Istorija Moldavije

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ovaj članak je deo serije o istoriji Moldavije
Istorija Moldavije
Antika
Černjahivska kultura
Dakija, Slobodni Dačani
Bastrani
Rani srednji vijek
Porijeklo Rumuna
Tiverci
Brondici
Zlatna horda
Kneževina Moldavija
Osnivanje Moldavije
Stefan III Moldavski
Fanarioti
Ujedinjene Kneževine
Besarabijska gubernija
Bukureški mir
Moldavska Demokratska Republika
Sfatum cari
Velika Rumunija
Sjedinjenje Besarabije sa Rumunijom
Holokaust u Rumuniji
Moldavska ASSR
Moldavizam
Moldavska SSR
Sovjetska aneksija
Sovjetske deportacije
Republika Moldavija
Nezavisnost Moldavije
Rat u Pridnjestrovlju


Istorija Moldavije može se pratiti od 1350-ih, kada je osnovana Kneževina Moldavija, srednjovekovna preteča moderne Moldavije i Rumunije. Kneževina je bila vazal Osmanskog carstva od 1538. do 19. veka. U 1812. godini, nakon jednog od nekoliko Rusko-turskih ratova, istočnu polovinu kneževine, Besarabiju, pripojila je Ruska Imperija. U 1918. godini, Besarabija se nakratko osamostalila kao Moldavska Demokratska Republika i, nakon odluke parlamenta (Sfatum cari), ujedinila se sa Rumunijom. Tokom Drugog svetskog rata Sovjetski Savez je Besarabiju oslobodio od nemačke okupacije, koja je ušla u njegov sastav kao Moldavska ASSR, sve do raspada SSSR. U 1991. godini zemlja je proglasila nezavisnost kao Republika Moldavija.

Praistorija[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Neolitska revolucija i Tripoljska kultura

U 2010. godini otkrivena su olduvajska oruđa u Dubasariju na donjem Dnjestru iz perioda od pre 800,000–1,2 miliona godina, što pokazuje da su prvi ljudi bili prisutni u Moldaviji tokom donjeg paleolita.[1][2][3] Tokom praistorije postoji nekoliko kultura koje su cvetale na teritoriji današnje Moldavije od kraja ledenog doba do neolita, eneolita, bronzanog doba, i početka gvozdenog doba, kada počinju istorijski zapisi o ljudima koji su živeli na ovim prostorima. Ove kulture su uključivale kulturu linearnotrakaste keramike (oko 5500–4500. p. n. e.), Tripoljska kultura linearnotrakaste keramikeTripoljsku kulturu (oko 5500–2750. p. n. e.), Jamna kulturu (oko 3600–2300. p. n. e.). U ovom periodu naročito se razvijaju poljoprivreda, stočarstvo, grnčarstvo, tkanje, i formiranje većih naselja. Neka naselja iz perioda Tripoljske kulture bila su jedna od najvećih na Zemlji tog perioda, i prethodila su najranijim gradovima Sumera u Mesopotamiji. Na području, koje se protezalo od reke Dnjepar na istoku do Đerdapske klisure na istoku (uključujući i područje današnje Moldavije), živele su najnaprednije civilizacije tokom neolitskog perioda.[4]

Pitanje zašto ovo područje nije ostalo na čelu tehnološkog i društvenog razvoja leži u kasnijoj istoriji njegovog geografskog položaja. Na kraju uglavnom mirnog neolitskog perioda ovo područje je postalo put osvajačima sa istoka koji su se naseljavali u Evropu. Kada istorijski pisani zapisi počinju da pokrivaju ovo područje, viđeno je kako ga preplavljuju brojne invazije, ostavljajući za sobom društveni i politički preokret. Ovaj trend se nastavljao prilično redovno do 20. veka. Sa toliko razaranja, stanovnicima ovog područja bilo je teško da se oporave od svake uzastopne invazije pre nego što bi naišla sledeća.

Antika i rani srednji vek[uredi | uredi izvor]

The territories of the Bolohoveni.
Teritorije Bolohovena prema A. V. Bolduru
Vidi još: Dakija i Mezija

Prema antičkim zapisima Moldaviju je naseljavalo nekoliko plemena, uglavnom Akaciri, a tokom različitih perioda i Bastarni, Skiti i Sarmati. U periodu od 1. do 7. veka nove ere, jug Moldavije je sa prekidima bio pod rimskom, a potom pod vizantijskom vlašću. Zbog svog strateškog položaja na putu između Azije i Evrope, Moldaviju su više puta napadali Goti, Huni, Avari, Mađari, Kijevska Rusija, Pečenezi, Kumani i Mongoli. Prvo bugarsko carstvo vladalo je ovim područjem od kraja 7. veka do kraja 10. veka, Galička kneževina u 12. veku i Drugo bugarsko carstvo od početka 13. veka sa prekidima do početka 14. veka veka. Kolonisti Republike Đenove takođe su ostavili trag u ovom regionu. Ipatijevska hronika pominje imeBolohoveni (13. vek) za navodno rumunsko stanovništvo povezano sa voločima, istočnoslovenskim egzonimom Rumuna. Aleksandru V. Boldur identifikovao je Bolohovene kao Rumune.[5]

Kneževina Moldavija[uredi | uredi izvor]

Freska Stefana III u manastiru Voronec
Glavni članak: Kneževina Moldavija

Srednjovekovna Kneževina Moldavija osnovana je 1359. godine i obuhvatala je takozvano Karpati–Dunav–Dnjestar područje, protežući se od Transilvanije na zapadu do reke Dnjestar na istoku.[6] Ova teritorija je obuhvatala teritoriju današnje Republike Moldavije, istočnih 8 od 41 okruga Rumunije (region koji još uvek lokalno stanovništvo naziva „Moldavija“), i ukrajinske regione Černovačku oblast i Budžak. Njeno jezgro bilo je u severozapadnom delu, Țara de Sus ("Gornja zemlja"), čiji je deo kasnije postao poznat kao Bukovina. Ime kneževine potiče od imena reke Moldavije.


Osnivanje Moldavije prepisuje se vlaškom (stari egzonim za Rumune) plemiću Dragošu, iz Marmaroša, kome je 1343. godine (prema nekim izvorima 1285. godine[7]) mađarski kralj naredio da uspostavi odbranu Kraljevine Ugarske protiv Tatara, i Bogdanu I, takođe iz Marmaroša, koji je postao prvi nezavisni knez Moldavije, kada je odbio mađarsku vlast 1359. godine. Bogdan I je napustio svoje zemlje u Marmarošu i sa svojom vojskom i delom vlaškog / rumunskog stanovništva, prešao planine na istok, nakon što je ušao u sukob sa mađarskim vladarima. Najveća moldavska ličnost bio je knez Stefan Veliki, koji je vladao od 1457. do 1504. godine. Tokom najvećeg dela svoje vladavine uspešno se borio sa Mađarskim kraljevstvom, Poljskim kraljevstvom i Osmanskim carstvom.

Sultan Sulejman I preuzima kontrolu nad Moldavijom.

Nakon Stefana III kneževina je počela da slabi i 1538. godine postala je vazal Osmanskog carstva, kome je plaćala procenat unutrašnjeg prihoda, koji je vremenom narastao na 10%. Moldaviji je bilo zabranjeno da ima spoljne odnose na štetu Osmanskog carstva (mada je povremeno uspevala da zaobiđe ovu zabranu), ali joj je bila dozvoljena unutrašnja autonomija, uključujući isključivu vlast nad spoljnom trgovinom. Turcima je zakonski bilo zabranjeno da poseduju zemlju ili grade verske ustanove u Moldaviji. Knez Vasilije Lupu obezbedio je moldavski tron 1634. godine nakon niza složenih spletki i uspeo je da ga zadrži dvadeset godina. Lupu je bio sposoban administrator i sjajan finansijer, a ubrzo je bio najbogatiji čovek na hrišćanskom istoku. Razumno položeni pokloni održavali su ga u dobrim odnosima sa osmanskim vlastima.[8][9]

U 18. veku teritorija Moldavije je često bila ratna zona tokom sukoba između Osmanlija, Austrijanaca i Rusa. U 1774. godini, nakon pobede u ratu protiv Osmanlija, Rusija je okupirala hrišćansku Moldaviju, koja je u to vreme još uvek bila vazal Osmanskog carstva.[10] U 1775. godini Habzburška monarhija je anektirala 11% moldavske teritorije, koja je postala poznata kao Bukovina. Bukureškim mirom nakon Rusko-turskog rata 1806–1812, Rusija je dobila još 50% moldavske teritorije, koja je u to vreme bila poznata kao Besarabija.

