Istorija pravoslavne crkve

Istorija pravoslavne crkve po predanju, počinje od Isusa Hrista i apostola. Budući da su pravila apostolske vere osnovni kriterijum pravoslavnog učenja, istorija pravoslavlja počinje zajedno sa istorijom hršićanstva, tj. od događaja koji su vezani za sam početak crkvene istorije od vaznesenja i pedesetnice.

Drugim rečima, pravoslavlje počinje od formiranja zajednice pozvanih hrišćana, koja se potpuno razlikuje od tradicionalne starozavetne religije u novou zavetu, a ta zajednica naziva se (grč. εκκλησία - Црква).

Istorija

Pravoslavno hrišćanstvo dobija svoj današnji oblik u kasnoj antici (između 3. i 8. veka), kada su održavani vaseljenski sabori, rešavani doktrinarni sporovi, iskustvo crkve se zasniva na božijem otkrivenju koje su u Starom zavetu zapisali proroci, a u Novom zavetu Sveti apostoli i koje su u svojim spisima potvrdili oci crkve. Saglasje u veri između proroka, apostola i otaca je oduvek smatrano neophodnim polazištem i merilom istinitosti života crkve. Vremenom je stvoreno pet patrijaršija za organizovanje hrišćanskog sveta, a četiri od ovih drevnih patrijaršija su ostale do danas. Pravoslavni bogoslužbeni običaji su se ustalili u svom trajnom obliku (uključujući liturgije i glavne crkvene praznike).

Poreklo istočnog pravoslavlja

Sve hrišćanske denominacije su ukorenjene u život i službe Isusa Hrista i dele isto poreklo. Rani vernici su bili deo jednog tela, jedne crkve. Međutim, tokom deset vekova nakon vaskrsenja, crkva je doživela mnoge nesuglasice i raskol na, istočno pravoslavlje i rimokatolicizam to su bili rezultat ovih ranih raskola. Neslaganje između ove dve grane hrišćanskog sveta postojalo je dugo, ali jaz između rimske i istočne crkve povećavao se tokom prvog milenijuma sa progresijom pogoršanja sporova.

Što se tiče verskih pitanja, dve crkve razilazile su se oko pitanja koja se odnose na prirodu Svetog duha, o „bezgrešnom začeću” Bogorodice, upotreba ikona u bogosluženju i oko tačnog datuma za proslavu Uskrsa. Kulturne razlike su takođe igrale veliku ulogu, sa istočnjačkim načinom razmišljanja koji je više bio sklon filozofiji, misticizmu i ideologiji, a zapadni pogledi više vođeni praktičnim i pravnim mentalitetom.

Proces odvajanja podstaknut je 330. godine nove ere kada je car Konstantin odlučio da prestonicu Rimskog carstva preseli u Vizantijsko carstvo, (u grad Carigrad današnji Istambul). Kada je umro, njegova dva sina su podelila svoju vlast, jedan je preuzeo istočni deo carstva i vladao iz Konstantinopolja, a drugi zapadni deo, koji je vladao iz Rima.

Prvi vekovi

Sinajski molitvenik

Istorija Pravoslavlja je istorija crkve, koju karakteriše ogorčena borba za očuvanje čistote vere koju su apostoli preneli svojim naslednicima episkopima. Progoni hrišćana u prvim vekovima, ne samo da nisu ugasili pravoslavlje i veru i razvoj Božije crkve, nego su, kroz vid mučeništva, i čuda koja su se pri tome dešavala, potpomogli da se ona održi i relativno brzo širi. Posle obraćanja rimskog cara Konstantina u hrišćanstvo, došao je tzv. Milanski edikt (313), u kome je svečano proklamovana sloboda hrišćanstva, uz solobodu drugih vera. Preciznije rečeno, obraćanje cara Konstantina imalo je za posledicu preokret u odnosu crkve i države, preokret veći od svih koje je hrišćanstvo ikada doživelo (za pravoslavlje, car Konstantin je i do danas ostao „oruđe pobede svetlosti nad mrakom").

