odlučili da se pridruže vladama Trećeg rajha i fašističke Italije.[7] Počevši od 1938. godine, Mađarska je pod vođstvom Mikloša Hortija donela niz antijevrejskih mera u skladu sa nemačkim Nirnberškim zakonima. Posle nemačke okupacije Mađarske 19. marta 1944, Jevreji iz provincija su deportovani u koncentracioni logor Aušvic; između maja i jula te godine, tamo je poslato 437.000 Jevreja iz Mađarske, od kojih je većina bila pogubljena odmah po dolasku.[8]
Podaci popisa stanovništva u Mađarskoj iz 2011. imali su 10.965 ljudi (0,11%) koji su se identifikovali kao religiozni Jevreji, od kojih se 10.553 (96,2%) izjasnilo da su etnički Mađari.[4] Procene mađarske jevrejske populacije u 2010. kreću se od 54.000 do više od 130.000[9] uglavnom koncentrisanih u Budimpešti.[10] U Mađarskoj postoji mnogo aktivnih sinagoga, uključujući sinagogu u ulici Dohanj, najveću sinagogu u Evropi i drugu po veličini na svetu posle hrama Emanu-El u Njujorku.[11]
Rana istorija[uredi | uredi izvor]
Pre 1095.[uredi | uredi izvor]
Nije tačno poznato kada su se Jevreji prvi put naselili u Mađarskoj. Prema predanju, kralj Decebal (vladar Dakije 87–106 naše ere) je dozvolio Jevrejima koji su mu pomogli u ratu protiv Rima da se nasele na njegovoj teritoriji.[12] Dakija je obuhvatala deo današnje Mađarske kao i Rumuniju i Moldaviju i manje oblasti Bugarske, Ukrajine i Srbije. Zarobljenike iz jevrejsko-rimskih ratova su možda vratile pobedničke rimske legije koje su inače bile stacionirane u provinciji Panoniji (Zapadna Mađarska). Marko Aurelije naredio je prebacivanje nekih od svojih pobunjeničkih trupa iz Sirije u Panoniju 175. godine. Ove trupe su delimično regrutovane u Antiohiji i Hemesi (današnji Homs), koje su u to vreme još uvek imale značajnu jevrejsku populaciju. Antiohijske trupe su prebačene u Ulcisia Castra u prevodu Vučija tvrđava (današnji Sentandreja), dok su se hemesijske trupe naselile u Intercizi (današnji Dunaujvaroš).[13]
Prema Rafaelu Pataiju, kameni natpisi koji se odnose na Jevreje pronađeni su u Brigetiju (današnji Senj), Solvi (Ostrogon), Akvinkumu (Budimpešta), Intercizi (Dunaujvaroš), Triccinae (Šarvar), Dombovaru, Šiklošu, Sopianae (Pečuj) i Savariji (Sombathelj).[13] Latinski natpis, epitaf Septime Marije, otkriven u Šiklošu (južna Mađarska blizu hrvatske granice), jasno upućuje na njeno jevrejstvo (Judeja).[12] Ploča iz Intercize je ispisana u ime Kozmija, šefa carinarnice Spondila, arhisinagogusa Judeoruma [poglavara sinagoge Jevreja] za vreme vladavine Aleksandra Severa. Godine 2008., tim arheologa je otkrio amajliju iz 3. veka nove ere u obliku zlatnog svitka sa ispisanim rečima jevrejske molitve u Feltoronu (današnji Halbturn, Burgenland, u Austriji).[14] Ugarska plemena su naselila teritoriju 650 godina kasnije. U mađarskom jeziku, reč za Jevreja je zsidó, koja je preuzeta iz jednog od slovenskih jezika.[12][15]
Prvi istorijski dokument koji se odnosi na Jevreje u Mađarskoj je pismo Hasdaja ibn Šapruta, jevrejski državnik iz Kordobe, koji je oko 960. godine n.e. pisao hazarskom kralju Josifu, u kome se kaže da su slovenski ambasadori obećali da će predati poruku kralju Slavonije, koji bi to isto uručio Jevrejima koji žive u mađarskoj zemlji, koji bi to, pak, preneli dalje. Otprilike u isto vreme Ibrahim ibn Jakob kaže da su Jevreji otišli iz Mađarske u Prag u poslovne svrhe. Ništa se ne zna o Jevrejima tokom perioda velikih vezira, osim da su živeli u zemlji i tamo se bavili trgovinom.[12]
Kralj Bela I je 1061. godine naredio da se pazari održavaju subotom umesto tradicionalnih nedelja (mađarski jezik je sačuvao prethodni običaj, Nedelja = vasárnap, u prevodu pazarni dan). U vreme vladavine Ladislava I (1077–1095), Sinod u Sabolču 20. maja 1092) doneo je dekret (20. maja 1092) da Jevrejima ne bi trebalo dozvoliti da imaju hrišćanske žene ili da drže hrišćanske robove. Ovaj dekret je bio objavljen u hrišćanskim zemljama Evrope od 5. veka, a Sveti Ladislav ga je samo uveo u Ugarsku.[12]
Ugarski Jevreji su u početku formirali mala naselja i nisu imali učene rabine; ali su se strogo pridržavali svih jevrejskih zakona i običaja. Jedna tradicija povezuje priču o Jevrejima iz Ratizbona (Regenzburg) koji su u petak došli u Mađarsku sa robom iz Rusije; kod Budima (Ofen) ili Ostrogona (Gran) polomio se točak na njihovim kolima i dok su ga popravili i ušli u grad, Jevreji su već izlazili iz sinagoge. Nenamerni prekršioci Šabata su strogo kažnjeni. Ritual mađarskih Jevreja verno je odražavao savremene nemačke običaje.[12]
1095–1349[uredi | uredi izvor]
Koloman (1095–1116), naslednik Svetog Ladislava, obnovio je dekret iz Sabolča 1092. godine, dodajući dalje zabrane zapošljavanja hrišćanskih robova. Takođe je ograničio Jevreje na gradove sa episkopskim sedištem – verovatno da bi ih stavio pod stalnim nadzorom crkve. Ubrzo po objavljivanju ove uredbe u Ugarsku su došli krstaši; ali ih Mađari nisu podržavali, a Koloman im se čak usprotivio. Razbesneli krstaši su napali neke gradove, i ako je verovati Gedaliji ibn Jaji, Jevreji su doživela sudbinu sličnu sudbini Jevreja u Francuskoj, Nemačkoj i Bohemiji.[12]
Okrutnosti koje su nanete Jevrejima u Bohemiji navele su mnoge od njih da potraže utočište u Mađarskoj. Verovatno je imigracija bogatih bohemskih Jevreja navela Kolomana da ubrzo potom reguliše komercijalne i bankarske transakcije između Jevreja i hrišćana. On je, između ostalih propisa, odredio da ako je hrišćanin pozajmio od Jevreja, ili Jevrej od hrišćanina, i hrišćanski i jevrejski svedoci moraju biti prisutni na transakciji.[12]
Tokom vladavine kralja Andrije II (1205–1235) postojali su jevrejski komornici i službenici kovnice, soli i poreza. Plemstvo zemlje, međutim, navelo je kralja da u svojoj zlatnoj buli (1222), liši Jevreje ovih visokih funkcija. Kada je Andreju bio potreban novac 1226. godine, on je pozajmljivao od Jevreja, što je dalo razlog za mnogo pritužbi. Papa Honorije III ga je nakon toga ekskomunicirao, što je trajalo sve dok 1233. nije obećao papskim ambasadorima pod zakletvom da će sprovoditi dekrete Zlatne bule usmerene protiv Jevreja i Saracena (do tada se papstvo promenilo, a papa je sada bio Grgur IX); i da će učiniti da se oba naroda razlikuju od hrišćana pomoću značaka; i zabranio Jevrejima i Saracenima da kupuju ili drže hrišćanske robove.[12]
Godina 1240. bila je završnica petog milenijuma jevrejske ere. U to vreme Jevreji su očekivali dolazak svog mesije. Činilo se da je mongolska invazija 1241. u skladu sa očekivanjima, jer je jevrejska mašta očekivala da će srećni mesijanski period biti uveden ratom Goga i Magoga. Bela IV (1235–1270) je imenovao Jevrejina po imenu Henul na dužnost dvorskog komornika (Teka je ovu funkciju obavljao pod Andrijom II); a Volfel i njegovi sinovi Altman i Nikl držali su zamak u Komaromu sa svojim zalaganjima. Bela je Jevrejima poverio i kovnicu novca; a hebrejski novčići iz ovog perioda i danas se nalaze u Mađarskoj. Godine 1251. Bela je svojim jevrejskim podanicima dodelio privilegiju, koja je u suštini bila ista kao ona koju je 1244. dao vojvoda Fridrih II austrijskim Jevrejima, ali koju je Bela izmenio da bi odgovarala ugarskim uslovima. Ova privilegija je ostala na snazi sve do Mohačke bitke (1526).[12]
Na sinodu u Budimu (1279), održanom u vreme vladavine ugarskog kralja Ladislava IV (1272–1290), u prisustvu papskog ambasadora Filipa od Ferma, odlučeno je da svaki Jevrejin koji se pojavljuje u javnosti nosi na sebi na levoj strani njegove gornje odeće komad crvene tkanine; da svakom hrišćaninu koji posluje sa Jevrejem koji nije tako obeležen, ili živi u kući ili na zemlji zajedno sa bilo kojim Jevrejem, treba odbiti prijem na crkvene službe; i da hrišćanin koji poveri bilo kakvu funkciju Jevrejinu treba da bude izopšten. Andrija III (1291–1301), poslednji kralj dinastije Arpadovića, u privilegiji koju je dodelio zajednici u Pozonijumu (Bratislava), objavio je da Jevreji u tom gradu uživaju sve slobode građana.[16]
Proterivanje, opoziv i progon (1349–1526)[uredi | uredi izvor]
Pod stranim kraljevima koji su zauzeli presto Ugarske nakon dinastije Arpadovića, mađarski Jevreji su pretrpeli mnoge progone. Za vreme crne smrti (1349), proterani su iz zemlje. Iako su Jevreji odmah ponovo primljeni, ponovo su bili proganjani, i ponovo ih je proterao 1360. kralj Lajoš I (1342–1382).[17] Iako je kralj Lajoš u početku pokazivao toleranciju prema Jevrejima tokom prvih godina svoje vladavine, nakon osvajanja Bosne, tokom kojeg je pokušavao da natera lokalno stanovništvo da pređe sa "jeretičkog" bogumilskog hrišćanstva u katoličanstvo, kralj Lajoš je pokušao da nametne preobraćenja i mađarskim Jevrejima. Međutim, nije uspeo u pokušaju da ih pokatoliči, i proterao ih je.[18] Primili su ih Aleksandru Dobri Moldavski i Dano I Vlaški koji im je dao posebne komercijalne privilegije.[17]
Nekoliko godina kasnije, kada je Mađarska bila u finansijskim problemima, Jevreji su opozvani. Otkrili su da je za vreme njihovog odsustva kralj uveo običaj Tödtbriefe, to jest, poništavanje jednim potezom pera, na zahtev podanika ili grada, beleške i hipoteke Jevreja. Važna kancelarija koju je stvorio Lajoš bila je funkcija "sudije svih Jevreja koji žive u Ugarskoj," koji je biran između dostojanstvenika zemlje, nadora, i blagajnika, i imao je zamenika da mu pomaže. Njegova je dužnost bila da ubira poreze od Jevreja, da štiti njihove privilegije i da sasluša njihove žalbe, koje su postale sve učestalije od vladavine Žigmunda Luksemburškog (1387–1437).[17]
Žigmundovi naslednici: Albert (1437–1439), Ladislav V Posmrče (1453–1457) i Matija Korvin (1458–1490) takođe su potvrdili privilegiju Bele IV. Matija je stvorio kancelariju jevrejskog prefekta u Mađarskoj. Period nakon Matijine smrti bio je težak za mađarske Jevreje. Jedva da je sahranjen, kada su ljudi na njih nasrnuli, zaplenili im imovinu, odbili da plate dugove i uopšte ih progonili. Pretendent na presto Janoš Korvin, Matijin vanbračni sin, proterao ih je iz Tate, a kralj Vladislav II (1490–1516), koji je uvek imao potrebu za novcem, uveo im je velike poreze. Tokom njegove vladavine, Jevreji su prvi put spaljivani na lomačama, mnogi su pogubljeni u Trnavi 1494. godine, pod sumnjom za ritualna ubistva.[17]
Mađarski Jevreji su se konačno obratili nemačkom caru Maksimilijanu za zaštitu. Povodom venčanja Lajoša II i nadvojvotkinje Marije (1512), car je, uz saglasnost Vladislava, uzeo pod zaštitu prefekta Jakova Mendela Budimskog, zajedno sa njegovom porodicom i svim ostalim ugarskim Jevrejima, i dao im sva prava koja su uživali ostali njegovi podanici. Pod Vladislavovim naslednikom, Lajošem II (1516–1526), progon Jevreja je bio uobičajena pojava. Gorka osećanja prema njima delimično su bila pojačana činjenicom da je kršteni Jevrejin Emerih Serenčeš, zamenik blagajnika, proneverio javna sredstva.[17]
Rat protiv Osmanlija (1526–1686)[uredi | uredi izvor]
Osmanlije su pobedile Mađare u Mohačkoj bici (29. avgust 1526), kada je Lajoš II izgubio život na bojnom polju. Kada je vest o njegovoj smrti stigla u prestonicu, Budim, dvor i plemići su pobegli zajedno sa nekim bogatim Jevrejima, među njima i županom. Kada je veliki vezir, Ibrahim-paša, koji je prethodio sultanu Sulejmanu I, sa svojom vojskom stigao u Budim, predstavnici Jevreja koji su ostali u gradu pojavili su se pred njim obučeni u crninu i, moleći za milost, predali mu ključeve napuštenog i nezaštićenog zamka u znak pokornosti. Sam sultan je 11. septembra ušao u Budim; a 22. septembra je odredio da se svi Jevreji zarobljeni u Budimu, Ostrogonu, i drugim mestima, više od 2.000, rasporede po gradovima Osmanskog carstva.[17] Oni su poslati u Konstantinopolju, Plevni (Pleven) i Sofiji, gde su nekoliko decenija održavali svoju zasebnu zajednicu. U Sofiji, su u drugoj polovini 16. veka postojale četiri jevrejske zajednice: Romanioti, Aškenazi, Sefardi i Ungari. Mađarskih Jevreji iz Sofije su se kasnije naselili i u Kavali.
Iako se osmanska vojska vratila nakon bitke, 1541. ponovo je izvršila invaziju na Mađarsku kako bi pomogla u odbijanju austrijskog pokušaja da zauzme Budim. Do dolaska Osmanske vojske, Austrijanci su bili poraženi, ali su Osmanlije lukavo zauzele Budim.
Dok su neki od mađarskih Jevreja bili deportovani u Anadoliju, drugi, koji su pobegli pred sultanovim približavanjem, potražili su utočište preko granice ili u slobodnim kraljevskim gradovima zapadne Ugarske. Udovica Lajoša II, kraljica regent Marija, favorizovala je neprijatelje Jevreja. Građani Šoprona (Odenburga) započeli su neprijateljstva proterivanjem Jevreja iz tog grada, konfiskovanjem njihove imovine i pljačkanjem ispražnjenih kuća i sinagoge. Grad Presburg (Bratislava) je takođe dobio dozvolu od kraljice (9. oktobra 1526) da protera Jevreje koji su živeli na njegovoj teritoriji, jer su oni izrazili nameru da pobegnu pred Turcima. Jevreji su napustili Presburg 9. novembra.[17]
Istog dana održan je sabor u Sekešfehervaru na kome je Jovan I Zapolja (1526–1540) izabran i krunisan za kralja. Tokom ove sednice odlučeno je da se Jevreji odmah proteraju iz svih delova zemlje. Zapolja, međutim, nije ratifikovao ove zakone. Sabor održan u Presburgu u decembru 1526., na kome je Ferdinand Habzburški izabran za kralja (1526–1564), poništio je sve uredbe iz Sekešfehervara, uključujući Zapoljin izbor za kralja.[17]
Pošto je gospodar Besinga (Pezinok) bio dužan Jevrejima, 1529. godine podignuta je krvna optužnica protiv njegovih poverioca. Iako su Mendel, župan i Jevreji širom Ugarske protestovali, optuženi su spaljeni na lomači. Vekovima kasnije Jevrejima je bilo zabranjeno da žive u Besingu. Jevreji iz Trnave ubrzo su doživeli sličnu sudbinu, prvo su bili kažnjeni za navodna ritualna ubistva, a zatim su proterani iz grada (19. februara 1539).[17]
Jevreji koji su živeli u delovima Mađarske koje je okupiralo Osmansko carstvo bili su tretirani daleko bolje od onih koji su živeli pod Habzburzima. Tokom perioda 1546–1590 i 1620–1680, opština Ofen (Budim) je cvetala.