U sastavu Ruske Imperije[uredi | uredi izvor]

Besarabijska gubernija, 1883. godine.
Glavni članak: Besarabijska gubernija

Sa izuzetkom Pridnjestrovlja, teritorija današnje Moldavije zauzima veći deo istorijske oblasti Besarabije. Do 1812. godine, termin "Besarabija" odnosio se na region između Dunava, Dnjestra, obala Crnog mora, i Donjeg Trajanovog zida, obuhvatavši veći deo današnjeg Budžaka. Mirom u Bukureštu 28. maja 1812. godine između Osmanskog carstva i Ruske Imperije, završen je Rusko-turski rat (1806—1812), a Rusija je pripojila istočni deo Kneževine Moldavije.[11] Taj region se tada zvao Besarabija.[12]

U početku, nakon što je pripojena Ruskom carstvu, Besarabija je uživala period lokalne autonomije do 1828. godine. Organizovana kao carska oblast (oblast), njome je upravljala privremena vlada sa dva odeljenja: civilnom i verskom upravom, prvu je vodio ostareli moldavski bojar Skarlat Sturdža, a drugu - mitropolit Gavril Banulesku-Bodoni. Povrh toga bila je ruska vojna uprava generalnog guvernera Hartinga. Međutim, već 1813. godine civilna uprava je predata generalnom guverneru. Tokom 1818. godine, reformistički nastrojeni ruski car Aleksandar I doneo je Rešenje o uspostavljanju regije Besarabija kojim je zakonska vlast podeljena između cara imenovanog generalnog guvernera Bahmetijeva i Visokog saveta regiona od 10 članova sa 4 člana izabranih od strane cara i 6 izabranih od lokalnog plemstva. Umesto starijih 12 zemalja, region je bio podeljen na 6, a kasnije na 9 grofovija. Međutim, konzervativni car Nikolaj I Pavlovič je 1828. godine ukinuo Rešenje i doneo novi propis kojim je generalni guverner dobio vrhovnu vlast, a regionalno veće imalo je samo savetodavne funkcije i sastajalo se dva puta godišnje. Član 63. uredbe je glasio da svo administrativno osoblje mora znati i obavljati svoje dužnosti na ruskom jeziku. Ipak, rumunski jezik se povremeno pojavljivao u dokumentima do 1854. godine.[13]

Na kraju Krimskog rata, 1856. godine Pariskim mirom, južni deo Besarabije (uključujući i deo Budžaka) vraćen je Moldaviji, koja je teritoriju organizovala u okruge Kahul, Bolgrad i Izmail. Shodno tome, Rusija je izgubila pristup Dunavu. U 1859. godini, kneževine Moldavija i Vlaška su se ujedinile i formirale Ujedinjene Kneževine, vazalnu državu Osmanskog carstva.

Tokom 1870. godine u Besarabskoj oblasti uspostavljena je institucija zemstva. Gradovi, komune, županije i čitava regija bi izabrali po jedan lokalni savet koji bi predstavljao plemiće, trgovce i seljake. Imali su značajan autoritet u ekonomskim i sanitarnim oblastima, uključujući puteve, poštanske stanice, hranu, javnu bezbednost i obrazovanje. S druge strane, politička (uključujući pravosudne sudove svih nivoa) i kulturna pitanja ostala su isključiva domena generalnog guvernera i korišćena su kao sredstvo rusifikacije. Besarabija je 1871. godine transformisana u guberniju.[14]

Poraz Osmanskog carstva u Rusko-turskom ratu 1877–1878 i potpisivanje Berlinskog sporazuma obezbedili su nezavisnost Rumuniji.[11] Iako je ugovor o savezu između Rumunije i Rusije precizirao da će Rusija braniti teritorijalni integritet Rumunije i da neće polagati pravo na bilo koji deo Rumunije na kraju rata, južni deo Besarabije ponovo je pripojen Rusiji. U zamenu, Rumunija je dobila Dobrudžu, koja je u to vreme bila deo Osmanskog carstva.[15]

Javno obrazovanje bilo je povereno verskim ustanovama regije, koje su od 1821. godine imale samo ruske arhiepiskope, a kasnije i zemstva. Dimitrij Sulima (arhiepiskop 1821–1855) i Antonije Šohotov (1855–1871) dozvolili su paralelnu upotrebu i rumunskog i ruskog jezika u crkvi i nisu preduzeli mere da zadire u jezičke specifičnosti regiona. Imenovanjem Pavla Lebedeva (1871–1882), situacija se iz korena promenila, a rumunski jezik ubrzo je izbačen iz crkve. Da bi sprečio štampanje verske literature na rumunskom jeziku, Lebedev je zatvorio štampariju u Kišinjevu, prikupio je iz regiona i spalio već štampane knjige na rumunskom jeziku (i rumunskom ćirilicom). Naredni arhiepiskopi Sergej Lapidevski, Isakij Polozenski i Neofit Novodčikov ublažili su neke mere Lebedeva da pomognu u suzbijanju ozbiljnog nezadovoljstva stanovništva. Naredni arhiepiskop Jakov Pjatnicki (1898–1904) shvatio je da se njegova želja za popularizacijom hrišćanske kulture i moralnim vaspitanjem suočava sa jezičkom barijerom, i 1900. godine ubedio je ruski Sveti praviteljstvujušči sinod da dozvoli objavljivanje verskih brošura na rumunskom, dok je njegov sledbenik arhiepiskop Vladimir dozvolio štampanje knjiga, a od 1908. čak i redovnog verskog časopisa "Luminatorul" Konstantina Popovića i Gurija Grosua. Poslednji ruski arhiepiskopi Serafim Čičjagov (1908–1914), Platon (1914–1915) i Anastasije (1915–1918) pokušali su da sačuvaju privilegovani status ruskog jezika u crkvi u Besarabiji, ali nisu uveli nikakve nove antirumunske mere. Tokom 1918. godine, nakon postavljanja rumunske administracije u Besarabiji, arhiepiskop Anastasije je odbio da svoju eparhiju podredi Rumunskoj pravoslavnoj crkvi, i bio je prisiljen na izgnanstvo.[16] Nove vlasti poverile su arhiepiskopiju episkopu iz Rumunije Nikodimu de Hušiju, koji je imenovao lokalnog episkopa Dionisija Erhana. Tada je Sveštenički kongres 21. februara 1920. izabrao Gurija Botošaneanua za najvišeg crkvenog zvaničnika u Besarabiji.[17]

Gavril Banulesku-Bodoni

Pod zaštitom Gavrila Banulesku-Bodonija i Dimitrija Sulime, u Kišinjevu su otvorene bogoslovska škola i bogoslovija, a javne škole širom regiona: u gradovima Kišinjevu, Hotinu, Bilgorod-Dnjestrovskom, Bričeniju, Benderu, Balci, Kahulu, Orheju, u manastirima Dobruša i Harjauka, pa čak i u nekoliko sela (Rezeni, Mereni, Volkinec, Nisporeni, Hartop). U 1835. godini carske vlasti proglasile su sedmogodišnji rok za prenošenje obrazovanja sa rumunskog na ruski jezik. Iako se mera sprovodila postepeno, od 1867. godine rumunski je u potpunosti odstranjen iz obrazovanja. To je loše uticalo na pismenost seljačkog stanovništva Besarabije, o čemu svedoči činjenica da su Moldavci 1912. godine imali nivo pismenosti od samo 10,5%, najnižu među svim etničkim grupama u regionu (63% za besarabijske Nemce, 50% za besarabijske Jevreje, 40% za Ruse, 31% za besarabijske Bugare), sa rekordno niskom stopom pismenosti od 1,7% za Moldavke. Od 1709 osnovnih škola u Besarabiji 1912. godine, nijedna nije bila na jeziku najveće etničke grupe.[18]

Nosač vode iz Kišinjeva.