Arijanska kriza bila je početak onih bogoslovskih sporova, koji će skoro pet vekova potresati pravoslavlje i crkvenu istoriju. Ali, u njoj se prekaljuje vera Hristove crkve i rađa se Vizantija, sa onom vizijom crkvene svesti, koja je i do danas prisutna u pravoslavlju. Rađa se Vizantija (Novi Rim), koja je, iako ispunjena antagonizmom između nje i Rima, mesto gde je pravoslavlje dobilo svoju sadašnju formu (svoj istorijski kanon). Jer, u Vizantiji je okončan razvoj pravoslavnog bogosluženja, vizantijski tipici i evhologiji (XIII i XIV vek) skoro se ne razlikuju od današnjih služebnika i ustava, u Vizantiji je konačno nastao kodeks Svetih otaca (koji do danas čini osnovu pravoslavnog bogoslovlja), po vizantijskom kanonu slika se pravoslavna ikona i, najzad, u vizantijskom periodu razvio se duh pobožnosti koji se iskazuje rečju crkvenost.

Epoha vaseljenskih sabora

Glavni članak: Vaseljenski sabor

Ikona Prvog sabora u Nikeji.

Period između četvrtog i osmog vekova (u istoriji Pravoslavlja) obično se naziva epohom vaseljenskih sabora. Četvrti vek, pored pojave monaštva, obeležava i jasno formulisanje apostolske vere ο Cvetoj trojici. Istovremeno, osuđuje se učenje aleksandrijskog sveštenika Arija, kao i aktuelne jeresi tog perioda (Makedonijanizam; Apolinarijanizam). Naredni peti vek, karakterišu treći i četvrti vaseljenski sabori. Efeski sabor (431), koji definiše doktrinu ο sjedinjavanju dveju priroda u jedinstvenoj ipostasi Logosa i doktrinu ο Bogorodici (pored toga osuđuje i svrgava nestorijanstvo) i Halkidonski sabor (451), koji predstavlja najviši domet pravoslavlja, jer definiše dogmat ο Hristovom bogočoveštvu i osuđuje monofizitstvo (zapravo cela epoha vaseljenskih sabora otkriva se kao pitanje smisla bogočoveštva Isusa Hrista za svet i za čoveka). Uz proglašenje dogmata, Halkidonski sabor uzdiže jerusalimski presto na stepen Patrijaršije i potvrđuje odluku drugog vaseljenskog sabora (381), kojom Carigrad zauzima drugo mesto u crkvi (posle Rima).

Pokrštavanje slovena

Glavni članak: Pokrštavanje Slovena

Sveti Ćirilo i Metodije

Posle perioda vaseljenskih sabora, tradicija pravoslavlja je u stalnom procesu tumačenja i dokazivanja (pravoslavlje ima sadržaj identifikovan u Svetom pismu, predanju i u dogmatskim tekstovima crkve, kojima Sveti duh daje autentičnost). Uz to, u životu Vizantije počinje hristijanizacija Slovena (na vizantijskim korenima) kada počinje novo i izuzetno značajno poglavlje u istoriji pravoslavlja. Slovenska misija (započeta dvostrukim blagoslovom Vizantije i Rima) označila je početak misionarske aktivnosti Sv. Đirila i Metodija u centralnoj evropi. Njihovu misiju ne karakteriše samo prevod pravoslavnih tekstova na slovenski jezik, služenje Liturgije po istočnom obredu i na slovenskom jeziku, niti stvaranje glagoljice (stariji oblik slovenskog pisma), već je delo Đirila i Metodija postalo znamenje nacionalnog oslobođenja i slovenske kulture uopšte. Uprkos gonjenju latina i anatemisanju nauke koju su propovedali (pravoslavlje), njihovo delo održalo se kao najviša svetinja kod slovena.

Rimske pretenzije i raskol crkve

Glavni članak: Veliki raskol

Gotovo rame uz rame sa misijom Sv. Đirila i Metodija, išlo je i pitanje rimskih pretenzija na Vizantiju, koja je, sve što se nalazilo izvan njenih granica, obeležavala terminom „varvarstva". Drugim rečima, krajem IX veka dolazi do velike netolerantnosti i oholosti, koje su pratile mešanje pape Nikole I (857-867) i njegovih naslednika u unutrašnju problematiku Vizantije. Taj događaj zabeležen je u istoriji pravoslavlja kao spor između Patrijarha Fotija I (820-895) i pape Nikole I, okončan na Carigradski sabor (879—880) (ovaj sabor je, po rangu u pravoslavlju, skoro na istom nivou kao raniji Vaseljenski sabori). Naime, patrijarh Fotije prvi je jasno i precizno ukazao na nepravilnosti novina u doktrini zapadne crkve (papizam i učenje ο ishođenju Svetog duha Filiokve), optuživši papu Nikolu I za jeres. Time je označen i početak istinske crkvene i pravoslavne reakcije na zablude zapada (bogoslovske, kulturne i istorijske razlike, između istoka i zapada, traju već od IV veka). Ta reakcija dovela je do kanonskog odvajanja i prekida liturgijske zajednice između rimskog i carigradskog prestola, 1054. godine.