U sledećoj tabeli prikazan je broj jevrejskih domaćinstava koja su plaćala džiziju u Budimu za vreme osmanske vladavine:
| 1546 | 1559 | 1562 | 1590 | 1627 | 1633 | 1660 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 50 | 44 | 49 | 109 | 11 | 20 | 80 |
Na kraju osmanske ere, oko hiljadu Jevreja koji su živeli u Budimu služilo je bogosluženje u tri sinagoge: aškenaskoj, sefardskoj i sirijskoj.
Dok su Osmanlije držale vlast u Mađarskoj, Jevreji iz Transilvanije (u to vreme nezavisne kneževine) asu takođe dobro prošli. Na zahtev Abrahama Sase, jevrejskog lekara iz Konstantinopolja, knez Gabor Betlen od Transilvanije dodelio je pismo privilegija (18. juna 1623) španskim Jevrejima iz Anadolije.[19] Ali zajednica judaizirajućih seklerskih sabata, koja je postojala u Transilvaniji od 1588. godine, bila je progonjena i proterana 1638. godine.[20]
Kralj Maksimilijan II (1563–1576) nameravao je 26. novembra 1572. da protera Jevreje iz Presburga (Bratislava), navodeći da će njegov edikt biti opozvan samo u slučaju da prihvate hrišćanstvo. Jevreji su, međutim, ostali u gradu, ne napuštajući svoju veru. Bili su u stalnom sukobu sa građanima. Opštinsko veće je 1. juna 1582. godine donelo odluku da niko ne sme da daje utočište Jevrejima, pa čak ni da obavlja poslove sa njima. Osećaj prema Jevrejima u tom delu zemlje koji nije pod turskom vlašću pokazuje uredba sabora iz 1578. godine, da se Jevreji oporezuju duplo više od iznosa koji je nametnut drugim građanima.[19]
Član XV zakona objavljenog na saboru iz 1630. Jevrejima je bilo zabranjeno da preuzimaju carine; a ovaj dekret je potvrđen saborom iz 1646. na osnovu toga što su Jevreji bili isključeni iz privilegija zemlje, i bili optuženi da su bili nevernici i da nemaju savesti (veluti jurium regni incapaces, infideles, et nulla conscientia praediti).[19] Jevreji su morali da plate poseban ratni porez kada su carske trupe krenule krajem 16. veka da preuzmu Budim od Osmanlija. Budimska jevrejska zajednica je mnogo propatila tokom ove opsade, kao i u opštini Sekešfehervar kada su carske trupe zauzele taj grad u septembru 1601; mnogi njeni članovi su ili ubijeni ili zarobljeni i prodati u ropstvo, a njihovo otkupljenje su naknadno izvršili nemački, italijanski i osmanski Jevreji. Nakon sklapanja mira, koji su Jevreji pomogli da se postigne, zajednice su delimično obnovljene; ali je dalji razvoj na teritoriji Habzburga zaustavljen kada je Leopold I (1657–1705) proterao Jevreje (24. aprila 1671). On je, međutim, opozvao svoj dekret nekoliko meseci kasnije (20. avgusta). Tokom opsade Beča, 1683. godine, Jevreji koji su se vratili u taj grad ponovo su maltretirani. Osmanlije su opljačkale neke zajednice u zapadnoj Mađarskoj i deportovale njihove članove kao robove.[19]
Habzburška vladavina[uredi | uredi izvor]
Dalji progoni i proterivanja (1686–1740)[uredi | uredi izvor]
Carske trupe su ponovo zauzele Budim 2. septembra 1686. godine, većina jevrejskih stanovnika je masakrirana, neki su zarobljeni i kasnije pušteni uz otkup. U narednim godinama cela Mađarska je sada došla pod vlast Habzburga. Pošto je razorenu zemlju trebalo ponovo naseliti, biskup grof Leopold Karl fon Kolonič, kasnije nadbiskup Ostrogona i primas Mađarske, savetovao je kralja da da prednost nemačkim katolicima kako bi zemlja vremenom postala nemačka i katolička. Smatrao je da Jevreji ne mogu biti istrebljeni odjednom, već da se moraju postepeno iskorenjivati, kao što se loš novac postepeno povlači iz opticaja. Dekret koji je doneo sabor u Presburgu (1687–1688) Jevrejima je nametnuo dvostruko oporezivanje. Jevrejima nije bilo dozvoljeno da se bave poljoprivredom, niti da poseduju bilo kakvu imovinu, niti da drže hrišćanske sluge.[19]
Ovaj savet je ubrzo urodio plodom i delimično je sproveden u delo. U avgustu 1690., vlada u Beču je naredila vlastima u Šopronu da protera svoje Jevreje, koji su se doselili iz austrijskih pokrajina. Vlada je, želeći da sprovede edikt poslednje skupštine, ubrzo potom donela dekret da Jevreji budu uklonjeni sa javnih dužnosti. Međutim, naređenje se pokazalo neefikasnim; a nastavljeno je i zapošljavanje jevrejskih carinika. Čak je i blagajnik carstva dao primer u kršenju zakona imenovavši (1692) Simona Hirša za carinika u Leopoldštatu (Ljeopoldov); a po Hiršovoj smrti preneo je kancelariju na Hiršovog zeta.[19]
Pobuna Kuruca, pod Ferencom II, nanela je mnogo patnje mađarskim Jevrejima. U Kurucu su zatvorili i pobili Jevreje, koji su navukli gnev tako što su stali na stranu kraljeve stranke. Jevreji iz Ajzenštata, u pratnji onih iz zajednice Matersdorfa, potražili su utočište u Beču, Viner Nojštatu, i Forhtenštajnu. Jevreji iz Holiča i Šašvara (Šaštin) pobegli su u Hodonjin; dok su drugi, koji nisu mogli da napuste posao u ovo vreme nevolje, slali su svoje porodice na sigurna mesta, a sami su se hrabrili u opasnosti. Iako nije mnogo Jevreja izgubilo živote tokom ove pobune, ona je napravila veliki haos u njihovom bogatstvu, posebno u okrugu Šopron, gde je živeo veliki broj bogatih Jevreja. Kralj je dao pisma zaštite onima koji su bili uništeni pobunom, i zahtevao satisfakciju za one koji su bili povređeni; ali je u zamenu za ove usluge naredio Jevrejima da daju sume neophodne za suzbijanje pobune.[19]
Nakon uspostavljanja mira Jevreji su proterani iz mnogih gradova koji su se plašili njihove konkurencije; tako su iz Ostrogona proterani 1712. na osnovu razloga da rodni grad Stefana Prvomučenika ne sme da bude oskrnavljen. Ali Jevreji koji su živeli u zemlji, na imanjima svojih zemljoposednika, uglavnom su izbegli proterivanja.[19]
Sudbina Jevreja nije poboljšana za vreme vladavine Leopoldovog sina, Karla III (1711–1740). Karlo je bavestio vladu (28. juna 1725) da namerava da smanji broj Jevreja u svojoj zemlji, a vlada je nakon toga uputila izaslanike u okruzima da dostave statistiku o jevrejskom stanovništvu. Godine 1726. kralj je odredio da se u austrijskim pokrajinama, od dana objavljivanja dekreta, u svakoj jevrejskoj porodici može ženiti samo jedan muški član. Ovaj dekret, ograničavajući prirodni priraštaj Jevreja, materijalno je uticao na jevrejske zajednice u Mađarskoj. Svi Jevreji u austrijskim pokrajinama koji tamo nisu mogli da se venčaju otišli su u Ugarsku da osnivaju porodice. Ovi imigranti su se naselili uglavnom u severozapadnim okruzima, u Njitri, Presburgu (Bratislava) i Trenčinu.[21]
Moravski Jevreji su nastavili da žive u Ugarskoj kao moravski podanici; čak i oni koji su tamo odlazili radi venčanja i naseljavanja obećavali su se pre odlaska da će plaćati iste poreze kao i oni koji žive u Moravskoj. Godine 1734. Jevreji iz Trenčina su se tajnom zakletvom obavezali da će se u svim svojim opštinskim poslovima potčiniti samo jevrejskom sudu u Uherskom Brodu. Vremenom su imigranti odbijali da plaćaju porez austrijskim pokrajinama. Moravski Jevreji, koji su stradali od teške emigracije, tada su podneli žalbu; a Marija Terezija je naredila da se izruče svi jevrejski i hrišćanski podanici koji su emigrirali posle 1740. godine, a da se oni koji su se iselili pre tog datuma oslobode moravske vernosti.[22]
Vlada, međutim, nije mogla da spreči veliku imigraciju; jer iako su strogi zakoni izrađeni 1727. godine, oni nisu mogli biti sprovedeni zbog dobre volje magnata prema Jevrejima. Županije ili uopšte nisu odgovorile, ili su slale izveštaje u kojima se govori o milosrđu, a ne o progonu.[22]
U međuvremenu, kralj je nastojao da oslobodi rudarske gradove od Jevreja – posao koji je Leopold I već započeo 1693. Jevreji su, međutim, nastavili da se naseljavaju u blizini ovih gradova; izlagali su svoju robu na vašarima; a uz dozvolu suda podigli su čak i livnicu u Sagu (Sasinkovo). Kada im je kralj Karlo naredio da odu (mart 1727), kraljevski mandat je na nekim mestima bio ignorisan; u drugima su Jevreji izvršavali naredbu tako sporo da je kralj morao da ponovi svoj edikt tri meseca kasnije.[22]
Marija Terezija (1740–1780)[uredi | uredi izvor]
Godine 1735. izvršen je još jedan popis Jevreja u zemlji u cilju smanjenja njihovog broja. U Mađarskoj je tada živeo 11.621 Jevrej. Od ovih Jevreja 35,31% se izjasnilo kao Mađari; ostali su emigrirali. Od imigranata 38,35% je došlo iz Moravske, 11,05% iz Poljske i 3,07% iz Bohemije. Najveća jevrejska zajednica, koja je brojala 770 lica, bila je u Presburgu (Bratislava). Većina Jevreja se bavila trgovinom ili industrijom; samo mali broj njih bavio se poljoprivredom.[22]
Za vreme vladavine kraljice Marije Terezije (1740–1780), ćerke Karla III, Jevreji su proterani iz Budima (1746), a mađarskim Jevrejima je nametnut porez na toleranciju. Dana osim onih iz okruga Šatmar, okupili su se u Presburgu i sastali se sa kraljevskom komisijom, koja ih je obavestila da će biti proterani iz zemlje ako ne plate ovaj porez. Uplašeni Jevreji su odmah pristali da to učine; a komisija je tada zahtevala godišnji porez od 50.000 fiorina. Pošto je ova suma bila prevelika, protestovali su delegati; a iako je kraljica odredila 30.000 fiorina kao minimalni porez, konačno su uspeli da naprave kompromis oko plaćanja od 20.000 fiorina godišnje u periodu od osam godina. Delegati su ovu svotu trebalo da podele između okruga; okruzi između zajednica; i zajednice između pojedinačnih članova.[22]
Kraljica je potvrdila ovaj dogovor komisije, osim klauzule od osam godina, menjajući period na tri godine, koje je naknadno napravila na pet. Sporazum, koji je tako ratifikovala kraljica, iznet je 26. novembra pred sudove, koji su bili nemoćni da Jevreje oslobode plaćanja ovog Malkegeld-a (kraljičin novac), kako su ga oni nazivali.[23]
Jevreji, tako opterećeni novim porezima, smatrali su da je sazrelo vreme za preduzimanje koraka da uklone svoje opresivne diskriminacije. Dok su još bili u Presburgu, delegati su izneli svoje pritužbe mešovitoj komisiji koja se zvala delegata in puncto tolerantialis taxae et gravaminum Judeorum commissio mixta. Ove žalbe oslikavale su nevolje Jevreja tog vremena. Nisu smeli da žive u Hrvatskoj i Slavoniji, u Baranji i Heveškoj županiji, ili u nekoliko slobodnih kraljevskih gradova i lokaliteta; niti bi mogli da posećuju tamošnje pijace. U Štulvajsenburgu (Sekešfehervar) morali su da plate državnu taksu od 1 fiorina, 30 krajcera ako bi ušli u grad tokom dana, makar samo na sat. Oni su stoga molili dozvolu da se nasele, ili barem da posete sajmove, u Hrvatskoj i Slavoniji i u onim mestima iz kojih su bili proterani usled ljubomore Grka i trgovaca.[24]
Jevreji su takođe morali da plaćaju veću putarinu za mostove i trajekte od hrišćana, u Trnavi morali su da plate tri puta veću sumu, i to za vozača, za vozilo, a za životinju isto; a u tri sela koja pripadaju istom okrugu morali su da plaćaju putarinu, iako nije bilo naplatne kapije. Jevreji koji su živeli na imanjima plemića morali su da daju svoje žene i decu kao zalog za zaostale poreze. U Gornjoj Ugarskoj su tražili da se ukine porez na toleranciju koji je nametnula komora okruga Zips, uz obrazloženje da bi inače Jevreji koji tamo žive morali da plate dva takva poreza; a tražili su i da budu oslobođeni sličnog poreza koji se plaća Saboru. Konačno, tražili su da se jevrejskim zanatlijama dozvoli da neometano obavljaju zanate u svojim domovima.[24]
Komisija je te pritužbe izložila kraljici, naznačujući način na koji se one mogu rešiti; a njihove sugestije je potom prihvatila kraljica i postale su zakon. Kraljica je oslobodila Jevreje poreza na toleranciju samo u Gornjoj Ugarskoj. Što se tiče ostalih pritužbi, naredila je da ih Jevreji detaljno preciziraju, a da ih vlada otkloni ukoliko su u njenoj nadležnosti.[24]
Jedva da je porez na toleranciju bio uveden kada je Mihael Hirš podneo peticiju vladi da bude postavljen za primasa mađarskih Jevreja kako bi mogao da reši teškoće koje bi se mogle pojaviti među njima i da naplati porez. Vlada nije preporučila Hirša, ali je odlučila da bi, u slučaju da Jevreji odbiju da plate, možda bilo preporučljivo da se imenuje primas koji će popraviti stvar.[24]
Pred istekom perioda od pet godina, delegati Jevreja ponovo su se sastali sa komisijom u Presburgu (Bratislava) i ponudili da povećaju iznos svog poreza na 25.000 fiorina godišnje ako kraljica obeća da će ostati na toj sumi tokom narednih deset godina. Kraljica je, međutim, imala druge planove; ne samo da je odbacila predlog Jevreja, već im je nametnula strože propise. Njihov porez od 20.000 fiorina povećan je na 30.000 fiorina 1760. godine; na 50.000 1772. godine; na 80.000 1778. godine; i na 160.000 1813. godine.[24]
Jozef II (1780–1790)[uredi | uredi izvor]
Jozef II (1780–1790), sin i naslednik Marije Terezije, pokazao je odmah po stupanju na vlast da namerava da ublaži mere protiv Jevreja, saopštivši tu nameru mađarskom kancelaru grofu Francu Esterhaziju već 13. maja 1781. godine. Kao posledica toga, mađarska vlada je izdala (31. marta 1783.) dekret poznat kao Systematica gentis Judaicae regulatio, koji je jednim potezom izbrisao uredbe koje su vekovima tlačile Jevreje. Kraljevski slobodni gradovi, osim rudarskih, bili su otvoreni za Jevreje, kojima je bilo dozvoljeno da se slobodno naseljavaju širom zemlje. Uredba je određivala da se pravni dokumenti Jevreja više ne sastavljaju na hebrejskom, ili na jidišu, već na latinskom, nemačkom i mađarskom, jezicima koji su se u to vreme koristili u zemlji i koje su mladi Jevreji morali da uče.[24]
Dokumenti pisani na hebrejskom ili na jidišu nisu bili legalni; hebrejske knjige trebale su da se koriste samo na bogosluženju; Jevreji su trebali da organizuju osnovne škole; u sinagogama je trebalo da se objave careve zapovesti, izdate u interesu Jevreja; a rabini su trebali da objasne narodu spasonosno dejstvo ovih dekreta. Predmeti koji su se predavali u jevrejskim školama trebalo je da budu isti kao oni koji se predaju u nacionalnim školama; u svim osnovnim školama trebalo je da se koriste isti udžbenici; a sve što bi moglo da vređa religiozno osećanje nekonformista trebalo je izostaviti.[24]
U ranim godinama hrišćanski učitelji trebalo je da budu zaposleni u jevrejskim školama, ali oni nisu smeli da imaju nikakve veze sa verskim poslovima takvih ustanova. Nakon deset godina, Jevrej je mogao da osnuje biznis ili da se bavi trgovinom, samo ako je mogao da dokaže da je pohađao školu. Uobičajeni školski inspektori su trebali da nadgledaju jevrejske škole i da izveštavaju vladi. Jevreji je trebalo da stvore fond za organizovanje i održavanje svojih škola. Jevrejska omladina je mogla da uđe u akademije i da studira bilo koji predmet na univerzitetima osim teologije. Jevreji su mogli da iznajmljuju poljoprivredno zemljište samo ako su mogli da ga obrađuju bez pomoći hrišćana.[24]