Nakon 1812. godine novopostavljene ruske vlasti proterale su brojno nogajsko tatarsko stanovništvo Budžaka (Krimski Tatari),[19] i podstakle naseljavanje Moldavaca, Vlaha, Bugara, Ukrajinaca i drugih putem različitih fiskalnih olakšica i izuzeća od vojne službe.[20] Kolonizacija je nastala potrebom za boljim iskorišćavanjem resursa zemlje,[21] i odsustvom kmetstva u Besarabiji.[22] Nemački kolonisti iz Švajcarske (kanton Lozana), Francuske, i Nmeačke (Virtemberg) naselili su se u 27 mesta (većina novonaseljenih) u Budžaku, i do 1856. godine populacija besarabijskih Nemaca brojila je 42,216. Ruski veterani iz rata sa Osmanlijama 1828–1829 bili su naseljeni na 10 lokaliteta u Budžaku, a na još tri lokaliteta naseljeni su Kozaci iz Dobrudže (koji su tamo stigli iz regije Dnjepar nekih 50 godina ranije). Besarabijski Bugari i Gagauzi stigli su iz moderne istočne Bugarske već u drugoj polovini 18. veka. U 1817. brojili su 482 porodica smeštenih na 12 lokaliteta, 1856. - 115.000 stanovnika na 43 lokaliteta. Ukrajinci su stigli u Besarabiju pre 1812. godine, a već 1820-ih činili su trećinu stanovništva najsevernijeg okruga Hotin. U narednim decenijama više Ukrajinaca naselilo se širom severnog dela Besarabije iz Galicije i Podolja. U Besarabiju su se u 19. veku naseljavali i Jevreji iz Galicije, Podolja i Poljske, ali uglavnom u gradovima i varošima, a u nekima od njih su na kraju postali većina. U 1856. bilo je 78.751 besarabijskih Jevreja, a prema carskom ruskom popisu stanovništva iz 1897. godine, u glavnom gradu Kišinjevu bilo je 50.000 Jevreja, ili 46%, od ukupnih 110.000 stanovnika grada.[23] Čak su i ruske vlasti pokušale da stvore 16 jevrejskih poljoprivrednih kolonija, gde su naselili 10.589 stanovnika. Međutim, za manje od 2 generacije, većina njih prodala je zemlju lokalnim Moldavcima i preselila se u gradove.[24] Različita kretanja stanovništva zabeležila su porast slovenskog stanovništva na više od petine ukupnog stanovništva do 1920. godine,[25] dok se udeo moldavskog stanovništva stalno smanjivao. U nedostatku bilo kakvih zvaničnih podataka o etničkoj distribuciji do kraja 19. veka, pojavljivale su se različite cifre za etničke proporcije regiona. Tako je dvadesetih godina 20. veka rumunski istoričar Jon Nistor tvrdio da su na početku ruske administracije Moldavci predstavljali 86% stanovništva.[26] Dok su prema zvaničnim statistikama govornici moldavskog i rumunskog jezika 1897. godine činili 47,8%,[27] neki autori su davali brojke od čak 70% za početak 20. veka.[28]

Moldavska Demokratska Republika i Unija sa Rumunijom[uredi | uredi izvor]

Deklaracija o ujedinjenju Besarabije i Rumunije.
Glavni članci: Sfatum cari, Moldavska Demokratska Republika, Sjedinjenje Besarabije sa Rumunijom i Velika Rumunija

Nakon Ruske revolucije 1905. godine, u Besarabiji je počeo da se razvija rumunski nacionalistički pokret. Iako je utihnuo 1906–1907, pokret se ponovo pojavio još snažniji 1917. godine.[29]

Da bi se ugušio haos izazvan ruskim revolucijama u februaru i oktobru 1917. godine, nacionalno veće, Sfatum cari, osnovano je u Besarabiji, sa 120 članova izabranih na županijskim sastancima seljaka, i političkim i profesionalnim organizacijama iz Besarabije. Savet je 15. decembra 1917. godine proglasio Moldavsku Demokratsku Republiku, kao deo Ruske republike, a zatim je formirao vladu Moldavije. Sa odobrenjem saveznika i ruskog belog generala Dmitrija Ščerbačova, vrhovnog komandanta ruskih snaga na rumunskom frontu, 26. januara 1918. godine, rumunske trupe ušle su u Besarabiju, navodno kao privremena mera za održavanje bezbednosti, koja se ubrzo pogoršala zbog velikog broja dezertera iz ruske vojske.[30][31] Dok rumunska istoriografija generalno tvrdi da je intervencija izvršena na zahtev Sfatul carija,[32][33][34] zbog prisustvo rumunske vojske u Besarabiji protestovali su neki od čelnika republike, posebno Jon Inkulec, predsednik Sfatum carija i Pantelimon Erhan, šef privremene moldavske izvršne vlasti koja je protestovala protiv toga.[35] Oni su se posebno plašili da bi rumunska vlada kojom dominiraju veliki vlasnici zemljišta mogla da koristi trupe da spreči predviđenu agrarnu reformu, kamen temeljac prioriteta besarabijske vlade.[36]

Nakon ovoga, Savet je 6. februara proglasio nezavisnost Moldavske Demokratske Republike 24. januara 1918. godine. Pod pritiskom rumunske vojske,[37][38] 9. aprila 1918. godine, Sfatum cari je glasovima 86 za 3 protiv, uz 36 uzdržanih glasova, odobrio uslovnu uniju Besarabije sa Rumunijom. Uslovi su uključivali teritorijalnu autonomiju Besarabije, agrarnu reformu, poštovanje ljudskih sloboda i opštu amnestiju. Ipak, već u leto 1918. rumunska vlada je započela posezanje za postojećim oblicima lokalne autonomije. Dakle, članovi zemstva su imenovani kraljevskim ukazom, umesto da budu birani, kao što je to bio slučaj tokom ruske vladavine. Pokrajina je bila podređena kraljevskom generalnom komesaru, a Sfatum cari je postao savetničko telo. Dalje, u Besarabiji je proglašeno vanredno stanje i uvedena je cenzura.[39] Pod pritiskom rumunske centralne vlade, zabrinute zbog sve većeg nezadovoljstva upravom regije i jačanjem autonomističke struje, Sfatum cari je decembra 1918. nominalno ukinuo vanredno stanje.[40] Glasanje je izvršeno u prisustvu samo 44 od 125 članova, ili, prema drugim izvorima, 48 od 160, u nedostatku kvoruma, neki su ocenili da je glasanje nelegitimno.[40][41]

Uniju su priznale Britanija, Francuska i Italija, ali ne i vlada Sovjetskog Saveza, koja je tvrdila da je to područje Besarabijske SSR, i tvrdila da je Uniju sklopilo, u uslovima rumunske vojne okupacije, veće koje nije izabrano od strane naroda Besarabije na izborima.[42]

Deo Velike Rumunije[uredi | uredi izvor]

Administrativna karta Velike Rumunije u 1930. godini.

Nakon 1918. Besarabija je bila pod rumunskom jurisdikcijom naredne 22 godine. Ova činjenica je prepoznata u Pariskom ugovoru iz 1920. godine [43] which, koji, međutim, nikada nije stupio na snagu jer ga nije ratifikovao Japan.[44][45] Novokomunistička Rusija nije priznala rumunsku vlast nad Besarabijom.[46] Besarabijska Sovjetska Socijalistička Republika proglašena je 5. maja 1919. godine u Odesi kao "Privremena radničko-seljačka vlada u egzilu" i uspostavljena 11. maja 1919. godine u Tiraspolju kao autonomni deo Ruske SFSR.[47] Dalje, Rusija, a kasnije i Sovjetski Savez, smatrali su da je region sovjetska teritorija pod stranom okupacijom i sproveli su brojne diplomatske pokušaje da je povrate. Diplomatski odnosi između dve države nisu postojali do 1934. Za to vreme obe države su se pridržavale principa nenasilnog rešavanja teritorijalnih sporova po Brijan-Kelogovom paktu iz 1928. godine i Londonskom sporazumu iz jula 1933. U međuvremenu, susedni region Pridnjestrovlje, u to vreme deo Ukrajinske SSR, bio je priključen formiranoj Moldavskoj ASSR nakon neuspešnog Tatarbunarijskog ustanka 1924. godine.[48]

Agrarna reforma, koju je sproveo Sfatum cari 1918–1919, rezultirala je usponom srednje klase, jer je 87% stanovništva regiona živelo u ruralnim oblastima. Reforma je, međutim, bila narušena malom veličinom dodeljenih parcela, kao i preferencijalnom dodeljivanjem zemlje političarima i administrativnom osoblju koje je podržavalo političke ciljeve rumunske vlade.[39] Generalno, urbani razvoj i industrija bili su beznačajni, a region je ostao prvenstveno agrarni ruralni region tokom čitavog međuratnog perioda.[49] Postignuta su određena poboljšanja u oblasti obrazovanja, stopa pismenosti je porasla sa 15,6% 1897. godine[50] na 37% do 1930., međutim, Besarabija je i dalje zaostajala za ostatkom zemlje, nacionalna stopa pismenosti iznosila je 60%.[49] Tokom međuratnog perioda, rumunske vlasti su takođe sprovele program rumunizacije koji je težio asimilaciji etničkih manjina širom zemlje. Sprovođenje ove politike bilo je posebno rašireno u Besarabiji zbog izuzetno raznolikog stanovništva, što je dovelo do zatvaranja manjinskih obrazovnih i kulturnih institucija.[51]

Moldavska poštanska marka iz 1939. godine.