Pokušaji unijaćenja pravoslavnih

Glavni članak: Istočne katoličke crkve

Zemlje koje imaju sjedišta istočnih katoličkih crkava (crvena: vizantijski obred, zelena: aleksandrijski obred, žuta: ostale)

Odmah posle rimskog raskola od pravoslavne crkve, činjeni su mnogi pokušaji pomirenja, ali germanski orijentisano i reformisano (Gregorijanska reforma) papstvo IX veka nije više bilo nastrojeno ka jednoj od osnovnih karakteristika pravoslavlja sabornosti, dok su krstaški ratovi definitivno produbili antagonizam između dve strane (pravoslavne i rimokatoličke). Ipak, papstvo, poljuljano usled raskola od crkve, i Vizantija, ugrožena od Osmanski turaka, pristali su na održavanje drugog lionskog sabora (1274), koji je imao antipravoslavni karakter i koji je pokazao da je suviše kasno da se stvori atmosfera uzajamnog poštovanja i poverenja, u kojoj je jedino moglo da dođe do autentično bogoslovskog dijaloga. U tom smislu, XIV vek donosi velike bogoslovske sporove, jer formalne saborske odluke (u Carigradu, 1341; 1347; 1351), koje su potvrđivale bogoslovlje ο realnom „učestvovanju" čoveka u Bogu, pa prema tome ο realnoj razlici između „suštine" i „energije" u Bogu, nisu se podudarale s tadašnjim vladajućim latinskim bogoslovljem. Drugim rečima, XIV vek je u pravoslavlju bio vreme palamističkih sukoba, tj. isihastičke obnove, koja je dovela do formiranja nove neopatrističke definicije pravoslavlja (Sv. Grigorije Palama, 1359, izneo je svoje čuveno učenje ο razlikovanju između nesaznatljive suštine i nestvorene energije Božije, koje je postalo deo zvaničnog učenja poravoslavlja). Ovo neopatrističko pravoslavlje imalo je i odbrambeni karakter u sučeljavanju sa sholastičkom teologijom zapada, u čijem je okviru u XV veku bio pravi metež u vezi sa odnosom između papstva i crkvenih sabora (jedni su bili za prevlast autoriteta papstva, a drugi za autoritet crkvenih sabora). Jedan od sabora iz ovog perioda (Ferarsko-firentinski sabor, 1438-1439) jeste događaj od velike teološke važnosti, bez obzira na mnoge neteološke faktore koji su doprineli uslovima pod kojima se on održavao. Naime, ovaj sabor definisao je susret - Uniju pravoslavlja sa zapadnom teologijom, brišući osnovne dogmate pravoslavlja, mada unija nije bila zvanično proglašena sve do 1452. godine, kada je objavljena u crkvi Svete Sofije u Carigradu. Ubrzo, posle toga (29. maja 1453), trupe Mehmeda II zauzele su Carigrad, čime je otpočela era Otomanske imperije i istovremeno era pomračenja pravoslavlja, koja će ostaviti duboki trag u svesti Istočne crkve. Ipak, posle pada Carigrada, Patrijarh Genadije II Carigradski, prvi carigradski Patrijarh pod Turcima, svojim prvim aktom ukinuo je ovu Uniju svojim učenim traktatima (grč. σκολάρις - школарац, научник).

Period turske vladavine i komunističke pošasti

Glavni članak: Hrišćanstvo u Osmanskom carstvu

Spaljivanje moštiju svetog Save.

U periodu ropstva pod Osmanskim Turcima, pravoslavlje obeležavaju tri činjenice: zaoštravanje nacionalizma, koji je pretio da uguši svest ο jedinstvu Hristove crkve; izvestan pad crkvene prosvećenosti, čiji je sada cilj bio da sačuva jedinstvo i, na kraju, polemika sa inovernima, pre svega Latinima (koji su vršili propagandu na istoku), a potom i protestantima. Polemika s protestantima, koji su se u to vreme pojavili na istorijskoj sceni, ispoljena je naročito u vreme Patrijarha Jeremije II (1572-1595), koji je u odgovoru tibingenskim luteranskim teolozima otkrio eksplicitnu jeretičnost augzburške veroispovesti s pravoslavnog stanovišta (ovom polemikom, i eventualnom unijom sa pravoslavljem, prvi reformatori su pokušali da obezbede apostolsko prejemstvo). No, kako prema zvaničnoj istoriji u odnosima s protestantima tako i prema formiranju unijatskih crkava (grkokatoličkih), koje se ostvaruju u pravoslavnim oblastima, pritiskom Rimokatolika u Austriji i Poljskoj (Brest, 1596; Transilvanija, 1700), Pravoslavlje pokazuje ne samo otpor nego i to da postoji načelna protivrečnost između Istoka i Zapada. U prilog tome ide i pojava Filokalije (1792), zbirke duhovnih tekstova, koja je na svojstven način sačuvala pravoslavlje od latinizacije (pojava pod uplivom rimokatoličkih poljskih škola). Ali, početkom XIX veka, za pravoslavlje počinje jutro slobode u obliku nacionalnog oslobođenja od turske dominacije (ustanci u Srbiji, 1804. i 1815; grčki ustanak, 1821; oslobodilački rat Rusko-turski rat (1877—1878)).