Jevrejima je bilo dozvoljeno da trguju i da se bave raznim industrijskim zanimanjima, kao i da budu primljeni u cehove. Takođe im je bilo dozvoljeno da graviraju pečate, i da prodaju barut i šalitru; ali je njihovo isključenje iz rudarskih gradova ostalo na snazi. Hrišćanskim majstorima je bilo dozvoljeno da imaju jevrejske šegrte. Trebalo je ukinuti sve karakteristične oznake koje su Jevreji do sada nosili, a mogli su čak i da nose mačeve. S druge strane, od njih se zahtevalo da odbace karakteristične oznake koje propisuje njihova vera i da obrijaju bradu. Car Jozeff je tako ozbiljno shvatio ovaj ukaz da nije dozvolio da ga niko prekrši.[24]
Jevreji su u peticiji od 22. aprila 1783. izrazili zahvalnost caru za njegove usluge i, podsećajući ga na njegovo načelo da se vera ne treba mešati, zatražili su dozvolu da nose bradu. Car je uslišio molitvu molilaca, ali je ponovo potvrdio ostale delove ukaza (24. aprila 1783). Jevreji su organizovali škole na raznim mestima, u Presburgu (Bratislava), Starom Budimu, Novom Mestu na Vahu, i Oradeji. Car je izdao ukaz (23. jula 1787) da svaki Jevrej izabere nemačko prezime; i još jedan edikt (1789) naložio je, na zaprepašćenje Jevreja, da od sada služe vojni rok.[25]
Nakon smrti Jozefa II slobodni kraljevski gradovi pokazali su veoma neprijateljski stav prema Jevrejima. Peštani su podneli molbu opštinskom veću da se posle 1. maja 1790. godine Jevrejima više ne dozvoli da žive u gradu. Vlada se umešala; a Jevrejima je bilo samo zabranjeno da se bave trgovinom u gradu. Sedam dana ranije je u Trnavi izdat dekret o proterivanju, a 1. maj je određen kao datum odlaska Jevreja. Jevreji su se obratili vladi; a sledećeg decembra gradske vlasti u Trnavi su obaveštene da je skupština potvrdila prva prava Jevreja, i da oni ne mogu biti proterani.[26]
Tolerancija i ugnjetavanje (1790–1847)[uredi | uredi izvor]
Ugarski Jevreji predali su 29. novembra 1790. u Beču kralju Leopold II (1790–1792) peticiju, u kojoj su smelo iznosili svoje pretenzije na ravnopravnost sa ostalim građanima. On ju je sledećeg dana poslao kancelarijama Mađarske i Moravske na razmatranje. Pitanje je postavljeno pred saborom 2. decembra, a skupština je izradila nacrt zakona koji pokazuje da namerava da zaštiti Jevreje. Ova odluka je izazvala konsternaciju među jevrejskim neprijateljima. U Trnavi je uputio dalji memorandum posedima (4. decembra) u kome je zahtevao da sabor zaštiti gradske privilegije. Sabor je odlučio u korist Jevreja, a njegova odluka je izneta pred kralja.[26]
Jevreji, sa sigurnošću očekujući kraljevu odluku u njihovu korist, priredili su sjajnu proslavu 15. novembra 1790. godine, na dan njegovog krunisanja; 10. januara 1791. kralj je odobrio predlog zakona; a sledeći zakon, sastavljen u skladu sa kraljevskom odlukom, pročitao je sudija Stefan Acel na sednici od 5. februara:
Da bi se stanje Jevreja moglo regulisati do vremena koje može da prođe dok se njihovi poslovi i privilegije raznih kraljevskih slobodnih gradova koji se odnose na njih ne budu određene od strane komisije koja će izvestiti na sledećoj skupštini, kada će Njegovo Veličanstvo odlučivati o stanju Jevreja, skupština je odredila, uz odobrenje Njegovog Veličanstva, da će Jevreji u granicama Ugarske i državama koje joj pripadaju, u svim kraljevskim slobodnim gradovima i na drugim mestima (osim kraljevskih rudarskih gradova), ostati pod istim uslovima u kojima su bili 1. januara 1790; a u slučaju da su bilo gde proterani, biće opozvani.[26]
Tako je stupio na snagu čuveni zakon pod nazivom De Judaeis, koji čini trideset osmi član zakona sabora iz 1790–1791. Jevreji su sa zahvalnošću primili zakon De Judaeis jer im je to ne samo pružilo zaštitu, već im je dalo i sigurnost da će njihovi poslovi uskoro biti regulisani. Ipak, iako je Sabor 7. februara 1791. imenovao komisiju za proučavanje ovog pitanja, poboljšanje položaja mađarskih Jevreja je postignuto tek pola veka kasnije, pod Ferdinandom V (vladao 1835–1848), tokom sednica sabora 1839–1840.[26] Procenjuje se da je jevrejsko stanovništvo u Mađarskoj poraslo za oko 80% između 1815. i 1840. godine,[27] podstaknuto imigracijom zbog percepcije kraljevske tolerancije.
Kao posledica peticije peštanskih Jevreja, čiji je pokretač bio Filip Jakobović, upravnik jevrejske bolnice, generalna skupština peštanskog okruga je 10. juna 1839. sastavila uputstvo za delegate da ako Jevreji bi bili voljni da usvoje mađarski jezik trebalo bi im dati jednaka prava sa ostalim mađarskim građanima.[26] Od tada se mnogo pažnje poklanjalo učenju mađarskog jezika u školama; Moric Bloh (Balagi) je preveo Toru na mađarski, a Moric Rozental Psalme i Pirkei Avoth. Razne zajednice osnivale su mađarske čitalačke krugove; a mađarska nošnja i jezik su se sve više usvajali. Mnoge zajednice su počele da koriste mađarski na svojim pečatima i u svojim dokumentima, a neki liberalni rabini su čak počeli da propovedaju na tom jeziku.[28]
Na sednicama sabora posle 1839–1840, kao i u raznim gradovima, ispoljavala se odlučna antipatija — ponekad aktivna, a ponekad samo pasivna — prema Jevrejima. U oštroj suprotnosti sa ovim stavom bio je stav barona Jožefa Etvoša, koji je 1840. godine u Budapesti Szemle, najistaknutijoj mađarskoj reviji, objavio snažan poziv za emancipaciju Jevreja. Ova stvar je takođe pronašla prijatelja u grofu Čarlsu Zaju, glavnom crkvenom inspektoru mađarskih luterana, koji je toplo zastupao jevrejske interese 1846.[28]
Iako je sednica sabora sazvana 7. novembra 1847. bila nepovoljna za Jevreje, oni su ne samo nastavili da neguju mađarski jezik, već su bili spremni da žrtvuju svoje živote i imovinu u času opasnosti. Za vreme revolucije 1848—1849. ispoljili su svoj patriotizam, iako su na početku ustanka bili napadnuti od strane stanovništva na nekoliko mesta. Dana 19. marta stanovništvo Presburga (Bratislava), podstaknuto antipatijama građana — koje je izazvala činjenica da su Jevreji, napuštajući svoj geto oko zamka Presburg (zamak Bratislava), započeli neprijateljstva koja su nastavljena nakon nekoliko dana, a još žešće su obnovljena u aprilu.[28]
U to vreme zahtevano je proterivanje Jevreja iz Šoprona, Pečuja, Sekešfehervara i Sombathelja, u poslednja dva grada sprovedeni su pogromi. U Sombathelju je rulja krenula na sinagogu, isekla svitke Tore, i bacila ih u bunar. Nisu pobegli ni Jevreji iz Pešte, dok su oni u Novom Mestu na Vahu posebno stradali od brutalnosti rulje. Ogorčene reči na račun Jevreja čule su se i na saboru. Neki Jevreji su savetovali emigraciju u Ameriku kao način za bekstvo; a u tu svrhu osnovano je društvo u Pešti sa ogrankom u Presburgu. Nekolicina je napustila Mađarsku, tražeći novi dom preko mora, ali je većina ostala.[28]
Revolucija i emancipacija (1848–1849)[uredi | uredi izvor]
Jevreji i Mađarska revolucija[uredi | uredi izvor]
Jevreji su ušli u narodnu gardu već u martu 1848.; iako su bili isključeni iz pojedinih gradova, ponovo su ušli čim je opasnost po zemlju bila veća od mržnje građana. U Pešti je jevrejska nacionalna garda formirala posebnu diviziju. Kada je nacionalna garda iz Pape mobilisana protiv Hrvata, Leopold Lev, rabin iz Pape, pridružio se mađarskim redovima, inspirišući svoje pratioce svojim rečima ohrabrenja. Jevreji su se takođe nalazili u dobrovoljačkom korpusu, među honvedima i landšturmima; i činili su jednu trećinu peštanske dobrovoljačke divizije koja je krenula Dravom na Hrvate, blagoslovljena od rabina Švaba 22. juna 1848.[28]
Mnogi Jevreji širom zemlje pridružili su se vojsci da se bore za svoju otadžbinu; među njima, Adolf Hubš, kasnije rabin u Njujorku; Solomon Markus Šiler-Šinesi, kasnije predavač na Kembridžu; i Ignjac Ajnhorn, koji je, pod imenom Eduard Horn, kasnije postao državni sekretar mađarskog ministarstva trgovine. Ajnhorn je procenio broj jevrejskih vojnika koji su učestvovali u mađarskoj revoluciji na 20.000; ali ovo je najverovatnije preuveličano, pošto Bela Bernštajn u svom delu poimence nabraja samo 755 boraca, Az 1848-49-iki Magyar Szabadságharcz és a Zsidók (Budimpešta, 1898).[29]
Mađarski Jevreji su služili svojoj zemlji ne samo mačem, već i sredstvima. Zajednice i pojedinci, Čevra Kadiša, i druga jevrejska društva, poklanjali su srebro i zlato, oklop i namirnice, odevali i hranili vojnike, i snabdevali medicinske potrepštine mađarskim logorima. U međuvremenu, nisu zaboravili da preduzmu korake da ostvare svoja prava građana. Kada je raspuštena skupština 1847–1848 (u kojoj su, po starom zakonu, mogli učestvovati samo plemići i oni koji imaju plemićka prava) (11. aprila), i novi Sabor – na kome su se po novim zakonima pojavili i delegati koje je birala narodna vlast – sazvan je u Pešti (2. jula 1848), Jevreji su se sa nadom radovali biranju novog tela.[30]
Kratka emancipacija i posledice, 1849[uredi | uredi izvor]
Mnogi Jevreji su mislili da će radikalnom reformom svog verskog života utrti put za emancipaciju. Mislili su da bi im ovo moglo olakšati put, pošto su zakonodavci u Dijetima i člancima štampanim u štampi sugerisali da Jevreji ne bi trebalo da dobiju jednaka građanska prava dok ne reformišu svoje verske prakse. Ova reforma je prvi put zahtevana na zasedanju 1839–1840. Od ove sednice pa nadalje, štampa i generalne skupštine su se zalagale za versku reformu. Nekoliko okruga je naložilo svojim predstavnicima da ne glasaju za emancipaciju Jevreja sve dok oni ne odustanu od javnog praktikovanja svoje religije.[30]
U cilju podsticanja emancipacije Jevreja, svi Jevreji Ugarske poslali su delegate na konferenciju u Peštu 5. jula 1848. Izabrala je komisiju od deset članova da lobira kod Dijeta za emancipaciju. Delegati komisije dobili su instrukcije da ne čine nikakve ustupke u vezi sa ispovedanjem jevrejske vere. Komisija je ubrzo potom uputila peticiju Skupštini za emancipaciju, ali se ona pokazala neefikasnom.[30]
Narodna skupština u Segedinu odobrila je emancipaciju Jevreja u subotu, uoči Tiša beava (28. jula 1849). Predlog zakona, o kome se brzo raspravljalo i koji je odmah postao zakon, ispunio je nade Reformske stranke. Jevreji su dobili puno državljanstvo. Ministarstvu unutrašnjih poslova je naređeno da sazove kongres jevrejskih sveštenika i laika radi izrade ispovedanja vere i navođenja Jevreja da svoj verski život organizuju u skladu sa zahtevima vremena na primer, radno vreme subotom, jevrejskom subotom. Predlog zakona je uključivao klauzulu koja se odnosi na brakove između Jevreja i hrišćana, za koju su se zalagali i Lajoš Košut i Reformska stranka.[30]
Građanska sloboda Jevreja trajala je samo dve nedelje. Posle predaje mađarske vojske kod Vilagoša ruskim trupama, koje su pritekle u pomoć Austrijancima u suzbijanju mađarske borbe za slobodu, Jevreji su od nove vlasti oštro kažnjeni zbog učešća u ustanku. Feldmaršal Julijus fon Hajnau, novi guverner Mađarske, nametnuo im je velike ratne poreze, posebno opštinama Pešte i Starog Budima, koje je Alfred Vindišgrec, glavnokomandujući austrijske vojske, već bio visoko oporezovao svojim trijumfalnim ulaskom u mađarsku prestonicu početkom 1849. Hajnau je kaznio jevrejske zajednice Keškemeta, Nađkereša, Cegleda, Albertiršaa, Segedina i Subotice. Brojni Jevreji su zatvoreni i pogubljeni; drugi su potražili utočište u emigraciji.[31]
Nekoliko zajednica podnelo je peticiju za oslobađanje od ratnih poreza. Ministarstvo rata je, međutim, povećalo teret, zahtevajući da opštine Pešta, Stari Budim, Kečkemet, Cegled, Nađkereš i Albertirša plaćaju ovaj porez ne u naturi, već u novcu u iznosu od 2.300.000 fiorina. Pošto zajednice nisu bile u mogućnosti da prikupe takav novac, podnele su peticiju vladi da ih doznači. Jevrejskim zajednicama cele zemlje naređeno je da učestvuju u prikupljanju sume, uz obrazloženje da je većina Jevreja u Mađarskoj podržavala revoluciju. Samo zajednice Temešvar (današnji Temišvar, Rumunija) i Presburg (današnja Bratislava, Slovačka) bile su izuzete od ove naredbe, pošto su ostale lojalne postojećoj austrijskoj vladi. Vojna komisija je poreskim zahtevima dodala klauzulu da pojedinci ili zajednice mogu biti izuzeti od kazne, ako dokumentima ili svedocima, pre imenovanja komisije, dokažu da nisu učestvovali u Revoluciji, bilo rečju ili delom, moralno ili materijalno. Jevreji su odbili ovo sredstvo čišćenja. Oni su se izjasnili da su voljni da otkupe porez prikupljanjem određene sume za nacionalni školski fond. Car Franc Jozef je otpustio ratni porez (20. septembra 1850), ali je naredio da mađarski Jevreji bez razlike doprinose jevrejskom školskom fondu sa 1.000.000 fiorina godišnje.[32]
Borbe za drugu emancipaciju (1859–1867)[uredi | uredi izvor]
Dok je kuća Habzburga kontrolisala Mađarsku, emancipacija Jevreja je odložena. Kada su austrijske trupe poražene u Italiji 1859. godine, aktivisti su tražili slobodu. Te godine je kabinet, sa carem Francom Jozefom na čelu, odredio da se status Jevreja reguliše u skladu sa vremenom, ali uz dužno poštovanje uslova koji postoje u nekoliko mesta i pokrajina. Kada je car sazvao Sabor 2. aprila 1861. godine, Jevreji su se zalagali za emancipaciju, ali ih je rano raspuštanje tog tela sprečilo da preduzmu nešto po tom pitanju.[33]
Decenija apsolutizma u Mađarskoj (1849–1859) dovela je do toga da su Jevreji osnovali škole, od kojih je većina bila zadužena za obučavanje učitelja. Na osnovu jevrejskog školskog fonda, vlada je organizovala uzorne škole u Šatoraljaujhelju, Temešvaru (Temišvar), Pečuju i Pešti. U Pešti je 1859. osnovana Izraelska državna učiteljska bogoslovija, čiji su direktori bili Abraham Lederer, Hajnrih Dojč i Jožef Banoci.[33]
Kada se 1861. raspustio parlament, emancipacija Jevreja je odložena do krunisanja Franca Jozefa. Dana 22. decembra 1867. pitanje je došlo pred donji dom, a na povoljan izveštaj Kalmana Tise i Žigmonda Bernata usvojen je predlog zakona u korist emancipacije. Već sledećeg dana usvojio ga je gornji dom.[33] Iako je Antisemitska partija bila zastupljena u parlamentu, politička elita zemlje je nije shvatila ozbiljno. Njena agitacija protiv Jevreja nije bila uspešna.