U Kišinjevu je 1. januara 1919. godine stvoren opštinski konzervatorijum (Muzička akademija), 1927. - Teološki fakultet, 1934. podružnica rumunskog Instituta društvenih nauka, 1939. - opštinska galerija slika. Poljoprivredni državni univerzitet u Moldaviji osnovan je 1933. godine u Kišinjevu. Muzej likovnih umetnosti osnovao je 1939. godine vajar Alekandru Plamadeala. Gurije Grosu je bio prvi besarabijski mitropolit.[52]

Prvi planirani letovi za Kišinjev započeli su 24. juna 1926, na relaciji Bukurešt – Galac – Jaši – Kišinjev. Letove je obavljala CFRNA ("Compagnie Franco-Roumaine de Navigation Aérienne"), kasnije LARES.[53]

Prvo društvo rumunskih pisaca u Kišinjevu formirano je 1920. godine, među članovima su bili Mihail Sadoveanu, Stefan Ciobanu, Tudor Pamfile, Nikolae Dunareanu. Besarabijsko društvo pisaca i novinara dobilo je institucionalizovanu formu 1940. godine. Na Prvom kongresu društva izabran je za predsednika Pan Halipu a za potpredsednika Nikolaj Spatarua i za generalnog sekretara Nikolaj Kostenca.

Radio Besarabija pokrenut je 8. oktobra 1939. godine, kao druga radio stanica rumunske radio-difuzne kompanije.

Drugi svetski rat i sovjetska era[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Sovjetska okupacija Besarabije i Severne Bukovine, Moldavska Sovjetska Socijalistička Republika i Sovjetske deportacije iz Besarabije i Severne Bukovine

Nakon uspostavljanja Sovjetskog Saveza u decembru 1922. godine, sovjetska vlada je 1924. godine krenula da uspostavi Moldavsku Autonomnu Oblast na zemljama istočno od reke Dnjestar u Ukrajinskoj SSR. Prestonica oblasti bila je Balta, smeštena u današnjoj Ukrajini. Sedam meseci kasnije, oblast je priključena Moldavskoj Autonomnoj Sovjetskoj Socijalističkoj Republici, iako je u njenom stanovništvu bilo samo 30% etničkih Rumuna. A prestonica je iz Balte 1929. godine preseljena u Tiraspolj.[54]

U tajnom sporazumu iz 1939. godine (Sporazum Ribentrop—Molotov) kojim je definisana podela sfera uticaja u istočnoj Evropi, nacistička Nemačka je izjavila da nema politički interes u Besarabiji, kao odgovor na iskaz interesa Sovjetskog Saveza, čime je Besarabija postala Sovjetska „sfera“. Dana 26. juna 1940. sovjetska vlada je postavila ultimatum rumunskom ministru u Moskvi, zahtevajući da Rumunija odmah ustupi Besarabiju i Severnu Bukovinu. Italija i Nemačka, kojima je bila potrebna stabilna Rumunija i pristup njenim naftnim poljima, pozvale su kralja Karola II da to učini. Sovjetske trupe su 28. juna prešle Dnjestar i okupirale Besarabiju, Severnu Bukovinu i region Herca.[55]

Tiraspolj, 1941.

Sovjetska republika stvorena nakon aneksije nije slijedila tradicionalnu granicu Besarabije. Moldavska Sovjetska Socijalistička Republika, osnovana 2. avgusta 1940. godine, sastojala se od šest i po okruga Besarabije pridruženih najzapadnijem delu već postojećeg MASSR-a (autonomni entitet u sastavu Ukrajinske SSR). Napravljene su razne promene na njenim granicama, koje su konačno naseljene do novembra 1940. Teritorije na kojima su etnički Ukrajinci činili veliki deo stanovništva (delovi Severne Bukovina i delovi Hotina, Akermana, i Izmaila) pripojeni su Ukrajinskoj SSR, dok je mali pojas Pridnjestrovlja istočno od Dnjestra sa značajnim (49% stanovnika) moldavskim stanovništvom pridružen Moldavskoj SSR. Prenošenje fronta Besarabije na Crno more i Dunav u Ukrajinu osiguralo je kontrolu nad stabilnom sovjetskom republikom. Ovaj prenos, zajedno sa podelom Besarabije, takođe je dizajniran da obeshrabri buduće rumunske zahteve i iredentizam.[56]

Na početku sovjetske vlasti, deportacije lokalnog stanovništva na severni Ural, u Sibir i Kazahstan dešavale su se redovno tokom staljinističkog perioda, a najveće su bile 12. - 13. juna 1941. i 5. - 6. jula 1949. godine, koje su brojile 19.000 odnosno 35.000 deportovanih (samo iz Moldavske SSR).[57] Tokom 1940–1941, oko 90.000 stanovnika anektiranih teritorija bilo je izloženo političkim progonima, poput hapšenja, deportacija ili pogubljenja.[58]

Učestvujući u invaziji sila Osovine na Sovjetski Savez, pronemačka Rumunija je zauzela izgubljene teritorije Besarabije, Severne Bukovine, kao i one bivše Moldavske ASSR, i tamo uspostavila svoju upravu. U okupiranom Pridnjestrovlju rumunske snage su, zajedno sa Nemcima, deportovale oko 147.000 Jevreja sa teritorija Besarabije i Bukovine, od kojih je preko 90.000 stradalo u getoima i koncentracionim logorima.[59]

Do aprila 1944. godine, uspešne ofanzive Sovjetske armije okupirale su severnu Moldaviju i Pridnjestrovlje, a do kraja avgusta 1944. cela teritorija bila je pod sovjetskom kontrolom, a jedinice Sovjetske armije ušle su u Kišinjev 24. avgusta 1944. Pariski mirovni ugovor potpisan u februaru 1947. fiksirao je rumunsko-sovjetsku granicu na onu uspostavljenu u junu 1940.[60][61]

Teritorija je nakon Drugog svetskog rata ostala deo Sovjetskog Saveza kao Moldavska SSR. Sovjetski Savez je stvorio univerzalni obrazovni sistem, doveo visokotehnološku industriju i nauku. Većina ovih industrija izgrađena je u Pridnjestrovlju i oko velikih gradova, dok je u ostatku republike razvijana poljoprivreda. Do kasnog sovjetskog perioda, urbanom inteligencijom i vladinim zvaničnicima dominirali su uglavnom etnički Moldavci, dok su Rusi i Ukrajinci činili većinu tehničkih i inženjerskih stručnjaka.[62]

Žetva u Moldaviji, 1941.

Uslovi nametnuti tokom ponovnog uspostavljanja sovjetske vlasti postali su osnova duboke ogorčenosti prema sovjetskim vlastima, koja se manifestovala u brojnim pokretima otpora sovjetskoj vlasti.[63] U 1946. godini, kao rezultat jake suše i prekomernih obaveza i zahteva za kvotu isporuke koje je nametnula sovjetska vlada, jugozapadni deo SSSR-a patio je od velike gladi koja je dovela do najmanje 115 000 smrtnih slučajeva među seljacima.[64] Tokom mandata Leonida Brežnjeva 1950–1952 na mestu prvog sekretara Komunističke partije Moldavije (KPM), bio je bezobziran u poređenju sa svojim prethodnikom Nikolajem Kovalom kada je srušio brojne grupe otpora i izrekao oštre kazne.[65] Tokom Operacije Sever, 723 porodice (2.617 osoba) deportovane su iz Moldavske SSR, u noći sa 31. marta na 1. april 1951. godine, a pripadnici neoprotestantskih sekti, uglavnom Jehovini svedoci, kvalifikovani su kao verski elementi koji se smatraju potencijalnom opasnošću za komuniste režim.[66][67]

Najviše političkih i akademskih položaja dobili su pripadnici nerumunskih etničkih grupa (samo 17,5% političkih vođa Moldavske SSR bili su etnički Rumuni 1940).[68][69]

Iako su Brežnjev i naredni prvi sekretari KPM bili u velikoj meri uspešni u suzbijanju rumunskog iredentizma u 1950-im i 1980-im, administracija Mihaila Gorbačova e omogućila oživljavanje pokreta u regionu. Njegova politika glasnost i perestrojka stvorila je uslove u kojima su nacionalistička osećanja mogla biti otvoreno izražena i u kojima su sovjetske republike mogle da razmotre reforme.[70]

Sedamdesetih i osamdesetih godina Moldavija je iz budžeta SSSR-a dobila značajna ulaganja u razvoj industrijskih, naučnih objekata, kao i stanovanja. Godine 1971. Savet ministara SSSR-a usvojio je odluku „O merama za dalji razvoj grada Kišinjeva“ kojom je samo za Kišinjev iz budžeta SSSR-a obezbeđeno više od milijardu rubalja. Naknadne odluke usmerile su velike količine sredstava i dovele kvalifikovane stručnjake iz celog SSSR-a na dalji razvoj Moldavske SSR.[71] Na takvu raspodelu sredstava SSSR-a uticala je činjenica da je tadašnji lider Sovjetskog Saveza Leonid Brežnjev bio pedesetih godina prvi sekretar lokalne Komunističke partije. Ove investicije su prestale 1991. godine raspadom Sovjetskog Saveza, kada je Moldavija postala nezavisna.