Naredni period karakteriše pojava bezbožničkih komunističkih država, uz nove progone pravoslavlja, koje je trajalo sve do pred kraj XX veka.

Crkveno upravljanje

Glavni članak: Katoličnost

Sedamdeset apostola

Istočna pravoslavna crkva, zvanično Pravoslavna katolička crkva, je zajednica koja se sastoji od sedamnaest zasebnih autokefalnih (samoupravnih) hijerarhijskih crkava koje priznaju jedna drugu kao kanonske (redovne) istočno-pravoslavne crkve. Istočna pravoslavna crkva je decentralizovana, nema centralnu vlast, zemaljskog poglavara ili jednog episkopa u rukovodnoj ulozi. Istočna pravoslavna crkva rešava kanonsko pravo sinodičkim sistemom, koji se značajno razlikuje od hijerarhijske organizacije katoličke crkve koja sledi doktrinu papske supremacije. Pozivanje na vaseljenskog patrijarha Konstantinopolja kao jedinog autoritativnog vođu je pogrešno tumačenje njegove titule „prvi među jednakima“. Njegova titula je pre počasna nego autoritetna i zapravo Vaseljenski patrijarh nema nikakvu stvarnu vlast nad crkvama osim Carigradske.

Tokom istorije, upotreba reči „vaseljenski” u tituli carigradskog patrijarha bila je predmet brojnih nesuglasica i sporova oko počasti i prvenstva, što je došlo do posebnog izražaja u savremenom dobu, usled pokušaja da se tradicionalno poimanje položaja carigradskog patrijarha kao „prvog među jednakima” (lat. primus inter pares) zameni novom formulom koja glasi: „prvi, bez sebi ravnih” (lat. primus sine paribus). Njegova jedinstvena uloga često se vidi da se vaseljenski patrijarh u nekim izvorima pominje kao „duhovni vođa“ Istočne pravoslavne crkve.

Položaj patrijarha u crkvenoj jerarhiji

Glavni članak: Patrijarh

Patrijarsi potpadaju pod sud crkvenog sabora. Danas, prvo mesto po časti među istočnim patrijarsima, pripada Vaseljenskom patrijarhu, da bi u VII veku dobio titulu "vaseljenski" i smatra se "prvim među ravnima (jednakima)." U XI veku, sistem pentarhije, pet apostolskih prestola: Rim, Konstantinopolj (Carigrad), Aleksandrija, Antiohija i Jerusalim, narušen je raskolom rimske patrijaršije od crkve, a na istoku su tokom srednjeg veka nastajale nove samostalne (autokefalne) crkve, kod Bugara, Srba, Rusa, itd. Diptih (pomenik), odn. Poredak po časti u zajednici Vaseljenske crkve, poštuje se kao drevni, osveštani poredak, koji priznaju sve pomesne pravoslavne crkve u savremenom svetu. Prema diptihu, ima devet autokefalnih istočno pravoslavnih crkava sa dostojanstvom patrijaršije, i to: Vaseljenska Carigradska, Aleksandrijska, Antiohijska, Jerusalimska, Srpska, Ruska, Rumunska, Bugarska i Gruzijska.