U Budimpešti je 4. oktobra 1877. godine otvoren Budimpeštanski univerzitet za jevrejske studije. Univerzitet i dalje radi, slavio je 130. godišnjicu 4. oktobra 2007. Od svog otvaranja, bio je jedini jevrejski institut u celoj srednjoj i istočnoj Evropi.
U mađarskom popisu iz 1890. godine, 64,0% jevrejskog stanovništva koristilo je mađarski kao maternji jezik, 33,1% nemački[34] 1,9% slovački, 0,8% rumunski i 0,2% rusinski.
Austrougarska (1867–1918)[uredi | uredi izvor]
Porodična prezimena[uredi | uredi izvor]
Većina Jevreja nije koristila prezimena do 1783. godine. Neka prezimena koja su zabeležena za jevrejske porodice su:
- 1050.: Jaskonti
- 1263.: Farkaš
- 1350.: Hošsu
- 16. vek: Čeh, Jakab, Gazdag, Fekete, Nađ, Kiš
- 1780.: Baranj, Čonka, Horpač, Jonap, Kohanji, Kosut, Kostolanji, Lenđel, Lerinc, Lukač, Sarvaš, Sabo, Varga.
Car Jozef II je verovao da germanizacija može olakšati centralizaciju njegovog carstva. Počevši od 1783. godine, naredio je Jevrejima da sami izaberu ili da im lokalni komiteti daju nemačka prezimena. Akcije su zavisile od lokalnih uslova.
Sa usponom mađarskog nacionalizma, prvi talas mađarizacije porodičnih imena dogodio se između 1840. i 1849. Nakon mađarske revolucije, ovaj proces je zaustavljen do 1867. Nakon austrougarske nagodbe, mnogi Jevreji su promenili svoja prezimena iz nemačkih u mađarska.
Tokom Drugog svetskog rata 1942. godine, kada je Mađarska postala saveznik Nemačke, mađarsko ministarstvo odbrane je dobilo zadatak da očisti rasu od Jevreja. Njeni zvaničnici su se žalili da nijedno mađarsko ili nemačko ime nije sigurno, jer Jevreji mogu imati bilo koje ime. Smatrali su da su slovenska imena sigurnija, ali je u dekretu navedeno 58 imena koja zvuče slovenski a koja redovno koriste Jevreji.[35]
Statistika stanovništva[uredi | uredi izvor]
Popisi 1890., 1900. i 1910.[uredi | uredi izvor]
| 1890 | 1900 | 1910 | |
|---|---|---|---|
| Ukupno stanovništvo Mađarske, bez Hrvatske | 15,162,988 | 16,838,255 | 18,264,533 |
| Emigracija u SAD u prethodnoj deceniji, '00–'09 | 164,119 | 261,444 | 1,162,271 |
| Jevrejsko stanovništvo, bez Hrvatske | 707,961 | 831,162 | 911,227 |
| Povećanje ukupnog stanovništva u prethodnoj deceniji | 10.28% | 11.05% | 8.47% |
| (Emigracija u SAD u prethodnoj deceniji, '00–'09) / stanovništvo na prethodnom popisu | 1.19% | 1.72% | 6.90% |
| Povećanje jevrejske populacije u prethodnoj deceniji | 13.31% | 17.40% | 9.62% |
| Jevreji/Ukupno | 4.67% | 4.94% | 4.99% |
Skoro četvrtina (22,35%) mađarskih Jevreja živela je u Budimpešti 1910. godine. Neke od preživelih velikih sinagoga u Budimpešti uključuju sledeće:
-
Unutrašnjost sinagoge u ulici Dohanj -
Sinagoga u ulici Hegedus Đula -
Sinagoga u ulici Rumbač -
Sinagoga u ulici Vašvari Pala -
Popis 1910. godine[uredi | uredi izvor]
Prema popisu iz 1910. godine, broj Jevreja je bio 911.227, ili 4,99% od 18.264.533 stanovnika Mađarske (Pored toga, u autonomnoj Hrvatskoj-Slavoniji bilo je 21.231 Jevreja). Ovo je bilo povećanje od 28,7% u apsolutnom iznosu od popisa iz 1890. godine, i povećanje od 0,3% (sa 4,7%) ukupnog stanovništva Mađarske. U to vreme, jevrejska stopa prirodnog priraštaja bila je veća od hrišćanske (iako se razlika smanjivala), ali i stopa emigracije, uglavnom u Sjedinjene Države. (Ukupna emigracija iz Austro-Ugarske u SAD u periodu 1881–1912. iznosila je 3.688.000 ljudi, uključujući 324.000 Jevreja (8,78%). U periodu 1880–1913, ukupno je 2.019.000 ljudi emigriralo u SAD. Tako se iz Mađarske iselilo iz Mađarske 177.000 Jevreja emigriralo je iz Mađarske u SAD tokom ovog ukupnog perioda.)
Neto gubitak za judaizam zbog obraćenja bio je relativno nizak pre kraja Velikog rata: 240 ljudi godišnje između 1896. i 1900., 404 između 1901. i 1910. i 435 ljudi godišnje između 1911. i 1917. Prema evidenciji, 10.530 ljudi napustilo judaizam, a 2.244 prešlo u judaizam između 1896. i 1917.[36]
Većina (75,7%) jevrejske populacije navela je mađarski kao svoj primarni jezik, pa su u popisu uračunati kao etnički Mađari. Govornici jidiša računali su se kao etnički Nemci. Prema ovoj klasifikaciji, 6,94% etničkih Mađara i 11,63% Nemaca u Mađarskoj bili su Jevreji. Ukupni broj Jevreja koji je govorio mađarski činili su većinu od 54,45% u Mađarskoj. Govornici nemačkog (uključujući i one koji su govorili jidiš) činili su 10,42% stanovništva.
Stanovništvo glavnog grada Budimpešte je bilo 23% jevrejsko (otprilike isti odnos kao u Njujorku). Ova zajednica je osnovala brojne verske i obrazovne ustanove. Pešta je bila više jevrejska nego Budim. Prosperitet, kulturni i finansijski značaj velike jevrejske zajednice u Budimpešti svedoči o njenoj uspešnoj integraciji. Zaista, komentatori su 1911. izneli mišljenje da je Mađarska apsorbovala svoje Jevreje i došlo je do toga da u Budimpešti nema antisemitizma, iako je hebrejski element proporcionalno mnogo veći (21% u poređenju sa 9%) u Beču, Meki Jevreja[37] U to vreme Karl Luger, gradonačelnik Beča, nazivao je prestonicu Judapešta, aludirajući na visok udeo Jevreja. Budimpešta je imala treću najveću jevrejsku populaciju među svetskim gradovima, posle Njujorka i Varšave.
Jevreji u Mađarskoj su dugo bili sprečeni da poseduju zemlju, što je dovelo do toga da su mnogi započeli poslove u drugim delatnostima. Godine 1910. 60,96% trgovaca,[38] 58,11% štampara knjiga, 41,75% gostioničara, 24,42% pekara, 24,07% mesara, 21,04% krojača i 8,90% obućara u Mađarskoj bili su Jevreji.[39] 48,5% lekara u zemlji (2701 od 5565) bili su Jevreji.[40] U periodu 1893–1913, Jevreji su činili otprilike 20% učenika gimnazije (gde su bili naglašeni klasični predmeti), i 37% učenika realnih gimnazija (gde su bili naglašeni praktični predmeti).
Snažne klasne podele Mađarske bile su zastupljene u jevrejskom stanovništvu. Oko 3,1% Jevreja pripadalo je klasi velikih poslodavaca i poljoprivrednih zemljoposednika sa više od 100 poseda, odnosno 57 hektara 3,2% klasi malih (<100 poseda) zemljoposednika, 34.4% radnih, odnosno klasa zaposlenih koji primaju platu, dok je 59,3% pripadalo samozaposlenima ili srednjoj klasi.[41]
Stiven Rot piše, Mađarski Jevreji su se protivili cionizmu jer su se nadali da će na neki način postići jednakost sa drugim mađarskim građanima, ne samo po zakonu već i u stvari, i da bi mogli da budu integrisani u zemlju kao mađarski Izraelci. Reč 'Izraelci' (mađ. Izraelita) označavala je samo versku pripadnost i bila je oslobođena etničkih ili nacionalnih konotacija koje se obično vezuju za izraz 'Jevrej'. Mađarski Jevreji su postigli izuzetna dostignuća u poslu, kulturi, a ređe čak i u politici. Do 1910. oko 900.000 religioznih Jevreja činili su oko 5% stanovništva Mađarske i oko 23% građana Budimpešte. Jevreji su činili 54% vlasnika komercijalnih preduzeća, 85% direktora i vlasnika finansijskih institucija u bankarstvu i 62% svih zaposlenih u trgovini,[42] 20% svih učenika opšte gimnazije, i 37% svih učenika komercijalnih naučnih gimnazija, 31,9% svih studenata mašinstva i 34,1% svih studenata u ljudskom obrazu Ulties univerziteta. Religiozni Jevreji su činili 48,5% svih lekara, i 49,4% svih advokata/pravnika u Mađarskoj. Tokom kabineta pm. Ištvana Tise tri Jevreja su postavljena za ministre. Prvi je bio Samu Hazai (ministar rata), Janoš Harkanji (ministar trgovine) i Janoš Teleski (ministar finansija).
Dok je jevrejsko stanovništvo u zemljama Dvojne monarhije bilo oko pet procenata, Jevreji su činili skoro osamnaest procenata rezervnog oficirskog korpusa.[43] Zahvaljujući modernosti ustava i blagonaklonosti cara Franca Jozefa, austrijski Jevreji su počeli da smatraju eru Austrougarske zlatnom erom svoje istorije.[44]
Postojala je i verska podela, sa tri denominacije. Budimpešta, jug i zapad imali su neološku većinu (povezano sa modernim američkim konzervativnim i reformskim judaizmom- kipa i orgulje su korišćeni u verskom bogosluženju u sinagogama). Tradicionalisti (Status quo ante) su bili najmanja grupa, koncentrisani uglavnom na severu. Istok i sever zemlje bili su pretežno pravoslavni (više pravoslavni nego status quo ante). Uopšteno govoreći, Jevreji čiji su preci došli iz Moravske u 18. veku imali su tendenciju da postanu neolozi prilikom rascepa 1869. godine; oni čiji su preci bili iz Galicije većinom su postali su kao pravoslavni.
U apsolutnim brojevima, Budimpešta je imala daleko najveći broj Jevreja (203.000), zatim Nađvarad (Veliki Varadin) sa 15.000, Ujpešt i Miškolc sa po oko 10.000, Sigetu Marmaciej, Mukačevo, Bratislava, Debrecin sa po 8.000, Kluž-Napoka, Satu Mare, Temišvar, Košice sa po oko 7.000.
Međuratni period (1918–1939)[uredi | uredi izvor]
Populacija[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Koristeći podatke popisa iz 1910. godine, 51,7% mađarskih Jevreja živelo je na teritorijama koje su ostale unutar male Mađarske posle 1921, 25,5% (232.000) živelo je na teritorijama koje su kasnije ušle u sastav Čehoslovačke, 19,5% (178) Rumunija, 2,6% (23.000) je ušlo u sastav Jugoslavije, 0,5% (5.000) je ušlo u sastav Austrije i konačno 0,2% (2.000) je živelo u Fiumu, koji je postao deo Italije nakon 1924. godine.[45] Prema popisima iz 1930–1931, 238.460/192.833/oko 22.000 Jevreja živelo je u delovima Čehoslovačke/Rumunije/Jugoslavije koji su ranije pripadali Mađarskoj, što znači da je ukupan broj ljudi koji se izjašnjavaju kao Jevreji ostao nepromenjen u karpatskom basenu između 1910. i 1930 [smanjenje od 26.000 u Mađarskoj nakon Prvog svetskog rata, povećanje od 6.000 u Čehoslovačkoj i povećanje od 15.000 u Rumuniji].
Prema popisu stanovništva iz decembra 1920. godine u maloj Mađarskoj, procenat Jevreja je porastao u prethodnoj deceniji u Šatoraljaujhelju (to 30.4%), Budimpešti (23.2%), Ujpeštu (20.0%), Njiređhazi (11.7%), Debrecinu (9.9%), Pečuju (9.0%), Šopronu (7.5%), Makou (6.4%), Rakošpaloti (6.1%), Kišpeštu (5.6%) i Bekeščabi (to 5.6%), dok je smanjen u ostalih 27 gradova sa više od 20 hiljada stanovnika.[46] Sve u svemu, 31,1% jevrejske populacije živelo je u selima i gradovima sa manje od 20 hiljada stanovnika.