Trijumfalna kapija u Kišinjevu.

Nezavisnost Republike Moldavije 1991[uredi | uredi izvor]

Sticanje nezavisnosti[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Nezavisnost Moldavije

U klimi Gorbačovove perestrojke i glasnosti, nacionalni osećaj je eskalirao u Moldavskoj SSR 1988. Narodni front Moldavije je formiran 1989. godine kao udruženje nezavisnih kulturnih i političkih grupa i stekao je zvanično priznanje. Narodni front organizovao je niz velikih demonstracija, što je dovelo do proglašenja moldavskog jezika službenim jezikom Moldavske SSR 31. avgusta 1989. godine i povratka latiničnom pismu.[72]

Međutim, rasla je opozicija sve isključivijim nacionalističkim politikama Narodnog fronta,[72] posebno u Pridnjestrovlju, gde su međupokret Jedinstvo-Unitatea 1988. godine formirale slovenske manjine,[73] i na jugu, gde organizacija Gagauz Halki, osnovana u novembru 1989. godine, došla je da zastupa Gagauze, tamošnju manjinu koja govori turski jezik.

Prvi demokratski izbori za Vrhovni sovjet Moldavske SSR održani su 25. februara 1990. Izbori za drugi krug održani su u martu. Narodni front je osvojio većinu glasova. Posle izbora, Mirča Snegur, reformisani komunista, izabran je za predsednika Vrhovnog sovjeta, a septembra postao predsednik republike. Reformistička vlada koja je preuzela funkciju u maju 1990. godine napravila je mnoge promene koje nisu prijale manjinama, uključujući promenu imena republike u junu iz Moldavske Sovjetske Socijalističke Republike u Sovjetsku Socijalističku Republiku Moldaviju i proglašenje predsednika narednog meseca. U isto vreme, rumunska trobojka sa moldavskim grbom usvojena je kao državna zastava, a Probudite se Rumuni, rumunska himna, postala je himna SSR Moldavije. U tom periodu je u svakoj zemlji postao aktivan Pokret za ujedinjenje Rumunije i Republike Moldavije.

U avgustu 1990. godine, nakon odbijanja sve više nacionalističke republičke vlade, da dodeli kulturnu i teritorijalnu autonomiju Gagauziji i Pridnjestrovlju, dve regije naseljene prvenstveno etničkim manjinama, kao odgovor na to, proglasile su Gagaušku Autonomnu Sovjetsku Socijalističku Republiku na jugu, u gradu Komrat. U septembru je Tiraspol, glavni grad na istočnoj obali reke Dnjestar, proglasio Pridnjestrovsku Moldavsku Sovjetsku Socijalističku Republiku. Parlament Moldavije je odmah proglasio ove deklaracije ništavnim.[74]

Sredinom oktobra 1990. otprilike 30.000 moldavskih nacionalističkih dobrovoljaca poslato je u Gagauziju i Pridnjestrovlje, gde je intervencijom sovjetske 14. armije sprečeno izbijanje nasilja.[75] (Sovjetska 14. armija, sada ruska 14. armija, imala je sedište u Kišinjevu od 1956.) Međutim, pregovori u Moskvi između gagauškog i pridnjestrovskog rukovodstva i vlade Sovjetske Socijalističke Republike Moldavije nisu uspeli.

U maju 1991. godine službeno ime države promenjeno je u Republika Moldavija.[74] Promenjeno je i ime Vrhovnog sovjeta, u Moldavski parlament.

Tokom pokušaja sovjetskog državnog udara u Moskvi 1991. godine protiv Mihaila Gorbačova, komandanti Sovjetskog Saveza Jugozapadnog teatra vojnih operacija pokušali su da uvedu vanredno stanje u Moldaviji. Njih je nadglasala moldavska vlada koja je izjavila da podržava ruskog predsednika Borisa Jeljcina, koji je vodio kontra-puč u Moskvi.[76] Dana 27. avgusta 1991. godine, nakon neuspešnog državnog udara, Moldavija je proglasila nezavisnost od Sovjetskog Saveza.

Decembarski izbori Stepana Topala i Igora Smirnova za predsednika Gagauzije i Pridnjestrovlja, kao i zvanični raspad Sovjetskog Saveza krajem godine, dodatno su povećali napetost u Moldaviji.[77]

Pridnjestrovlje[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Pridnjestrovlje i Rat u Pridnjestrovlju
Pridnjestrovlje u Moldaviji

Pridnjestrovlje je region istočno od reke Dnjestar, koji uključuje veliki udeo većinski rusofonskih Rusa i Ukrajinaca (51%, od 1989. godine, dok etnički Moldavci čine 40% manjine). Štab sovjetske 14. gardijske armije nalazio se u glavnom gradu regije Tiraspolju. Tamo su 2. septembra 1990. lokalne vlasti proglasile nezavisnu Pridnjestrovsku Moldavsku Sovjetsku Socijalističku Republiku.[74] Motivi ovog poteza bili su strah od porasta nacionalizma u Moldaviji i očekivano ponovno ujedinjenje zemlje sa Rumunijom nakon otcepljenja od SSSR-a. Tokom zime 1991–1992. dogodili su se sukobi između Pridnjestrovskih snaga i moldavske policije. Između 2. marta i 26. jula 1992, sukob je prerastao u vojnu intervenciju. Nakon intervencije 14. armije u sukob na strani separatista, rat je zaustavljen i 21. jula 1992. godine potpisan je Moskovski sporazum o principima mirovnog rešavanja oružanih sukoba u Transdnjestarskim okruzima Republike Moldavije.[77]

Od 2007. godine ruska vojska ostaje u Pridnjestrovlju, uprkos tome što je Rusija potpisala međunarodne sporazume o povlačenju i protiv volje moldavske vlade.[78][79] Vlada Moldavije i dalje nudi veliku autonomiju Pridnjestrovlju, dok vlada Pridnjestrovlja zahteva nezavisnost. Dejure, Pridnjestrovlje je međunarodno priznato kao deo Moldavije, ali defakto, moldavska vlada ne vrši nikakvu kontrolu nad teritorijom.[80]

Nezavisnost: prve godine, 1991–2001[uredi | uredi izvor]

Dana 8. decembra 1991. godine, Mirča Snegur, bivši komunistički reformator, sproveo je neopredeljene izbore za predsednika. 2. marta 1992. godine, zemlja je postigla formalno priznanje kao nezavisna država u Ujedinjenim nacijama.[81]

Moldavija se 1992. godine uključila u kratak sukob protiv lokalnih pobunjenika u Pridnjestrovlju, kojima su pomagale lokalno stacionirane ruske oružane snage i donski kozaci, što je rezultiralo neuspehom Moldavije da povrati kontrolu nad otcepljenom republikom.

Od 1993. godine Moldavija je počela da se distancira od Rumunije. Ustav Moldavije iz 1994. godine koristio je izraz „moldavski jezik“ umesto „rumunski“ i promenio je nacionalnu himnu "Naš jezik".

Dana 2. januara 1992. godine Moldavija je uvela tržišnu ekonomiju, liberalizujući cene, što je rezultiralo ogromnom inflacijom. Od 1992. do 2001. godine, mlada zemlja je pretrpela najgoru ekonomsku krizu, ostavivši veći deo stanovništva ispod linije siromaštva. 1993. godine uvedena je nacionalna valuta moldavski lej, koja je zamenila sovjetsku rublju. Kraj planske ekonomije takođe je značio da će industrijska preduzeća sama morati da kupuju zalihe i prodaju svoju robu, a većina menadžmenta nije bila spremna za takvu promenu. Industrija Moldavije, posebno mašinska industrija, postala je gotovo neaktivna, a nezaposlenost je naglo porasla. Ekonomska sreća Moldavije počela je da se menja 2001. godine; od tada zemlja beleži stalan godišnji rast između 5% i 10%. Početkom 2000-ih zabeležen je i značajan porast emigracije Moldavaca koji su tražili posao (uglavnom ilegalno) u Italiji, Portugaliji, Španiji, Grčkoj, Kipru, Turskoj, Rusiji i drugim zemljama. Doznake Moldavaca u inostranstvu čine skoro 38% BDP-a, Moldavije, što je drugi najveći procenat na svetu.[82] Zvanično, godišnji BDP Moldavije je oko 1000 dolara po stanovniku, međutim, značajan deo privrede ostaje neregistrovan zbog korupcije.