Vidi još

• Isus Hristos
• Knjige Starog zaveta
• Knjige Novog zaveta

Literatura

• Vukomanović, Milan (2013). Istorijski Isus, pre Hrista. Smederevo: Heliks. ISBN 978-86-86059-42-0. 
• Bojanić, Bojan (2010). Monofiziti: Dohalkidonske hrišćanske verske zajednice: Prikaz stvaralaštva. Beograd. 
• Zizjulas, Jovan (2001). „Eklisiološki problemi svojstveni odnosima istočnih halkidonskih i istočnih (orijentalnih) nehalkidonskih crkava” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 45 (1-2): 135—152. 
• Janjić, Dragana (2012). Dohalkidonske crkve. Leposavić: Institut za srpsku kulturu. 
• Jevtić, Atanasije (1981). „Drugi Vaseljenski sabor” (PDF). Teološki pogledi. 14 (1-3): 81—96. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 03. 2018. g. Pristupljeno 23. 03. 2018. 
• Jevtić, Atanasije (2012). „Sveti Vaseljenski Sabori: Osmi (879–880. g.) i Deveti (1351. g.)” (PDF). Teološki pogledi. 45 (1): 69—90. Arhivirano iz originala (PDF) 11. 09. 2020. g. Pristupljeno 23. 03. 2018. 
• Meyendorff, John (1989). Imperial unity and Christian divisions: The Church 450-680 A.D. The Church in history. 2. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press. 
• Majendorf, Džon (1997). Imperijalno jedinstvo i hrišćanske deobe: Crkva od 450. do 680. godine. Kragujevac: Kalenić. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Popović, Radomir V. (2011). Vaseljenski sabori: Peti, Šesti i Sedmi: Odabrana dokumenta. Knj. 2. Beograd: Akademija Srpske pravoslavne crkve za umetnosti i konservaciju. 
• Popović, Radomir V. (2012). Vaseljenski sabori: Prvi, Drugi, Treći i Četvrti: Odabrana dokumenta. Knj. 1. Beograd: Akademija Srpske pravoslavne crkve za umetnosti i konservaciju. 
• Jevtić, Atanasije (2011). „Hristologija Sevira Antiohijskog nije pravoslavna” (PDF). Teološki pogledi. 44 (2): 47—54. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 10. 2020. g. Pristupljeno 27. 09. 2022. 
• Krikorian, Mesrob K. (2010). Christology of the Oriental Orthodox Churches: Christology in the Tradition of the Armenian Apostolic Church. Peter Lang. 
• Meyendorff, John (1989). Imperial unity and Christian divisions: The Church 450-680 A.D. The Church in history. 2. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press. 
• Majendorf, Džon (1997). Imperijalno jedinstvo i hrišćanske deobe: Crkva od 450. do 680. godine. Kragujevac: Kalenić. 
• Nikolić, Sanja (2013). Za mir svega sveta i sjedinjenje svih: Bogoslovski dijalog Pravoslavne crkve sa Drevnoistočnim (nehalkidonskim) crkvama. Požarevac: Eparhija braničevska. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Papadopulos, Stilijan (2000). „Bogoslovlje Svetog Kirila Aleksandrijskog i dohalkidonci” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 44 (1-2): 74—82. 
• Perović, David (2001). „Dijalog sa antihalkidoncima: Hristologija Svetoga Maksima Ispovednika u Pismima XII-XV” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 45 (1-2): 153—161. 
• Popović, Radomir V. (2007). „Neke od najvećih hrišćanskih jeresi prvog milenijuma: arijanstvo, monofizitstvo, filiokve (filioque)”. Crkva Hristova i svet religije: Antologija pravoslavnih viđenja (2. dopunjeno izd.). Beograd: Dosije. str. 331—336. 
• Linč, Džozef H. (1999). Istorija srednjovekovne crkve. Beograd: Clio. 
• Meyendorff, John (1989). Imperial unity and Christian divisions: The Church 450-680 A.D. The Church in history. 2. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press. 
• Majendorf, Džon (1997). Imperijalno jedinstvo i hrišćanske deobe: Crkva od 450. do 680. godine. Kragujevac: Kalenić. 
• Batrelos, Dimitrios (2008). Vizantijski Hristos: Ličnost, priroda i volja u hristologiji svetog Maksima Ispovednika. Kragujevac: Kalenić. 
• Vasiliadis, Panajotis (1996). „Druga Fotijeva patrijaršija (1. deo)” (PDF). Teološki pogledi. 29 (1-4): 87—131. 
• Puzović, Vladislav; Nikolić, Bogdana (2014). „Antiohijski patrijarh Petar III (1052–1056) i crkvena kriza 1054. godine”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 51: 71—92. 
• Puzović, Vladislav (2008). Crkvene i političke prilike u doba Velikog raskola 1054. godine. Beograd: Hrišćanski kulturni centar. 
• Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga. 

Spoljašnje veze

• Sveto pismo prva knjiga Mojsijeva
• Sveto Jevanđelje po Mateju