Godine 1920. 46,3% lekara, 41,2% veterinara, 21,4% farmaceuta Mađarske bili su Jevreji, kao i 34,3% novinara, 24,5% izvođača muzike, 22,7% pozorišnih glumaca, 16,8%. % slikara i vajara.[47] Među vlasnicima zemlje sa više od 1000 poseda, odnosno 570 hektara, 19,6% su bili Jevreji.[48] Od 2.739 fabrika u Mađarskoj, 40,5% je imalo vlasnika Jevreja.[47]
Sledeća tabela prikazuje broj ljudi koji su se izjasnili da su Izraelci (Jevreji) na popisima unutar teritorije Mađarske nakon Prvog svetskog rata. Između 1920. i 1945. bilo je nezakonito da Mađari ne izjasne svoju veru. Veroispovest je bila upisana u izvodu iz matične knjige rođenih, venčanoj dozvoli (osim 1919. godine, tokom kratkotrajne Komune, vidi Mađarska Sovjetska Republika), pa čak i na dečjim školskim izveštajima.
| Popis | 31. decembar 1910. (unutar granica 1937.) | 31. decembra 1920 | 31. decembra 1930 | 31. januara 1941. (unutar granica 1937) | 1949 | 2001 | 2011 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| "Izraelci" | 471,355 | 473,310 | 444,567 | 400,981 | 133,861 | 12,871 | 10,965 |
| ukupni procenat | 6.19% | 5.93% | 5.12% | 4.30% | 1.45% | 0.13% | 0.11% |
Neto gubitak za judaizam zbog zvaničnih konverzija bio je 26.652 ljudi između 1919. i 1938. godine, dok je 4.288 ljudi prešlo u veru, a 30.940 je napustilo veru. Krajnje tačke ovog perioda, 1919–1920 (beli teror) i 1938 (anti-jevrejski zakon) doprinele su više od polovine ovog gubitka; između 1921. i 1930. godine, neto gubitak je bio oko predratnog nivoa (260 ljudi godišnje):[36]
| 1896–1900 (granice pre Prvog svetskog rata) | 1901–1910 (granice pre Prvog svetskog rata) | 1911–1917 (granice pre Prvog svetskog rata) | 1919–1920 | 1921–1930 | 1931–1937 | 1938 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ukupno godina | 5 | 10 | 7 | 2 | 10 | 7 | 1 |
| Prešli iz judaizma | 1,681 | 5,033 | 3,816 | 9,103 | 5,315 | 7,936 | 8,586 |
| Prešli u judaizam | 481 | 994 | 769 | 316 | 2,718 | 1,156 | 98 |
| Stanovništvo Budimpešte | 1851[49] | 1869 | 1880 | 1890 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1941 | 1949 | 2001 | 2011 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ukupno | 178,062 | 270,476 | 355,682 | 486,671 | 703,448 | 880,371 | 928,996 | 1,006,184 | 1,164,963 | 1,057,912 | 1,777,921 | 1,729,040 |
| Jevreji | 26,887 (15.1%) | 44,890 (16.6%) | 70,227 (19.7%) | 102,377 (21.0%) | 166,198 (23.6%) | 203,687 (23.1%) | 215,512 (23.2%) | 204,371 (20.3%) | 184,453 (15.8%) | 96,537 (9.1%) | 9,468 (0.5%)[50] | 7,925 (0.5%)[51] |
Godine 1926. Budimski okruzi I, II, bili su jevrejski 8%, 11%, 10% respektivno. 19.000 Budimskih Jevreja činilo je oko 9,3% kako ukupne populacije Budima, tako i celokupne jevrejske populacije Budimpešte. Na levoj (Peštanskoj) strani Dunava, centar Pešte (tada IV okrug) bio je 18% jevrejski. Okruzi V (31%), VI (28%), VII (36%), VIII (22%), IX (13%) imali su veliku jevrejsku populaciju, dok je okrug X imao 6%. Četiri neološke zajednice u Budimpešti (I-II, III, IV-IX, X) imale su ukupno 66.300 članova koji su plaćali članarinu, dok je pravoslavna zajednica imala oko 7.000 članova koji su plaćali verski porez.
U mađarskim selima posle Prvog svetskog rata, pravoslavni su imali neznatnu prednost (oko 49%) u odnosu na neologe (46%). U Budimpešti zajedno sa selima, 65,72% od 444.567 Jevreja pripadalo je neološkim zajednicama, 5,03% Status quo ante, dok su 29,25% bili pravoslavci 1930. godine. Jevrejske zajednice su pretrpele pad od 5,6% u periodu 1910–1930. male Mađarske, zbog emigracije i konverzije.
Mađarski Jevreji su bili prilično dobro integrisani u mađarsko društvo u vreme Prvog svetskog rada. Klasna razlika bila je veoma značajna u Mađarskoj uopšte, a posebno među jevrejskim stanovništvom. Bogati bankari, vlasnici fabrika, zanatlije niže srednje klase i siromašni fabrički radnici nisu se mešali. Godine 1926. u Budimpešti je živela 50.761 jevrejska porodica. Od tog broja 65% je živelo u jednosobnim ili dvosobnim stanovima, 30% je imalo tri ili četiri sobe, dok je 5% živelo u stanovima sa više od 4 sobe.
| # domaćinstava | maksimalno 1 soba | 2 sobe | 3 sobe | 4 sobe | 5 soba | minimum 6 soba |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jevreji= 50,761 | 25.4% | 39.6% | 21.2% | 9.2% | 3.1% | 1.5% |
| hrišćani = 159,113 | 63.3% | 22.1% | 8.4% | 3.8% | 1.4% | 1.0% |
Obrazovanje. Sledeći grafikon ilustruje efekat zakona Numerus clausus iz 1920. godine na procenat jevrejskih studenata na dva univerziteta u Budimpešti.
| Jevrejski studenti | 1913. | 1925. proleće |
|---|---|---|
| Univerzitet nauka u Budimpešti | 34.1% | 7.7% |
| Univerzitet tehnologije i ekonomije u Budimpešti | 31.9% | 8.8% |
Oni koji su mogli da priušte otišli su da studiraju u druge evropske zemlje poput Austrije, Nemačke, Italije i Čehoslovačke. 1930. od svih muškaraca od šest i više godina,[58]
| Školovanje | >= 8 godina | >= 12 godina | fakultetska diploma |
|---|---|---|---|
| Opšta populacija | 10.8% | 5.8% | 2.1% |
| Jevreji na selu | 36.6% | 17.0% | 5.0% |
| Jevreji u Budimpešti | 56.5% | 31.7% | 8.1% |
Sedam od trinaest dobitnika Nobelove nagrade rođenih u Mađarskoj su Jevreji. U sportu, 55,6% pojedinačnih osvajača zlatnih medalja Mađarske na Letnjim olimpijskim igrama između 1896. i 1912. bili su Jevreji. Ovaj broj je pao na 17,6% u međuratnom periodu 1924–1936.
| Period | 1896–1912 | 1924–1936 | 1948–1956 | 1960–1972 | 1976–1992 (bez 1984) | 1996–2008 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| # na Olimpijadi | 5 | 4 | 3 | 4 | 4 | 4 |
| Ukupno zlata | 442 | 482 | 440 | 684 | 903 | 1172 |
| Mađarska zlata | 11 | 22 | 35 | 32 | 33 | 26 |
| Mađarski/totalni svet | 2.49% | 4.56% | 7.95% | 4.68% | 3.65% | 2.22% |
| Mađarsko pojedinačno zlato | 9 | 17 | 26 | 22 | 27 | 16 |
| Mađarski jevrejski pojedinci | 5 | 3 | 6 | 4 | 0 | 0 |
| Jevreji/ukupni pojedinačni Mađari | 55.56% | 17.65% | 23.08% | 18.18% | 0% | 0% |
| u zlatnim ekipama | 57.14% = 8/14 | 28.21%= 11/39 | ||||
| Udeo Jevreja u ukupnom stanovništvu | 4.99% (1910) | 5.12% (1930) | 1.45% (1949) | 0.13% (2001) |
Revolucija[uredi | uredi izvor]
Više od 10.000 Jevreja je poginulo, a hiljade je ranjeno i onesposobljeno boreći se za Mađarsku u Prvom svetskom ratu. Ali ove žrtve patriotskih mađarskih Jevreja su možda bile nadjačane haotičnim događajima nakon završetka rata.[59]
Porazom i raspadom Austrougarske, saveznici su prisilili Mađarsku da se pridržava Trijanonskog sporazuma, kojim su susedne države ustupile dve trećine mađarske carske teritorije i dve trećine njenog stanovništva, uključujući i trećina njenih etnički Mađara i mnogo Jevreja. Ovi gubici su izazvali dubok gnev i neprijateljstvo kod preostalog mađarskog stanovništva.[7]
Prvu posleratnu vladu predvodio je Mihalj Karolji, i bila je to prvi moderni pokušaj liberalno-demokratske vlade u Mađarskoj. Ali to je preraslo u komunističku revoluciju, što je imalo ozbiljne implikacije na način na koji su njihovi sunarodnici gledali na mađarske Jevreje.
U martu 1919. godine, komunistički i socijaldemokratski članovi koalicione vlade zbacili su Karoljija; ubrzo nakon toga (21. marta), komunisti su trebali da preuzmu vlast pošto njihove kolege socijaldemokrate nisu bile spremne ni da prihvate, niti da odbiju Vix Note da ustupe značajan deo Velikih ravnica Rumuniji, a komunisti su preuzeli kontrolu nad institucijama vlasti u Mađarskoj. Iako je u početku bila popularna među budimpeštanskom progresivnom elitom i proletarijatom, takozvana Mađarska Sovjetska Republika je loše prošla u skoro svim svojim ciljevima, posebno u nastojanjima da povrati teritorije koje su okupirale Slovačka (iako je ovde postigla neki tranzicioni uspeh) i Rumunija. Svi manje prijatni ekscesi komunističkih ustanaka bili su evidentni tokom ovih meseci, posebno formiranje odreda brutalne omladine koja je praktikovala ono što su nazvali "revolucionarnim terorom" da bi zastrašili i potisnuli disidentske stavove. Sve vođe revolucije, osim Šandora Garbaija, uključujući Belu Kuna, Tibora Samuelja i Jena Landlera – bili su jevrejskog porekla. Kao i u drugim zemljama u kojima se na komunizam gledalo kao na neposrednu pretnju, prisustvo etničkih Jevreja na pozicijama revolucionarnog rukovodstva pomoglo je da se podstakne ideja jevrejsko-boljševičke zavere.[7]
Kunov režim je slomljen posle četiri i po meseca kada je rumunska vojska ušla u Budimpeštu; ubrzo su je pratile reakcionarne snage pod komandom bivšeg austrougarskog admirala, Mikloša Hortija. Patnje koje su pretrpele tokom kratke revolucije i njihova eksploatacija od strane ultranacionalističkih pokreta, doprinele su stvaranju snažnijih sumnji među ne-nacionalističkim pokretima. Jevreji Mađari, i potpomognuti već postojećim antisemitskim stavovima.
Počevši od jula 1919. godine, oficiri Hortijeve nacionalne armije su se uključili u brutalni niz kontra-odmazdi protiv mađarskih komunista i njihovih saveznika, stvarnih ili izmišljenih.[60] Ova serija pogroma usmerenih na Jevreje, naprednjake, seljake i druge je poznata kao Beli teror. Hortijeva lična uloga u ovim represalijama je još uvek predmet debate (u svojim memoarima je napisao da je samo gvozdena metla mogla da očisti zemlju).[61] Prebrojavanje broja žrtava različitih terorističkih kampanja u ovom periodu još uvek je predmet političkog spora[62] ali se generalno smatra da je beli teror odneo mnogo više života od represije Kunovog režima.[7][63][64]
Međuratne godine[uredi | uredi izvor]
U prvih nekoliko decenija 20. veka mađarski Jevreji su činili otprilike 5 procenata stanovništva. Ova manjina je uspela da postigne veliki komercijalni uspeh, a Jevreji su bili nesrazmerno zastupljeni u profesijama u odnosu na njihov ukupni broj. Godine 1921. u Budimpešti, 88% članova berze i 91% brokera bili su Jevreji. U međuratnoj Mađarskoj, više od polovine, a možda i čak 90 odsto mađarske industrije bilo je u vlasništvu ili pod rukovodstvom nekoliko blisko povezanih jevrejskih bankarskih porodica.[65]
Jevreji su predstavljali jednu četvrtinu svih studenata univerziteta i 43 odsto na Tehnološkom univerzitetu u Budimpešti. Godine 1920. 60 odsto mađarskih lekara, 51 odsto advokata, 39 odsto svih privatno zaposlenih inženjera i hemičara, 34 odsto urednika i novinara i 29 odsto muzičara izjasnilo se kao Jevreji po veri.[66]
Ogorčenje zbog ovog jevrejskog trenda uspeha bilo je široko rasprostranjeno: sam admiral Horti je izjavio da je antisemista, i napisao je u pismu jednom od svojih premijera: Smatram nepodnošljivim da se ovde u Mađarskoj sve, svaka fabrika, banka, bogatstvo, biznis, pozorište, štampa, trgovina itd. nalaze u jevrejskim rukama, i da Jevrejin predstavlja sliku Mađarske, posebno u inostranstvu.[67]
Na nesreću Jevreja, oni su takođe postali, po čudu istorije, najvidljivija preostala manjina u Mađarskoj (pored etničkih Nemaca i Cigana); ostalo veliko nemađarsko stanovništvo (uključujući Slovake, Slovence, Hrvate i Rumune, između ostalih) naglo je isključeno iz mađarskog stanovništva zbog teritorijalnih gubitaka Trijanonskim sporazumom. To i veoma vidljiva uloga Jevreja u privredi, medijima i profesijama, kao i u rukovodstvu komunističke diktature 1919. godine, ostavila je mađarske Jevreje kao etnički odvojenu grupu koja je mogla da posluži kao žrtveno jarac za nevolje nacije.[7] Njihovo ugnjetavanje je ubrzo počelo. Godine 1920. Hortijeva vlada je usvojila zakon Numerus Clausus koji je ograničio broj studenata iz manjinskih zajednica srazmerno njihovom udelu u ukupnom broju stanovnika, ograničavajući na taj način upis Jevreja na univerzitete na pet procenata ili manje.
Antijevrejska politika postala je represivnija u međuratnom periodu jer su mađarski lideri, koji su ostali posvećeni povratku teritorija izgubljenih u Prvom svetskom ratu, odlučili da se pridruže (iako oprezno) sa fašističkim vladama Nemačke i Italije – međunarodnim akterima koji će najverovatnije stajati iza zahteva Mađarske.[7] Međuratne godine su takođe dovele do pojave cvetajućih fašističkih grupa, kao što su Mađarska nacionalsocijalistička partija i Partija strelastog krsta.
Antijevrejske mere[uredi | uredi izvor]
Anti-jevrejski zakoni (1938–1941)[uredi | uredi izvor]
Počevši od 1938. godine, Mađarska je pod vođstvom Mikloša Hortija donela niz antijevrejskih mera u skladu sa nemačkim Nirnberškim zakonima.
- Prvi jevrejski zakon (29. maj 1938) ograničio je broj Jevreja u svakom trgovačkom preduzeću, u štampi, među lekarima, inženjerima i advokatima na dvadeset procenata.
- Drugi jevrejski zakon (5. maj 1939), po prvi put, definiše Jevreje rasno: svi pojedinci sa dva, tri ili četiri jevrejska predaka proglašeni su Jevrejima.
- Treći jevrejski zakon (8. avgust 1941) zabranjivao je mešovite brakove i kažnjavao seksualne odnose između Jevreja i nejevreja.