Pronacionalističke vlade premijera Mirče Druka (25. maja 1990. - 28. maja 1991.) i Valerija Muravskog (28. maja 1991. - 1. jula 1992.), pratila je umerenija vlada Andreja Sanjelija, tokom koje došlo je do opadanja prorumunskog nacionalističkog raspoloženja.[83] Nakon izbora 1994. godine, moldavski parlament usvojio je mere kojima se Moldavija udaljila od Rumunije.[80] Novi ustav Moldavije takođe je predvideo autonomiju Pridnjestrovlja i Gagauzije. Parlament Moldavije je 23. decembra 1994. godine usvojio „Zakon o posebnom pravnom statusu Gagauzije“, a 1995. godine je konstituisan.[84]

Nakon pobede na predsedničkim izborima 1996. godine, 15. januara 1997. godine, Petru Lučinski, bivši prvi sekretar Moldavske komunističke partije 1989–1991, postao je drugi predsednik zemlje. Nakon parlamentarnih izbora 22. marta 1998., nekomunističke stranke formirale su Savez za demokratiju i reforme. Međutim, mandat nove vlade premijera Jona Čibuka (24. januara 1997. - 1. februara 1999) obeležila je hronična politička nestabilnost, što je sprečilo primenu programa reformi.[80] Finansijska kriza u Rusiji, u to vreme glavnog ekonomskog partnera Moldavije, proizvela je ekonomsku krizu u zemlji. Životni standard je opao, 75% stanovništva živelo je ispod granice siromaštva, dok je ekonomska katastrofa dovela do emigracije 600.000 ljudi.[80]

Nove vlade formirali su Jon Sturza (19. februara - 9. novembra 1999) i Dumitru Bragis (21. decembra 1999 - 19. aprila 2001). Parlament je 21. jula 2000. usvojio amandman na Ustav kojim je Moldavija transformisana iz predsedničke u parlamentarnu republiku, u kojoj se predsednik bira sa tri petine glasova u parlamentu, a ne više direktno od naroda.[80]

Povratak komunizma, 2001–2009[uredi | uredi izvor]

Protesti 2002. godine.

Samo 3 od 31 političke stranke osvojile su više od 6% glasova potrebnih za izbor mesta u parlamentu na izborima 25. februara 2001. godine. Osvojivši 49,9% glasova, Partija komunista Republike Moldavije (ponovo uspostavljena 1993. godine, nakon što je 1991. zakonom ukinuta), dobila je 71 od 101 mesta u parlamentu i izabrala je Vladimira Voronjina za trećeg predsednika države 4. aprila 2001. Novu vladu formirao je 19. aprila 2001. godine Vasile Tarlev. Zemlja je postala prva postsovjetska država u kojoj se na vlast vratila nereformisana komunistička partija.[80] U martu – aprilu 2002, opoziciona Hrišćansko-demokratska narodna partija organizovala je u Kišinjevu masovni protest protiv planova vlade da ispuni svoje izborno obećanje i uvede ruski kao drugi državni jezik zajedno sa obaveznim učenjem u školama.[85] Vlada je poništila ove planove.

Odnos između Moldavije i Rusije pogoršao se u novembru 2003. zbog ruskog predloga za rešenje Pridnjestrovskog sukoba, koji su moldavske vlasti odbile da prihvate[86] jer je predviđao dvadesetogodišnje rusko vojno prisustvo u Moldaviji. Plan federalizacije za Moldaviju takođe bi pretvorio Pridnjestrovlje i Gagauziju u manjinu koja ima pravo veta nad svim glavnim političkim pitanjima Moldavije. Od 2006. godine približno 1.200 pripadnika 14. armije i dalje je stacionirano u Pridnjestrovlju, čuvajući veliko skladište municije u Colbasni. Poslednjih godina pregovori između pridnjestrovskih i moldavskih lidera vode se uz posredovanje Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS), Rusije i Ukrajine, u poslednje vreme uključili su se posmatrači iz Evropske unije i Sjedinjenih Država, stvarajući format 5 + 2.

Nakon zastoja sa Rusijom u novembru 2003. godine, dogodio se niz promena u spoljnoj politici Moldavije, usmerenih na približavanje Evropskoj uniji. U kontekstu širenja EU na istok, Moldavija želi da potpiše Sporazum o stabilnosti i pridruživanju. Sprovela je svoj prvi trogodišnji akcioni plan u okviru Evropske politike susedstva (ENP) EU.[87][88]

Na izborima u martu 2005. godine, Partija komunista (PKRM) osvojila je 46% glasova (56 od 101 mesta u parlamentu), Demokratski blok Moldavije (BMD) 28,5% glasova (34 poslanika), a Hrišćansko-demokratska narodna partija (PPHD) osvojila je 9,1% (11 poslanika). Dana 4. aprila 2005. Vladimir Voronjin je ponovo izabran za predsednika zemlje, podržao ga je deo opozicije, a 8. aprila Vasile Tarlev je ponovo postavljen za premijera.[80] Dana 31. marta 2008. Vasilea Tarleva zamenila je Zinaida Grečani na mestu premijera.

Građanski protesti 2009. godine.

Nakon parlamentarnih izbora 5. aprila 2009. godine, Komunistička partija je osvojila 49,48% glasova, zatim Liberalna partija sa 13,14% glasova, Liberalno demokratska partija sa 12,43% i Alijansa "Moldova Noastra" sa 9,77%. Opozicioni lideri protestovali su protiv ishoda izbora nazvavši ih lažnim i zahtevali su ponovljene izbore. Preliminarni izveštaj posmatrača OEBS-a ocenio je glasanje generalno slobodnim i poštenim. Međutim, jedan član OEBS-ovog posmatračkog tima izrazio je zabrinutost zbog tog zaključka i rekao da on i određeni broj drugih članova tima osećaju da je bilo izvesnih manipulacija, ali nisu uspeli da pronađu bilo kakav dokaz.[89]

Dana 6. aprila 2009. godine, nekoliko nevladinih organizacija i opozicionih partija organizovalo je protest u Kišinjevu, okupivši oko 15.000 ljudi uz pomoć društvenih mreža kao što su Tviter i Fejsbuk. Demonstranti su optužili komunističku vladu za izbornu prevaru. Široko su se koristile antikomunističke i prorumunske parole. Demonstracija je izmakla kontroli 7. aprila i prerasla u nerede kada je deo gomile napao predsedničke kancelarije i provalio u zgradu parlamenta, pljačkajući i paleći njegovu unutrašnjost.[90][91] Policija je vratila kontrolu u noći 8. aprila, uhapsivši i pritvorivši nekoliko stotina demonstranata. Brojni pritvorenici prijavili su premlaćivanja od strane policije kada su ih pustili.[91][92] OEBS i druge međunarodne organizacije osudile su nasilje na obe strane (demonstrante i policiju).[93][94] Troje mladih ljudi umrlo je tokom dana protesta. Opozicija je za ove smrtne slučajeve krivila policijsku zloupotrebu, dok je vlada tvrdila da one nisu povezane sa protestima ili nesrećama. Vladini zvaničnici, uključujući predsednika Vladimira Voronina, nazvali su nerede pokušajem državnog udara i optužili Rumuniju da ga je organizovala.[89] Opozicija je optužila vladu da je organizovala nerede uvodeći agente provokatore među demonstrantima. Politička klima u Moldaviji ostala je nestabilna. Parlament nije uspeo da izabere novog predsednika.[95] Iz tog razloga, parlament je raspušten i održani su novi opšti izbori 29. jula 2009. godine, a komunisti su izgubili vlast od Alijanse za evropske integracije, proevropske koalicije.[96]

Administracija Liberalnih demokrata, od 2009. do danas[uredi | uredi izvor]

Pokušaj nove vladajuće koalicije da na referendumu 2010. godine izmeni ustav Moldavije kako bi omogućila predsedničke izbore narodnim glasanjem propao je zbog nedostatka izlaznosti. Parlamentarni izbori u novembru 2010. zadržali su status kvo između vladajuće koalicije i komunističke opozicije. 16. marta 2012,[97] parlament je izabrao Nikolaja Timoftija za predsednika sa 62 glasa od 101, pri čemu je PKRM bojkotovao izbore, čime je okončana politička kriza koja je trajala od aprila 2009.[98] Na izborima u novembru 2014. proevropske stranke zadržale su većinu u parlamentu.[99]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Anisyutkin, N.K.; Kovalenko, S.I.; Burlacu, V.A.; Ocherednoi, A.K.; Chepalyga, A.L. (2012). „Bairaki–a lower paleolithic site on the lower dniester”. Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia. 40 (1): 2—10. doi:10.1016/j.aeae.2012.05.002. 
  2. ^ „Articles”. paleogeo.org. Arhivirano iz originala 20. 05. 2013. g. Pristupljeno 4. 05. 2018. 
  3. ^ „Archaeology_2013_04.pdf” (PDF). docviewer.yandex.ru. Pristupljeno 4. 05. 2018. 
  4. ^ Iranica Antiqua,vol. XXXVII 2002 Archeological Transformations: Crossing the Pastoral/Agricultural Bridge by Philip L. Khol
  5. ^ A.V. Boldur, Istoria Basarabiei, Editura Frunza, p.111-119
  6. ^ Soldier Khan Arhivirano 2012-08-01 na sajtu Wayback Machine, Mike Bennighof, Ph.D.
  7. ^ „Archived copy” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 2013-12-19. g. Pristupljeno 2012-11-28. 
  8. ^ For Basil Lupul see N.Norga "Byzance après Byzance", pp. 163–81
  9. ^ see Steven Runciman. "The Great Church in captivity" Edition 3, 1985 pp. 286–7, 341–3, 370
  10. ^ Hanioğlu 2008, str. 7
  11. ^ a b Mitrasca 2002, str. 6
  12. ^ Mitrasca 2002, str. 10–11
  13. ^ Ion Nistor, Istoria Basarabiei, 4th edition, Cartea moldovenească, Chișinău, 1991, p. 179-189
  14. ^ Ion Nistor, p.190-191
  15. ^ Mitrasca 2002, str. 23
  16. ^ Leustean, Lucian, ur. (2009). Eastern Christianity and the Cold War, 1945–91. Routledge. str. 213. ISBN 9780203865941. 
  17. ^ Ion Nistor, p. 224-244
  18. ^ Ion Nistor, p. 249-255
  19. ^ „Mennonite-Nogai Economic Relations, 1825–1860”. Arhivirano iz originala 2013-01-08. g. Pristupljeno 2009-09-01. 
  20. ^ Figes, Orlando (2011). The Crimean War: A History. Macmillan. str. 18. ISBN 9781429997249. 
  21. ^ Mitrasca 2002, str. 25
  22. ^ Ion Nistor, Istoria Basarabiei, Cernăuți, 1921
  23. ^ „Jewish Moldova”. Arhivirano iz originala 2009-01-13. g. 
  24. ^ Ion Nistor, p.197-214
  25. ^ Bessarabia by Charles Upson Clark, 1927, chapter 8 Arhivirano 2012-12-12 na sajtu Wayback Machine: "Danas Bugari čine jedan od najčvršćih elemenata u Južnoj Besarabiji, brojeći (sa Gagauzima, tj. hrišćanima koji govore turski jezik takođe iz Dobrudže) skoro 150.000. Kolonizacija je dovela brojne ruske seljake, a ruska birokratija je uvezala ruske službenike i profesionalce; prema rumunskoj proceni iz 1920. godine, Rusa je bilo oko 75 000 (2,9%), a Lipovaca i Kozaka 59 000 (2,2%); Ukrajinci su brojili oko 254.000 (9,6%). To, plus oko 10.000 Poljaka, dovodi do ukupnog broja Slovena na 545.000 u 2.631.000 stanovnika, ili oko jedne petine"
  26. ^ Ion Nistor, Istoria Bassarabiei, Cernăuți, 1921
  27. ^ Flavius Solomon, Die Republik Moldau und ihre Minderheiten (Länderlexikon), in: Ethnodoc-Datenbank für Minderheitenforschung in Südostosteuropa, p. 52
  28. ^ „Bessarabia by Charles Upson Clark, 1927, chapter 7”. Arhivirano iz originala 2009-01-11. g. 
  29. ^ Mitrasca 2002, str. 28–29
  30. ^ "Activitatea legislativă a Sfatului Țării și autodeterminarea Basarabiei" ("The Legislative Activity of Sfatul Țării and the Self-determination of Bessarabia") Arhivirano 2011-07-22 na sajtu Wayback Machine, Literatura și Arta, 11 September 2008
  31. ^ Corneliu Chirieș, "90 de ani de la Unirea Basarabiei cu România" ("90 Years Since the Union of Bessarabia with Romania") Arhivirano 2009-03-18 na sajtu Wayback Machine, Observator de Bacău, 23 March 2008
  32. ^ Ion Nistor, Istoria Basarabiei, 4th edition, Chișinău, Cartea moldovenească, 1991, p. 281
  33. ^ Petre P. Panaitescu, Istoria Românilor, 7th edition, Editura didactică și pedagogică, București, 1990, p. 322
  34. ^ Pantelimon Halippa, Anatolie Moraru, Testament pentru urmași, München, 1967, reprint Hyperion, Chișinău, 1991, pp. 82–86
  35. ^ Charles Upson Clark, "Bessarabia", Chapter XIX, New York, 1926, Chapter 19 Arhivirano 2011-02-23 na sajtu Wikiwix|Wikiwix
  36. ^ P.Halippa, A.Moraru, Testament pentru urmasi, 2nd edition, Hyperion, Chișinău, 1991, p.85-87
  37. ^ Cristina Petrescu, "Contrasting/Conflicting Identities: Bessarabians, Romanians, Moldovans" in Nation-Building and Contested Identities, Polirom, 2001, pg. 156
  38. ^ King, C. The Moldovans: Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, 2000, pg. 35
  39. ^ a b Dascăl, Octavian (2010). „Scurte considerații privind modernizarea Basarabiei în primul deceniu interbelic (1918–1928). Pe marginea unei recente apariții editoriale la Chișinău” (PDF). Revista Arhivelor. National Archives of Romania. 87 (1): 183—205. ISSN 1453-1755. Pristupljeno 4. 01. 2014. 
  40. ^ a b Alberto Basciani, "La Difficile unione. La Bessarabia e la Grande Romania", Aracne, 2007, pg. 118
  41. ^ Charles King, "The Moldovans: Romania, Russia, and the Politics of Culture", Hoover Press, 2000, pg. 35
  42. ^ Johari, J. C. (2000). Soviet Diplomacy 1925–41. Anmol Publications PVT. LTD., 2000. str. 99—101. ISBN 978-81-7488-491-6. Pristupljeno 16. 9. 2010. [mrtva veza]
  43. ^ Bulei, Ioan (mart 1998). „Roma, 1924–1927”. Magazin Istoric. Fundația Culturală Magazin Istoric (3). Arhivirano iz originala 2007-10-17. g. Pristupljeno 2008-02-26. 
  44. ^ King, Charles (2000). The Moldovans: Romania, Russia, and the politics of cultureNeophodna slobodna registracija. Hoover Institution Press. str. 39. ISBN 9780817997922. Pristupljeno 21. 4. 2014. 
  45. ^ Wayne S Vucinich, Bessarabia In: Collier's Encyclopedia (Crowell Collier and MacMillan Inc., 1967) vol. 4, p. 103
  46. ^ „Moldova”. Arhivirano iz originala 2017-02-02. g. Pristupljeno 4. 05. 2018. 
  47. ^ Prusin, Alexander (2010). The Lands Between: Conflict in the East European Borderlands, 1870–1992. Oxford University Press. str. 101. ISBN 978-0-19-929753-5. Pristupljeno 16. 9. 2010. 
  48. ^ a b Cristina Petrescu, "Contrasting/Conflicting Identities: Bessarabians, Romanians, Moldovans" in Nation-Building and Contested Identities, Polirom, 2001, pg. 159
  49. ^ King, Charles (2000). The Moldovans: Romania, Russia, and the politics of culture. Hoover Institution Press, Stanford University. str. 23. ISBN 0-8179-9792-X. 
  50. ^ King, Charles (2000). The Moldovans: Romania, Russia, and the politics of culture. Hoover Institution Press, Stanford University. str. 44. ISBN 0-8179-9792-X. 
  51. ^ „History”. mnam.md. Arhivirano iz originala 2017-04-01. g. Pristupljeno 2017-03-29. 
  52. ^ Airline companies in Rumania (1918–1945)[mrtva veza]
  53. ^ King, Charles (2000). The Moldovans: Romania, Russia, and the Politics of Culture. Hoover Institution Press, Stanford University. str. 181. ISBN 0-8179-9792-X. 
  54. ^ Nagy-Talavera, Nicolas M. (1970). Green Shirts and Others: a History of Fascism in Hungary and Romania. str. 305. 