Njihovo angažovanje u vladi na bilo kom nivou bilo je zabranjeno, nisu mogli da budu urednici u novinama, njihov broj je bio ograničen na šest odsto među pozorišnim i filmskim glumcima, lekarima, advokatima i inženjerima. Privatnim kompanijama je bilo zabranjeno da zapošljavaju više od 12% Jevreja. 250.000 mađarskih Jevreja je izgubilo prihode. Većina njih je izgubila i pravo glasa: pre Drugog jevrejskog zakona, ovo pravo je imalo oko 31% jevrejske populacije okruga Boršoda (bez Miškolca), 2.496 ljudi. Na sledećim izborima, manje od mesec dana nakon ovog novog antijevrejskog zakona, samo 38 privilegovanih Jevreja moglo je da glasa.[68]
Na izborima od 28. do 29. maja, nacistička Partija strelastog krsta dobila je jednu četvrtinu glasova i 52 od 262 mesta. Kako nisu bili na listi u velikim delovima zemlje na biračkim mestima na kojima su se kandidovali ostvajali su 1/3 ili 1/2 glasova.[69] Na primer, podrška nacističkim partijama bio iznad 43% u izbornim okruzima Zale, Đer-Mošon, okolina Budimpešte, centralni i severni deo okruga Pešta-Piliš, i iznad 36% u Vespremu, Vašu, Sabolč-Ungu, Šopronu, Nograd-Hontu, Jas-Nagikunu, Južnoj Pešti i Budimu. Nacističke partije nisu bile na glasačkim listićima uglavnom u istočnom delu zemlje i u Šomođi, Baranji, Tolni, Fejeru. Njihova najmanja podrška bila je u okrugu Bekeš (15%), gradu Pečuju (19%), gradu Segedinu (22%) i gradu Severnoj Pešti (27%)[70]
Popis iz januara 1941. godine[uredi | uredi izvor]
Prema Magyarország történelmi kronológiája,[71] popis stanovništva od 31. januara 1941. pokazao je da se 6,2% stanovništva od 13.643.621, odnosno 846.000 ljudi, smatra Jevrejima prema rasnim zakonima tog vremena. Osim toga, u aprilu 1941. Mađarska je od okupirane Jugoslavije pripojila Bačku, Murakez (Međimurska županija) i Muravidek (Prekomurje) sa 1.025.508 ljudi, uključujući 15.000 Jevreja (podaci su od oktobra 1941. godine). To znači da je unutar granica Mađarske iz maja 1941. bilo 861.000 (ili 5,87%) Jevreja. Od ovog broja, 725.000 (ili 4,94%) su bili Jevreji u skladu sa jevrejskim verskim zakonom (4,30% u Mađarskoj pre 1938, 7,15% na teritorijama pripojenim od Čehoslovačke i Rumunije 1938–1940 i 1,38% na teritoriji Jugoslavije 1941. godine).
| Godina pripajanja i država | Region | Jevrejin po veri 1941. godine | Jevrejin po zakonu, ali ne i po ispovedanoj veri | Jevreji |
|---|---|---|---|---|
| pre 1938.; Mađarska | Budimpešta | 185,000 | 36,000–72,000 | 221,000–257,000 |
| pre 1938.; Mađarska | ostatak zemlje | 216,000 | 16,000–38,000 | 232,000–254,000 |
| 1938.; Čehoslovačka | Južna Slovačka | 39,000 | 1,000–10,000 | 40,000–49,000 |
| 1938.; Čehoslovačka | Donja Karpatska Rutenija (okruzi donji Ung i Bereg) | 39,000 | – | 39,000 |
| 1939.; Čehoslovačka | Gornja Karpatska Rutenija (samo bivši češki deo) | 81,000 | – | 81,000 |
| 1940.; Rumunija | Severna Transilvanija | 151,000 | 3,000–15,000 | 154,000–166,000 |
| 1941.; Jugoslavija | Bačka i druge teritorije | 14,000 | 1,000 | 15,000 |
| Ukupno | 725,000 | 57,000–136,000 | 782,000–861,000 |
Sledi statistički sažetak napisan početkom 1944. godine iz drugog izvora, i koji se odnosi na podatke popisa iz 1941. godine.:[72]
| Region po godini prisajedinjenja | Jidiš+hebrejski po maternjem jeziku 1941 | Jevrej po nacionalnosti 1941. godine | Jevrejin po veri 1941. godine | Jevrejin po veri 1930. godine | Jevrejin po veri 1910. godine |
|---|---|---|---|---|---|
| pre 1938. | 1,357+222 | 9,764 (0.10%) | 400,980 (4.30%) | 444,567 (5.12%) | 471,378 (6.19%) |
| 1938. | 10,735+544 | 14,286 (1.35%) | 77,700 (7.32%) | 78,190 (7.56%) | 66,845 (7.69%) |
| 1939. | 68,643+1,987 | 64,191 (9.25%) | 80,960 (11.67%) | 71,782 (12.11%) | 63,324 (12.75%) |
| 1940. | 45,492+2,960 | 47,357 (1.84%) | 151,125 (5.86%) | 148,288 (6.20%) | 134,225 (6.14%) |
| 1941. | 338+47 | 3,857 (0.37%) | 14,242 (1.38%) | ? | 17,642 (1.87%) |
| Ukupno | 126,565+5,760 | 139,455 (0.95%) | 725,007 (4.94%) | 753,415 (6.22%)[73] |
Pitanje o jevrejskim babama i dedama je kasno dodato u upitnike na popisu stanovništva 1941. godine, kada su neki listovi već bili odštampani. Pored toga, mnogi hrišćani jevrejskog porekla nisu istinito odgovorili na ovo pitanje. Dakle, dok je oko 62.000 hrišćana priznalo jevrejsko poreklo (uključujući 38.000 u Budimpešti), njihov stvarni broj je procenjen na najmanje 100.000:[74]
| Religija | 4 jevrejsko koleno | 3 | 2 | 1 |
|---|---|---|---|---|
| Jevreji u Budimpešti | 175,651 | 448 | 7,655 | 699 |
| hrišćani u Budimpešti | 26,120 | 616 | 9,238 | 1,957 |
| Jevreji u celoj zemlji | 708,419 | 1,639 | 15,011 | 1,938 |
| hrišćani u celoj zemlji | 38,574 | 888 | 18,015 | 4,071 |
Prvi masakri[uredi | uredi izvor]
Nije jasno da li je 10.000–20.000 jevrejskih izbeglica (iz Poljske i drugih mesta) prebrojano na popisu iz januara 1941. godine. Oni i svi koji od 1850. nisu mogli da dokažu legalan boravak, oko 20.000 ljudi, deportovani su u južnu Poljsku i tamo ili napušteni ili su predati Nemcima između 15. jula i 12. avgusta 1941. U praksi su Mađari deportovali mnoge ljude čiji su porodice generacijama živele na tom području. U nekim slučajevima je bilo dozvoljeno da se zahtevi za boravišnu dozvolu gomilaju bez preduzimanja mera od strane mađarskih zvaničnika sve do izvršenja deportacija. Ogromna većina deportovanih masakrirana je u Kamjanjeec-Podiljskom krajem avgusta.[75][b]
U masakru u Ujvideku (Novi Sad) i obližnjim selima, 2.550–2.850 Srba, 700–1.250 Jevreja i 60–130 drugih ubijeno je od strane mađarske vojske i čenderšega (žandarmerije) januara 1942. godine. Odgovornima, Ferencu Feketehalmi-Cejdneru, Martonu Zeldiju, Jozefu Grasiju, Laslu Deaku i drugima kasnije je suđeno u Budimpešti tokom decembra 1943. i osuđeni su, ali su neki od njih pobegli u Nemačku.
Tokom rata, Jevreji su pozivani da služe u nenaoružanim jedinicama radne službe (mađ. munkaszolgálat) koje su korišćene za popravku bombardovanih pruga, izgradnju aerodroma ili za čišćenje minskih polja na frontu. Otprilike 42.000 jevrejskih vojnika je ubijeno na sovjetskom frontu 1942-43, od kojih je oko 40% stradalo u sovjetskim logorima za ratne zarobljenike. Mnogi su poginuli od posledica teških uslova na Istočnom frontu i okrutnog postupanja njihovih mađarskih narednika i oficira. Još 4.000 prinudnih radnika poginulo je u rudniku bakra u Boru. Ipak, Mikloš Kalaj, premijer od 9. marta 1942, i regent Horti oduprli su se nemačkom pritisku i odbili da dozvole deportaciju mađarskih Jevreja u nemačke logore smrti u okupiranoj Poljskoj. Ova anomalna situacija trajala je do 19. marta 1944. kada su nemačke trupe okupirale Mađarsku i primorale Hortija da zbaci Kalaja.
Holokaust[uredi | uredi izvor]
Nemačka invazija na Mađarsku[uredi | uredi izvor]
Adolf Hitler je 18. marta 1944. pozvao Hortija na konferenciju u Austriju, gde je tražio veću podršku mađarske države. Horti se opirao, ali njegovi napori su bili uzaludni – dok je on prisustvovao konferenciji, nemački tenkovi su ušli u Budimpeštu. Dana 23. marta je postavljena vlada Demea Stojaia. Među svojim prvim potezima, Stojai je legalizovao Partiju strelastog krsta, koja je brzo počela da se organizuje. Tokom četiri dana međuvlade nakon nemačke okupacije, ministarstvo unutrašnjih poslova je stavljeno u ruke Lasla Endrea i Lasla Bakija, desničarskih političara dobro poznatih po svom neprijateljstvu prema Jevrejima. Njihov šef, Andor Jaros, bio je još jedan posvećeni antisemita.
Nekoliko dana kasnije, Rutenija, Severna Transilvanija i pogranični region sa Hrvatskom i Srbijom stavljeni su pod vojnu komandu. Premijer Deme Stojai i Nemci su 9. aprila obavezali Mađarsku da stavi na raspolaganje Rajhu 300.000 jevrejskih radnika. Pet dana kasnije, 14. aprila, Endre, Baki i Adolf Ajhman, SS oficir zadužen za organizaciju deportacije mađarskih Jevreja u Nemački Rajh, odlučili su da deportuju sve mađarske Jevreje.
Iako je Poljski servis Bi-Bi-Sija od 1943. emitovao o istrebljivanjima, mađarski servis Bi-Bi-Sija nije izveštavao o Jevrejima. U dopisu iz 1942. za mađarsku službu Bi-Bi-Sija, koji je napisao Karlajl Makartni, savetnik britanskog ministarstva spoljnih poslova za Mađarsku, piše: Uopšte ne bi trebalo da pominjemo Jevreje. Makartni je verovao da je većina Mađara antisemitska i da bi pominjanje Jevreja otuđilo veći deo stanovništva.[v] Većina Jevreja nije verovala da bi se Holokaust mogao dogoditi u Mađarskoj: Ovo se možda dešava u Galiciji poljskim Jevrejima, ali to se ne može dogoditi u našoj veoma kultivisanoj mađarskoj državi.[g] Prema Jehudi Baueru, kada su deportacije u Aušvic počele u maju 1944. godine, cionistički omladinski pokreti organizovali su krijumčarenje mađarskih Jevreja u Rumuniju. U Rumuniju je prokrijumčareno oko 4.000 mađarskih Jevreja, uključujući švercere i one koji su im plaćali na granici. Rumuni su pristali da te Jevreje puste unutra, uprkos velikom nemačkom pritisku.[d]
Deportacija u Aušvic[uredi | uredi izvor]
_1b.jpg)
SS-Oberšturmbanfirer Adolf Ajhman,[80] čije dužnosti su uključivale nadgledanje istrebljenja Jevreja, postavio je svoje osoblje u hotel Mažestik i brzo je nastavio sa prikupljanjem Jevreja iz mađarskih provincija izvan Budimpešte i njenih predgrađa. Zakon o žutoj zvezdi i getoizaciji, kao i deportacija, postignuti su za manje od 8 nedelja, uz entuzijastičnu pomoć mađarskih vlasti, posebno žandarmerije (mađ. csendőrség). Plan je bio da se koristi 45 stočnih vagona po vozu, 4 voza dnevno, za deportovanje 12.000 Jevreja u Aušvic svakog dana sa sela, počev od sredine maja; nakon toga je trebalo da usledi deportacija Jevreja iz Budimpešte od oko 15. jula.
Neposredno pre početka deportacija, izveštaj Vrba-Veclera stigao je do savezničkih zvaničnika. Detalje iz izveštaja preneo je Bi-Bi-Si 15. juna, a štampan u Njujork tajmsu 20. juna.[81] Svetski lideri, uključujući papu Pija XII (25. jun), predsednika SAD Ruzvelta 26. juna, i švedskog kralja Gustafa V 30. juna,[82] su molili Hortija da iskoristi svoj uticaj da zaustavi deportacije. Ruzvelt je posebno zapretio vojnom odmazdom ako transport ne bude obustavljen. Horti je 7. jula konačno naredio da se transporti obustave.[83] Prema istoričaru Peteru Šipošu, mađarska vlada je već znala za genocid nad Jevrejima od 1943. godine.[84] Hortijev sin i snaha dobili su kopije Vrba-Veclerovog izveštaja početkom maja, pre nego što su počele masovne deportacije.[85][đ] Veruje se da je Vrba-Veclerov izveštaj prosleđen mađarskom cionističkom lideru Rudolfu Kaštneru najkasnije 28. aprila 1944.; međutim, Kaštner to nije javno objavio.[88]
Prvi transporti u logor Aušvic počeli su početkom maja 1944. i nastavljeni su čak i kada su se sovjetske trupe približavale. Mađarska vlada je bila isključivo zadužena za transport Jevreja do severne granice. Mađarski komandant železničke stanice Kasa (Košice) pedantno je beležio vozove koji su išli u Aušvic sa mestom polaska i brojem ljudi u njima. Prvi voz je prošao kroz Kasu 14. maja. Uobičajeno je bilo da tri ili četiri voza, sa između 3.000 i 4.000 ljudi u svakom vozu, što je ukupno otprilike 12.000 Jevreja isporučuju svakog dana u objekte za istrebljenje. Tokom ova 33 dana do 16. juna bilo je 109 vozova. (Bilo je dana kada je bilo i po šest vozova.) Između 25. i 29. juna bilo je 10 vozova, zatim još 18 vozova 5–9. jula. 138. zabeleženi voz (sa 400.426. žrtvom) koji je išao za Aušvic preko Kase bio je 20. jula.[89] oš 10 vozova je poslato u Aušvic drugim rutama (24.000+ ljudi) (prva dva su napustila Budimpeštu i Topolju 29. aprila i stigla u Aušvic 2. maja),[90] dok je 7 vozova sa 20.787 ljudi otišlo u Štrashof između juna 25 i 28 (po 2 iz Debrecina, Segedina i Baje; 1 iz Solnoka). Jedinstveni Kaštnerov voz krenuo je za Bergen-Belzen sa 1.685 ljudi 30. juna.
Nema sumnje da je ovo verovatno najveći i najstrašniji zločin ikada počinjen u celoj istoriji sveta...
Vinston Čerčil, 11. jul 1944[91]
Do 9. jula 1944. deportovano je 437.402 Jevreja, prema zvaničnim nemačkim izveštajima opunomoćenika Rajha u Mađarskoj Edmunda Fezenmajera.[e] Sto četrdeset sedam vozova je poslato u Aušvic, gde je većina deportovanih ubijena po dolasku.[93] Pošto krematorijumi nisu mogli da se nose sa brojem leševa, u njihovoj blizini su iskopane posebne jame, gde su tela jednostavno spaljivana. Procenjuje se da su jedna trećina ubijenih žrtava u Aušvicu bili Mađari.[94] Tokom većeg dela ovog vremenskog perioda, 12.000 Jevreja je isporučeno u Aušvic u jednom tipičnom danu, među njima i budući pisac i dobitnik Nobelove nagrade Eli Vizel, sa 15 godina. Fotografije snimljene u Aušvicu pronađene su posle rata i prikazuju dolazak Jevreja iz Mađarske u logoru.[95]
Odanost cilju konačnog rešenja mađarskih žandarma iznenadila je čak i samog Ajhmana, koji je nadzirao operaciju sa svega dvadesetak oficira i osobljem od 100 čoveka, među kojima su bili vozači, kuvari itd.[96]
Napori za spasavanje Jevreja[uredi | uredi izvor]
Vrlo mali broj pripadnika katoličkog ili protestantskog sveštenstva digao je glas protiv slanja Jevreja u smrt. (Zapažena je bila propoved biskupa Arona Martona u Kološvaru 18. maja). Katolički primas Mađarske, Seredi odlučio je da ne izda pastoralno pismo u kojem osuđuje deportaciju Jevreja.
Rim je oslobođen 4. juna, iskrcavanje na dan D u Normandiji bilo je 6. juna. Ali 15. juna, gradonačelnik Budimpešte je odredio 2.000 (5%) kuća sa "zvezdama" u koje je svaki Jevrejin (20%+) morao da se kreće zajedno.[97] Vlasti su mislile da saveznici neće bombardovati Budimpeštu jer su kuće sa zvezdama bile razbacane po gradu. Krajem juna, papa u Rimu, kralj Švedske, i predsednik SAD Frenklin D. Ruzvelt pozvali su na zaustavljanje deportacija. Admiral Horti je naredio obustavu svih deportacija 6. jula. Ipak, još 45.000 Jevreja je posle ovog dana deportovano iz transdunavskog regiona i periferije Budimpešte u Aušvic. Posle neuspelog pokušaja ubistva Hitlera, Nemci su odustali od pritiska na Hortijev režim da nastavi dalje sa deportacijama velikih razmera, iako su neke manje grupe nastavile da deportuju vozom. Krajem avgusta Horti je odbio Ajhmanov zahtev da ponovo pokrene deportacije. Himler je naredio Ajhmanu da napusti Budimpeštu.[ž]
Stojajeva vlada je pomerila datum deportacije budimpeštanskih Jevreja u Aušvic na 27. avgust.[99] Ali Rumuni su prešli na stranu saveznika 23. avgusta 1944., što je izazvalo velike probleme nemačkoj vojsci. Hajnrih Himler je naredio otkazivanje daljih deportacija iz Mađarske 25. avgusta.[z] Horti je konačno smenio premijera Stojaja 29. avgusta, istog dana kada je počeo slovački nacionalni ustanak protiv nacista.
Uprkos promeni vlasti, mađarske trupe su okupirale delove južne Transilvanije, Rumunije, i masakrirali stotine Jevreja u Kisarmašu (Sarmašu; Masakr u Sarmašu), Marosludašu (Luduš; Masakr u Ludušu) i drugim mestima počevši od 4. septembra.
Vladavina Strelastog krsta[uredi | uredi izvor]
Nakon državnog udara Strelastog krsta 15. oktobra, desetine hiljada Jevreja iz Budimpešte poslato je peške do austrijske granice u marševima smrti, većina prinudnih radnika pod komandom Mađarske vojske do sada je deportovana (na primer u logor Bergen-Belzen), a u Budimpešti su formirana dva geta. Mali međunarodni geto sastojao se od nekoliko kuća sa zvezdama pod zaštitom neutralnih sila u okrugu Ujlipotvaroš. Švajcarskoj je bilo dozvoljeno da izda 7.800 šuc pasoša, Švedskoj 4.500, a Vatikanu, Portugalu i Španiji 3.300 zajedno.[101] Veliki budimpeštanski geto je postavljen i ograđen zidom u delu Budimpešte Eržebetvaroš 29. novembra. Racije članova Strelastog krsta i masovna pogubljenja su se redovno dešavali u oba geta. Pored toga, u dva meseca između novembra 1944. i februara 1945. oni su streljali 10.000–15.000 Jevreja na obalama Dunava. Sovjetske trupe su oslobodile veliki budimpeštanski geto 18. januara 1945. Na budimskoj strani grada, opkoljeni članovi Strelastog krsta su nastavili sa ubistvima sve dok Sovjeti nisu zauzeli Budim 13. februara.
Imena nekih diplomata, Raula Valenberga, Karla Luca, Anhela Sansa Briza, Đorđa Perlaske, Karlosa Sampaja Garida, and Karlosa de Liz-Tešeira Brankinja[102] zaslužuju da se spomenu, kao i nekih pripadnika vojske i policije koji su spasavali ljude (Pal Salai, Karolj Sabo, i drugi oficiri koji su izvodili Jevreje iz logora sa lažnim papirima), službenik ministarstva unutrašnjih poslova (Bela Horvat) i neke crkvene institucije i ličnosti. Rudolf Kaštner zaslužuje posebnu pažnju zbog njegovih trajnih pregovora sa Adolfom Ajhmanom i Kurtom Bečerom da spreči deportacije u Aušvic, izdejstvovavši samo minimalno slanje Jevreja u još uvek strašne radne bataljone u Austriji i na kraju spasavajući 1.680 Jevreja u Kaštnerovom vozu.[103]
Broj preživelih[uredi | uredi izvor]
Procenjuje se da je u Budimpešti oslobođeno oko 119.000 Jevreja (25.000 u malom međunarodnom getu, 69.000 u velikom getu, a 25.000 se krilo sa lažnim papirima) i 20.000 prinudnih radnika na selu. Skoro svi preživeli deportovani vratili su se između maja i decembra 1945., barem da bi proverili sudbinu svojih porodica. Njihov broj je bio 116.000.[104] Procenjuje se da je od prvobitne populacije od 861.000 ljudi koji se smatraju Jevrejima unutar granica 1941–1944., preživelo oko 255.000. Ovo daje stopu preživljavanja od 29,6 procenata. Prema drugoj računici, mađarsko jevrejsko stanovništvo u vreme nemačke invazije bilo je 800.000, od kojih je 365.000 preživelo.[105]
Komunistička vladavina[uredi | uredi izvor]
| Mađarsko jevrejsko stanovništvo | ||
|---|---|---|
| God. | Pop. | ± % |
| 1920. | 473.400 | — |
| 1930. | 444.567 | −6,1% |
| 1939. | 400.000 | −10,0% |
| 1945. | 165.000 | −58,8% |
| 1951. | 130.000 | −21,2% |
| 1960. | 80.000 | −38,5% |
| 1970. | 70.000 | −12,5% |
| 1980. | 65.000 | −7,1% |
| 1990. | 57.000 | −12,3% |
| 2000. | 52.000 | −8,8% |
| 2010. | 48.600 | −6,5% |
Na kraju Drugog svetskog rata, u Mađarskoj je ostalo samo 140.000 Jevreja, što je mnogo manje od 750.000 koliko ih je bilo 1941. Teška ekonomska situacija u kombinaciji sa dugotrajnim antisemitskim stavom stanovništva izazvala je talas migracija. Između 1945. i 1949. godine, 40.000–50.000 Jevreja je otišlo iz Mađarske u Izrael (30.000–35.000) i u zapadne zemlje (15.000–20.000). Između 1948. i 1951. 14.301 mađarski Jevrej emigrirao je u Izrael, a nakon 1951. izlazne vize su postale sve skuplje i restriktivnije.[108] Ljudi jevrejskog porekla dominirali su posleratnim komunističkim režimom sve do 1952–53, kada su mnogi uklonjeni u nizu čistki.[109] Tokom prvih godina, najviše članstvo režima i tajne policije bili su skoro u potpunosti Jevreji.[109] Lideri poput Maćaša Rakošija, Erna Gera i Petera Gabora odbacili su judaizam i bili su strogi ateisti po komunističkoj doktrini. Zaista, pod komunističkom vladavinom od 1948. do 1988., cionizam je bio zabranjen, a jevrejska svetkovina je bila ograničena. Štaviše, pripadnici više klase, Jevreji i hrišćani, bili su proterani iz gradova u provincije na 6–12 meseci početkom 1950-ih.
Jevreji su bili na obe strane ustanka 1956. godine.[109] Neki naoružani vođe pobunjenika poput Ištvana Angjala, preživelog iz Aušvica a pogubljenog 1. decembra 1958., bili su Jevreji. Jevrejski pisci i intelektualci poput Tibora Derija, koji je bio u zatvoru od 1957. do 1961. godine, zauzimali su čelo reformskog pokreta.[109] Nakon mađarske revolucije 1956., oko 20.000 Jevreja je pobeglo iz zemlje. Oko 9.000 je otišlo u Izrael, dok su se ostali nastanili u Sjedinjenim Državama, Kanadi, Australiji, Zapadnoj Evropi i Latinskoj Americi. Procenjuje se da je 20% mađarskih izbeglica koje su ušle u Kanadu 1957. bile Jevreji.[110][111][112] Mađarska jevrejska populacija je opala kako zbog emigracije, tako i zbog visokog nivoa asimilacije i mešovitih brakova i niske stope nataliteta. Jevreji sa najjačim jevrejskim identitetom bili su obično oni koji su emigrirali.[113] Do 1967. u zemlji je ostalo samo oko 80.000–90.000 Jevreja (uključujući i nereligiozne Jevreje), a taj broj je dodatno opao pre nego što je komunistički režim u zemlji pao 1989. godine.
Pod blažim komunističkim režimom Janoša Kadara (vladao 1957–1988) levičarska jevrejska inteligencija ostala je važan i glasan deo mađarske umetnosti i nauke. Diplomatski odnosi sa Izraelom prekinuti su 1967. nakon Šestodnevnog rata, ali ga nisu pratile antisemitske kampanje kao u Poljskoj ili Sovjetskom Savezu.
Od 1990-ih[uredi | uredi izvor]
Jevrejska populacija Mađarske (unutar njenih sadašnjih granica) smanjila se sa skoro pola miliona nakon Prvog svetskog rata i nastavila da opada između 1920. i 2010. godine, značajno između 1939. i 1945. (Drugi svetski rat i holokaust), i dalje između 1951. i 1960. (Mađarska revolucija 1956.). Uprkos padu, Mađarska je 2010. imala najveću jevrejsku populaciju u istočnoj Evropi van bivšeg Sovjetskog Saveza.
Nakon pada komunizma, Mađarska je imala dva premijera jevrejskog porekla, Jožefa Antala (1990–1993) i Đulu Horna (1994–1998)[114]
U aprilu 1997. godine, mađarski parlament je doneo jevrejski zakon o odšteti koji vraća imovinu ukradenu jevrejskim žrtvama tokom nacističke i komunističke ere. Prema ovom zakonu, imovina i novčane isplate vraćene su jevrejskoj fondaciji za javnu baštinu i jevrejskim žrtvama holokausta.[115]
Kritičari su tvrdili da sume ne predstavljaju ništa drugo do simboličan gest. Prema Rendolfu L. Brahamu: Zamračenje Holokausta politički vođenom preokupacijom užasima komunističke ere dovelo je, između ostalog, do davanja prioriteta obeštećenju žrtava komunizma u odnosu na žrtvama nacizma. Da bi uvreda bila veća, neodređenom broju hrišćanskih žrtava je isplaćeno obeštećene za imovinu nacionalizovanu od strane komunističkog režima, a koju su 'legalno' ili na prevaru stekli od Jevreja tokom nacističke ere. Utemeljujući ovu virtuelnu opscenost, vlada Viktora Orbana je krajem 1998. nastojala da olakša kolektivnu savest nacije nudeći kompenzaciju preživelima tako što će platiti otprilike 150 dolara za svakog člana njihovih najužih porodica, pod pretpostavkom da mogu dokazati da su njihovi najmiliji bili zapravo žrtve Holokausta.[116]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ "Do 1941. godine, preko 17 procenata Jevreja u Budimpešti (kako je definisano zakonom) pripadalo je hrišćanskim denominacijama. Broj preobraćenika bio je toliki, a uticaj nekih od njih tako značajan da je katolički episkopat u oktobru 1938. godine osnovao udruženje za njihovu pravnu i socijalnu zaštitu --- Društvo Svetog krsta. Ono se borilo protiv zvaničnika oko sprovođenja rasnih zakona, vodio kampanju protiv daljeg zakonodavstva, a kasnije je pokušalo da pomogne konvertitima koji su regrutovani u radne bataljone."[6]
- ^ Nekoliko hiljada deportovanih jednostavno su pustili njihovi zarobljenici u oblastima oko Kamjanjec-Podiljskog. Većina je kasnije stradala sa ostalim jevrejskim stanovnicima tog područja kao rezultat transporta ili akcija u mnogim getima koji su uspostavljeni, ali je šačica preživela, bilo povratkom u područje svojih domova, ili na neki drugi način. Broj ljudi deportovanih preko Karpata bio je 19.426 prema dokumentu pronađenom 2012 .[76]
- ^ Bi-Bi-Si je emitovao svaki dan, dajući novosti o ratu, opšte vesti i stavove o mađarskoj politici. Ali među svim ovim emisijama, bilo je ključnih stvari koje nisu izgovarane, stvari koje su mogle da upozore hiljade mađarskih Jevreja na strahote koje će uslediti u slučaju nemačke okupacije. U memorandumu koji utvrđuje politiku mađarskog servisa Bi-Bi-Sija iz 1942. kaže se: Ne bi trebalo uopšte da pominjemo Jevreje.[77]
- ^ Mađarski Jevreji 1944. sve su o tome znali. Imali su mnogo informacija jer su jevrejske izbeglice dolazile u Mađarsku 1942. i 1943. godine, izveštavale šta se dešava u Poljskoj i kakva je bila reakcija Jevreja? Ovo je Mađarska. Ovo se možda dešava u Galiciji poljskim Jevrejima, ali to se ne može dogoditi u našoj veoma kultivisanoj mađarskoj državi. Nemoguće je da ni početkom 1944. tamošnje jevrejsko rukovodstvo nije imalo neke informacije o tome šta se dešava. Bilo je ljudi koji su bežali iz logora za istrebljenje samo 80 km od mađarske granice i bilo je pisama i izveštaja i naravno Bi-Bi-Sija. Mislim da je deo problema Holokausta bio to što potencijalne žrtve nisu mogle da veruju informacijama. Ideja da će nešto tako grozno doći iz Nemačke i iz evropskog civilizovanog okruženja bila je toliko nezamisliva da to nisu shvatili za stvarnost, čak ni kada su dobijali ogromne izveštaje iz logora smrti.[78]
- ^ Još jedna velika aktivnost, koja je uglavnom finansirana iz palestinskih fondova, ali koja je takođe dobila određenu podršku od JDC-a, bilo je krijumčarenje mađarskih Jevreja u Rumuniju kada su u toj zemlji u maju 1944. počele deportacije u Aušvic. Nije sasvim jasno koliko je mađarskih Jevreja uspelo da pređu, ali je broj bio blizu 4,0(h). Većina njih dolazila je rutom koju su organizovali omladinski pokreti, iako su neki plaćali pojedinačne švercere na granici. Aleksandar Kretijanu, rumunski ministar, u Istanbulu se složio da se ti Jevreji puste u njegovu zemlju. Filderman i Zisu su dobili slična uveravanja u Bukureštu, uprkos velikom pritisku Nemačke.[79]
- ^ Posle rata, Horti je tvrdio da nije znao za konačno rešenje sve do avgusta i da je mislio da su Jevreji poslani u koncentracione logore na rad.[86] Neki istoričari prihvataju ovu tvrdnju.[87]
- ^ Fezenmajerov telegram nemačkom ministarstvu inostranih poslova 11. jula: " Koncentracija i transport Jevreja iz zone V i predgrađa Budimpešte završeni su sa 55.741 Jevrejem 9. jula, kako je planirano. Ukupan rezultat iz zona I-V i predgrađa Budimpešte iznosio je 437,402." strana 881, dokument broj 697 u "Wilhelmstrasse és Magyarország", Budimpešta, Kosut, 1968.[92]
- ^ Krajem jula došlo je do zatišja u deportacijama. Nakon neuspelog pokušaja ubistva Hitlera, Nemci su odustali od pritiska na Hortijev režim da nastavi dalje sa deportacijama velikih razmera. Manje grupe su i dalje deportovane vozom. Najmanje jedna poruka nemačke policije koju je dešifrovao GC&CS otkrila je da je jedan voz od 1.296 Jevreja iz grada Šarvara u zapadnoj Mađarskoj, sa mađarskim Jevrejima koji su sakupljeni u Budimpešti krenuo za Aušvic 4. avgusta.112 Krajem avgusta, Horti je odbio Ajhmanna zahteva da deportacije ponovo počnu. Himler je naredio Ajhmanu da napusti Budimpeštu.[98]
- ^ Himler je zapravo izdao definitivnu naredbu protiv deportacija koja je stigla u Budimpeštu u noći između 24. i 25. avgusta, o čemu je Fezenmajer izvestio Ribentropa poslednjeg dana. Ovo naređenje je usledilo nakon što je Himler primio Bečerovu depešu. Čini se, dakle, da je u zamenu za Majerovo obećanje da će videti da li će zahtevi Nemaca biti ispunjeni, Himler bio spreman da odustane od deportacije budimpeštanskih Jevreja.[100]
Reference[uredi | uredi izvor]
- Note: This article incorporates text from a publication now in the public domain: Büchler, Alexander (1904). "Hungary". In Singer, Isidore (ed.). The Jewish Encyclopedia. Volume 6. New York and London: Funk and Wagnalls Co., pp. 494–503.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Archived copy” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 9. 2. 2012. g. Pristupljeno 15. 3. 2012.
- ^ „Jewish Life Takes to the Streets at Hungary's Celebrated Judafest”. Jewish Federation of North America. 9. 5. 2012. Arhivirano iz originala 16. 10. 2013. g. Pristupljeno 4. 3. 2013.
- ^ Myles, Robert (9. 2. 2013). „Hungary: A new synagogue for Budapest but anti-Semitism on rise”. Digital Journal. Arhivirano iz originala 15. 3. 2013. g. Pristupljeno 4. 3. 2013.
- ^ a b „Hungarian census 2011 / Országos adatok (National data) / 2.1.7 A népesség vallás, felekezet és fontosabb demográfiai ismérvek szerint (Population by religion, denomination combined by main demographical data) (Hungarian)”. Arhivirano iz originala 9. 5. 2015. g. Pristupljeno 7. 11. 2013.
- ^ „Archived copy” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 12. 8. 2014. g. Pristupljeno 9. 8. 2014.