  55. ^ King, Charles (2000). The Moldovans: Romania, Russia, and the Politics of Culture. Hoover Institution Press, Stanford University. str. 94. ISBN 0-8179-9792-X. 
  56. ^ Tismăneanu Report Arhivirano 2008-04-08 na sajtu Wayback Machine, pages 584 and 587
  57. ^ Comisia Prezidențială pentru Analiza Dictaturii Comuniste din România: Raport Final / ed.: Vladimir Tismăneanu, Dorin Dobrincu, Cristian Vasile, București: Humanitas, 2007, 879 pp., ISBN 978-973-50-1836-8 (Tismăneanu Report)
  58. ^ Comisia prezidențială pentru alaliza dictaturii comuniste din România. Raport final. Humanitas, București, 2008, p. 585, see also electronic version Arhivirano 2008-04-08 na sajtu Wayback Machine
  59. ^ Sinclair, Ian (1991). Daniel Bardonnet, ур. Le règlement pacifique des différends internationaux en Europe. Hague: Martinus Nijhoff Publishers. стр. 36. ISBN 0-7923-1573-1. 
  60. ^ King, Charles (2000). The Moldovans: Romania, Russia, and the politics of culture. Hoover Institution Press, Stanford University. стр. 91. ISBN 0-8179-9792-X. 
  61. ^ Arbatov, Aleksei Georgievich (1997). Managing Conflict in the Former Soviet Union: Russian and American Perspectives. MIT Press. стр. 154-155. ISBN 0-262-51093-6. 
  62. ^ Tismaneanu Report, p. 755-758
  63. ^ King, Charles (2000). The Moldovans: Romania, Russia, and the politics of culture. Hoover Institution Press, Stanford University. стр. 96. ISBN 0-8179-9792-X. 
  64. ^ Tismaneanu Report, p. 758
  65. ^ Comisia Prezidențială pentru Analiza Dictaturii Comuniste din România: Raport Final / ed.: Vladimir Tismăneanu, Dorin Dobrincu, Cristian Vasile, București: Humanitas. 2007. ISBN 978-973-50-1836-8. str. 754.
  66. ^ Elena Șișcanu, Basarabia sub ergimul bolşevic (1940–1952), București, Ed. Semne, 1998, p.111
  67. ^ E.S. Lazo, Moldavskaya partiynaya organizatsia v gody stroitelstva sotsializma(1924–1940), Chișinău, Știința, 1981, p. 38
  68. ^ William Crowther, "Ethnicity and Participation in the Communist Party of Moldavia", in Journal of Soviet Nationalities I, no. 1990, p. 148-49
  69. ^ King 2000, str. 121 harvnb greška: više ciljeva (8×): CITEREFKing2000 (help)
  70. ^ Architecture of Chișinău Arhivirano 2010-05-13 na sajtu Wayback Machine on Kishinev.info, Retrieved on 2008-10-12
  71. ^ a b "Romanian Nationalism in the Republic of Moldova Arhivirano 2007-09-27 na sajtu Wayback Machine" by Andrei Panici, American University in Bulgaria, 2002; pages 39–41
  72. ^ Political Parties Arhivirano 2006-10-06 na sajtu Wayback Machine, Fedor, Helen, ed. Moldova: A Country Study. GPO for the Library of Congress, Washington, D.C., 1995
  73. ^ a b v "Ethnicity and power in the contemporary world" Chapter 5, "Dynamics of the Moldova Trans-Dniester ethnic conflict (late 1980s to early 1990s)" – From declaring sovereignty to declaring independence Arhivirano 2010-05-27 na sajtu Wayback Machine, Kumar Rupesinghe and Valery A. Tishkov, United Nations University Press, 1996
  74. ^ "O položenii nacionalьnыh menьšinstv v Respublike Moldova" Arhivirano 2008-10-23 na sajtu Wayback Machine human rights assessment by Memorial, May, 1992
  75. ^ Roberts, Adam; Garton Ash, Timothy (2009). Civil Resistance and Power Politics: The experience of Non-violent Action from Gandhi to the Present. Oxford University Press. str. 109–110. ISBN 9780199552016. 
  76. ^ a b „6 The august 1991 coup attempt and the transition to independence”. unu.edu. Arhivirano iz originala 10. 03. 2009. g. Pristupljeno 4. 05. 2018. 
  77. ^ Statement by H.E. Mr. Andrei Stratan at the General Debate of the Sixty Second Session of the UN General Assembly, New-York, 1 October 2007 Arhivirano 5 oktobar 2008 na sajtu Wayback Machine: "I would like to reiterate on this occasion the position of the Republic of Moldova according to which the withdrawal of the Russian troops that remain on the Moldovan territory against its will, in conformity with the obligations assumed by the Russian Federation in 1999 in Istanbul, would create the necessary premises for ratifying and applying the Adapted CFE Treaty."
  78. ^ „Archived copy”. Arhivirano iz originala 2007-12-04. g. Pristupljeno 2009-09-01.  Jamestown: "Moldovan President wants out of Russia's orbit"
  79. ^ a b v g d đ e Horia C. Matei, "State lumii. Enciclopedie de istorie." Meronia, București, 2006, p. 292-294
  80. ^ Republic of Moldova Arhivirano 2010-07-02 na sajtu Wayback Machine at data.un.org
  81. ^ „Moldova: Information Campaign to Increase the Efficiency of Remittance Flows”. International Organization for Migration. 10. 12. 2008. [mrtva veza]
  82. ^ Helen Fedor, ed. Moldova: A Country Study Arhivirano 2010-11-21 na sajtu Wayback Machine Washington: GPO for the Library of Congress, 1995.
  83. ^ alegeri.md: "About Gagauz ATU" Arhivirano 2011-07-22 na sajtu Wayback Machine
  84. ^ BBC News: "Forced Russian lessons spark Moldova protest " Arhivirano 2016-03-04 na sajtu Wayback Machine, 9 January 2002
  85. ^ Dr. Mihai Gribincea: "Russian troops in Transnistria – a threat to the security of the Republic of Moldova Arhivirano 2013-05-12 na sajtu Wayback Machine"
  86. ^ „Moldova-EU Action Plan Approved by European Commission”. www.azi.md. 14. 12. 2004. Arhivirano iz originala 4. 12. 2007. g. Pristupljeno 2. 7. 2007. 
  87. ^ „EU/Moldova Action Plan” (PDF). Arhivirano (PDF) iz originala 2009-08-15. g. 
  88. ^ a b BBC: "Romania blamed over Moldova riots Arhivirano 2009-04-09 na sajtu Wayback Machine", 8 April 2009
  89. ^ SevenTimes.ro: "Supporting actions for Moldova's riot" Arhivirano 2010-01-21 na sajtu Wayback Machine, 08 April 2009
  90. ^ a b "The protest initiative group: LDPM is the guilty one for the devastations in the Chișinău downtown[mrtva veza]", April 08, 2009
  91. ^ Al Jazeera English: "Violent protests after Moldova poll Arhivirano 2009-04-10 na sajtu Wayback Machine", 7 April 2009.
  92. ^ OSCE press release: "OSCE Mission to Moldova condemns post-election violence and appeals to all sides for restraint Arhivirano 2009-10-05 na sajtu Wayback Machine"
  93. ^ „Moldova: MEPs condemn grave violations of human rights following parliamentary elections”. Arhivirano iz originala 2009-05-13. g. 
  94. ^ „Moldova parliament fails to elect president, crisis deepens”. Arhivirano iz originala 05. 09. 2012. g. Pristupljeno 14. 05. 2021. 
  95. ^ Harding, Luke (30. 7. 2009). „Moldova votes out Europe's last ruling Communists”. the Guardian. Arhivirano iz originala 8. 03. 2018. g. Pristupljeno 4. 05. 2018. 
  96. ^ „Moldovan Parliament Sets Presidential Election For March 16”. Rferl.org. 7. 03. 2012. Arhivirano iz originala 15. 03. 2012. g. Pristupljeno 16. 03. 2012. 
  97. ^ Washington Post, Moldova elects pro-European judge Timofti as president, ending 3 years of political deadlock Arhivirano 2012-03-17 na sajtu Wayback Machine
  98. ^ Balmforth, Richard (1. 12. 2014). „Moldova set to press on with pro-Europe course after election”. Reuters. Arhivirano iz originala 23. 10. 2015. g. Pristupljeno 4. 05. 2018. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Istorija Moldavije na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Молдавије&oldid=27677726”