- ^ Endelman, Todd (22. 2. 2015). Leaving the Jewish Fold: Conversion and Radical Assimilation in Modern Jewish History. Princeton University Press. str. 152. ISBN 9781400866380.
- ^ a b v g d đ Mason, John W; "Hungary's Battle For Memory," History Today, Vol. 50, March 2000
- ^ Longerich, Peter (2010). Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews
. Oxford and New York: Oxford University Press. str. 408. ISBN 978-0-19-280436-5.
- ^ Sebők, László (2012). „A magyarországi zsidók a számok tükrében”. Rubicon. Arhivirano iz originala 19. 6. 2018. g. Pristupljeno 17. 11. 2018.
- ^ „Jewish Budapest – Budapest Jewish Population, History, Sights”. Arhivirano iz originala 25. 2. 2013. g. Pristupljeno 4. 3. 2013.
- ^ Kulish, Nicholas (30. 12. 2007). „Out of Darkness, New Life”. The New York Times. Arhivirano iz originala 12. 2. 2018. g. Pristupljeno 10. 5. 2017.
- ^ a b v g d đ e ž z i Büchler, Alexander (1904). „Hungary”. Ur.: Singer, Isidore. The Jewish Encyclopedia. 6. New York and London: Funk and Wagnalls Co. str. 494–503.
- ^ a b Patai, Raphael (1996). The Jews of Hungary: History, Culture, Psychology. Wayne State University Press. str. 22. ISBN 0814325610.
- ^ "Archaeological sensation in Austria. Scientists from the University of Vienna unearth the earliest evidence of Jewish inhabitants in Austria," Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. januar 2020) (March 13, 2008) Universität Wien: Öffentlichkeitsarbeit und Veranstaltungsmanagement (University of Vienna: Public relations and Event management).
- ^ Wiktionary: zsidó
- ^ Büchler 1904, str. 494–495.
- ^ a b v g d đ e ž z Büchler 1904, str. 495.
- ^ Patai 1996, str. 56.
- ^ a b v g d đ e ž Büchler 1904, str. 496.
- ^ Fogelman, Shay (28. 9. 2011). „From the second half of the 19th century the surviving Szekler Sabbatarians intermarried with Jews”. Haaretz.com. Arhivirano iz originala 10. 2. 2013. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ Büchler 1904, str. 496–497.
- ^ a b v g d Büchler 1904, str. 497.
- ^ Büchler 1904, str. 497–498.
- ^ a b v g d đ e ž z Büchler 1904, str. 498.
- ^ Büchler 1904, str. 498–499.
- ^ a b v g d Büchler 1904, str. 499.
- ^ „The Jews of Hungary”. Beit Hatfutsot Open Databases Project. The Museum of the Jewish People at Beit Hatfutsot. Arhivirano iz originala 29. 7. 2018. g. Pristupljeno 29. 7. 2018.
- ^ a b v g d Büchler 1904, str. 500.
- ^ Büchler 1904, str. 500–501.
- ^ a b v g Büchler 1904, str. 501.
- ^ Büchler 1904, str. 501–502.
- ^ Büchler 1904, str. 502.
- ^ a b v Büchler 1904, str. 502.
- ^ „Archived copy”. www.bibl.u-szeged.hu. Arhivirano iz originala 2019-02-07. g.
- ^ Decree to quicken the process of race validation, May 16, 1942 – quoted in Fegyvertelen álltak az aknamezőkön, 1962, edited by Elek Karsai, volume 2, p. 8
- ^ a b Magyar Statisztikai Szemle 1939-10, p. 1115
- ^ Briliant, Oscar (1911). „Budapest”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 04 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 734–737; see page 736, third para, last sentence. „Politically..... It has thus come to pass that there is no anti-Semitism in Budapest, although the Hebrew element is proportionately much larger (21% as compared with 9%) than it is in Vienna, the Mecca of the Jew-baiter”
- ^ „0479.png”. Mek.niif.hu. Arhivirano iz originala 5. 10. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ „0400.png”. Mek.niif.hu. Arhivirano iz originala 5. 10. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ Patai 1996, str. 435.
- ^ Magyarország tortenete, 1890–1918, Budapest 1978, p. 465
- ^ „Hungary – Social Changes”. Countrystudies.us. Arhivirano iz originala 14. 10. 2012. g. Pristupljeno 19. 11. 2013.
- ^ Rothenberg 1976, str. 128.
- ^ David S. Wyman, Charles H. Rosenzveig: The World Reacts to the Holocaust. (page 474)
- ^ „0563.png”. Mek.niif.hu. Arhivirano iz originala 5. 10. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ Magyar Statisztikai Szemle 1923, p. 308
- ^ a b „0570.png”. Mek.niif.hu. Arhivirano iz originala 5. 10. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ a b „0571.png”. Mek.niif.hu. Arhivirano iz originala 5. 10. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ „Pallas lexikona”. Mek.iif.hu. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ In addition, 35.6% of the people of Budapest were atheists, non-religious or did not want to answer the question about their religion[mrtva veza]
- ^ „In addition, 56.8% of the people of Budapest were atheists, non-religious or did not want to answer the question about their religion” (PDF). Arhivirano (PDF) iz originala 18. 4. 2013. g. Pristupljeno 28. 3. 2013.
- ^ Budapest Székesfőváros Statisztikai Évkönyve az 1944–1946. évekről, KSH, Budapest 1948, p. 14 (Hungarian)
- ^ 1949. évi népszámlálás, 9. Demográfiai eredmények, KSH, Budapest 1950, p. 324 (Hungarian)
- ^ 1949. évi népszámlálás, vallási adatok településenként, KSH, Budapest 1995, p. 17 (Hungarian)
- ^ „Population by denomination, 2001 census”. Nepszamlalas.hu. Pristupljeno 13. 2. 2013.[mrtva veza]
- ^ Magyar Zsidó Lexikon. Budapest, 1929
- ^ Patai 1996, str. 474.
- ^ Patai 1996, str. 516.
- ^ „Hungary Expels Jews”. The Washington Times. Washington DC. 26. 8. 1918. Pristupljeno 8. 4. 2021.
- ^ Bodo, Bela, Paramilitary Violence in Hungary After the First World War, East European Quarterly, June 22, 2004
- ^ Admiral Miklos Horthy: Memoirs, U. S. Edition: Robert Speller & Sons, Publishers, New York, NY, 1957
- ^ see Andrew Simon's annotations to Horthy's Memoirs, English Edition, 1957
- ^ „Mihály Biró”. Graphic Witness. Arhivirano iz originala 3. 9. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ „Mihály Biró”. Graphic Witness. Arhivirano iz originala 10. 8. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ Fitzalan, Michael (2012). Tragedy of karoly – a story from hungary. [Place of publication not identified]: Lulu Com. ISBN 978-1-4477-9618-3. OCLC 936052575.
- ^ All these figures are from Slezkine, Yuri. The Jewish Century. Princeton. 2004. ISBN 0-691-11995-3.
- ^ Patai 1996, str. 546.
- ^ Braham, Randolph L., ur. (2007). A Magyarországi Holokauszt Földrajzi Enciklopediája [The Geographic Encyclopedia of the Holocaust in Hungary]. 1. Budapest: Park Publishing. ISBN 9789635307388.
- ^ „VoksCentrum – a választások univerzuma”. Vokscentrum.hu. Arhivirano iz originala 27. 7. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ „VoksCentrum – a választások univerzuma”. Vokscentrum.hu. Arhivirano iz originala 13. 2. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ Volume 3, Akadémiai Kiadó, Budapest 1982, p. 979
- ^ „Magyar Statisztikai Szemle Jan–March 1944”. Ksh.hu. Arhivirano iz originala 14. 11. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ Statisztikai szemle 1941 11, p. 773
- ^ Statisztikai szemle 1944 4–5, p. 96
- ^ „degob.org”. degob.org. 28. 8. 1941. Arhivirano iz originala 9. 3. 2007. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ Betekintő. „A few thousand of the deportees ...”. Betekinto.hu. Arhivirano iz originala 17. 5. 2014. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ Thomson, Mike (13. 11. 2012). „Could the BBC have done more to help Hungarian Jews?”. BBC. Arhivirano iz originala 21. 6. 2018. g.
- ^ Kathryn Berman; Asaf Tal. „"The Uneasy Closeness to Ourselves": Interview with Dr. Götz Aly, German Historian and Journalist”. Yad Vashem, The International School for Holocaust Studies. Arhivirano iz originala 16. 1. 2019. g. Pristupljeno 16. 1. 2019.
- ^ Bauer, Yehuda (1981). American Jewry and the Holocaust: The American Jewish Joint Distribution Committee, 1939–1945. Wayne State University Press. str. 354. ISBN 0-8143-1672-7.
- ^ transcripts of his entire trial online: http://www.nizkor.org/hweb/people/e/eichmann-adolf/transcripts/ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. септембар 2012)
- ^ Rees, Laurence, Auschwitz: A New History, Public Affairs. 2005. ISBN 1-58648-357-9.
- ^ A holokauszt Magyarországon: A deportálások leállítása Arhivirano 2006-07-09 na sajtu Wayback Machine (in Hungarian; retrieved September 11, 2006)
- ^ Szita, Szabolcs, Trading in Lives? Central European University Press, Budapest, 2005, pp. 50–54
- ^ Péter Sipos, Horthy Miklós és Magyarország német megszállása Arhivirano 2015-04-20 na sajtu Wayback Machine, História (volume 04), 1994
- ^ Bauer 2002, str. 157.
- ^ Horthy, Admiral Nicholas (2000). Admiral Nicholas Horthy Memoirs. Nicholas Horthy, Miklós Horthy, Andrew L. Simon, Nicholas Roosevelt (illustrated izd.). Simon Publications LLC. str. 348. ISBN 0-9665734-3-9.
- ^ Ilona Edelsheim-Gyulai, Becsület és kötelesség, part I, Európa press, Budapest. {{page|year=. 2001. ISBN 963-07-6544-6. str. 264.
- ^ Gilbert 1981, str. 201–205
- ^ „Death trains in 1944: the Kassa list”. Degob.hu. 15. 5. 1944. Arhivirano iz originala 30. 3. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ „Auschwitz: Chronology”. Ushmm.org. Arhivirano iz originala 19. 4. 2013. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ "Winston Churchill to Anthony Eden, July 11, 1944". Churchill Papers, Churchill Archives Centre, Cambridge.
- ^ Kadar, Gabor; Vagi, Zoltan (2004). Self-Financing Genocide: The Gold Train – The Becher Case – The Wealth of Jews, Hungary. Central European University Press. ISBN 978-963-9241-53-4.
- ^ Bauer 2002, str. 156.
- ^ Gábor Kádár – Zoltán Vági: Magyarok Auschwitzban. (Hungarians in Auschwitz) In Holocaust Füzetek 12. Budapest, 1999, Magyar Auschwitz Alapítvány-Holocaust Dokumentációs Központ, pp. 92–123
- ^ „The Auschwitz Album”. yadvashem.org. Arhivirano iz originala 18. 3. 2013. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ „(Deportáltakat Gondozó Országos Bizottság)”. Degob.hu. 19. 3. 1944. Arhivirano iz originala 15. 2. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ „Csillagos házak”. Arhivirano iz originala 11. 4. 2014. g. Pristupljeno 30. 4. 2014.
- ^ Robert J. Hanyok (2004). „Eavesdropping on Hell: Historical Guide to Western Communications Intelligence and the Holocaust, 1939–1945” (PDF). National Security Agency, United States Cryptologic History. Arhivirano (PDF) iz originala 4. 3. 2016. g.
- ^ German embassy telegram sent by Grell [Horst Theodor Paul Grell, Legationsrat and SS Hauptsturmfuehrer] on August 19, 1944. The plan envisaged 6 trains with 20,000 people on August 27, then 3 trains with 9,000 people a day thereafter
- ^ Bauer, Yehuda (1981). American Jewry and the Holocaust: The American Jewish Joint Distribution Committee, 1939–1945. Wayne State University Press. str. 415. ISBN 0-8143-1672-7.
- ^ Patai 1996, str. 585.
- ^ „Spared Lives: The Actions of Three Portuguese Diplomats During World War II”. The Newark Public Library. 24. 8. 2000. Arhivirano iz originala 14. 8. 2007. g. Pristupljeno 28. 7. 2009.
- ^ Anna Porter. Kasztner's Train. 2007
- ^ Braham, Randolph L. – Tibori Szabó, Zoltán, A Magyarországi Holokauszt Földrajzi Enciklopediája [The Geographic Encyclopedia of the Holocaust in Hungary]. Budapest: Park Publishing, 3 vol. (2006). Vol. 1, p. 91
- ^ Stark, Tamás (1993). „A magyar zsidóság a vészkorszakban és a második világháború után” (PDF). Regio – Kisebbség, politika, társadalom. Arhivirano (PDF) iz originala 29. 3. 2007. g. Pristupljeno 27. 5. 2009.
- ^ „YIVO | Population and Migration: Population since World War I”. Arhivirano iz originala 8. 11. 2012. g. Pristupljeno 26. 7. 2012.
- ^ „YIVO | Hungary: Hungary from 1918 to 1945”. Arhivirano iz originala 28. 1. 2019. g. Pristupljeno 16. 4. 2013.
- ^ Mazurkiewicz, Anna (6. 5. 2019). East Central European Migrations During the Cold War: A Handbook. ISBN 9783110610635.
- ^ a b v g Stanley Rothman and S. Robert Lichter, Roots of radicalism: Jews, Christians, and the Left (1996) p. 89
- ^ Navon, Emmanuel (novembar 2020). The Star and the Scepter: A Diplomatic History of Israel. ISBN 9780827618589.
- ^ „1956 crises decimated two Jewish communities, in Hungary and Egypt”. 25. 10. 2006.
- ^ „Kanada és a magyar zsidó menekültek (1956–1957)”. .sympatico.ca. 31. 12. 1957. Arhivirano iz originala 19. 8. 2012. g. Pristupljeno 13. 2. 2013.
- ^ „Jews and Jewishness in Post-war Hungary”. 4. 4. 2010.
- ^ MAZSIHISZ about Gyula Horn
- ^ [1] Arhivirano 2005-03-01 na sajtu Wayback Machine
- ^ Braham, Randolph L. (31. 10. 2001). „Hungary and the Holocaust: The Nationalist Drive To Whitewash The Past (Part 2)”. www.rferl.org. Radio Free Europe. Arhivirano iz originala 21. 1. 2020. g.
Dodatni izvori[uredi | uredi izvor]
- Braham, Randolph L. (2001) The Holocaust in Hungary: a selected and annotated bibliography, 1984–2000. Boulder: Social Science Monographs; Distributed by Columbia University Press. ISBN 0-88033-481-9.
- Braham, Randolph L. (2001) The Politics of Genocide: the Holocaust in Hungary. (Rev. and enl. ed.) 2 vols. Boulder: Social Science Monographs; Distributed by Columbia University Press. ISBN 0-88033-247-6 [Hungarian translation available.] (1st ed.: New York: Columbia University Press, 1981.)
- Herczl, Moshe Y. Christianity and the Holocaust of Hungarian Jewry (1993) online
- Hungary and the Holocaust, US Holocaust Memorial Museum
- Miron, Guy, "Center or Frontier: Hungary and Its Jews, Between East and West", Journal of Levantine Studies, vol. 1, Summer 2011, pp. 67–91
- Patai, Raphael (2000). Apprentice in Budapest: Memories of a World That Is No More. Lanham, Maryland,: Lexington Books. ISBN 0-7391-0210-9.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Jewish Članci virtuelne biblioteke o Mađarskoj
- Dokumenti o Holokaustu u Mađarskoj
- Mađarski jevrejski leksikon
- Valenberg: Još preokreta u priči, Marija Ember, Hteli su da nas okrive
- Heroji mađarskog holokausta
- Intervju sa Ištvanom Domonkosom, sinom Mikše Domonkosa, koji je preminuo nakon priprema za suđenje (mađarski)
- Čabad-Lubavič centar u Mađarskoj
- Početna stranica mađarskih Jevreja Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. novembar 2012)
- Mapa jevrejske Budimpešte
- Pešačke ture jevrejskog nasleđa u Budimpešti
| Normativna kontrola: Državne |
|---|
