Кавкаска птерокарија
| Kavkaska pterokarija | |
|---|---|
| |
| Kavkaska pterokarija u Alsterparku u Hamburgu. | |
| Naučna klasifikacija | |
| Carstvo: | |
| Divizija: | |
| Klasa: | |
| Red: | |
| Porodica: | |
| Rod: | |
| Vrsta: | P. fraxinifolia
|
| Binomno ime | |
| Pterocarya fraxinifolia (Poir.) Spach
| |
| |
| Areal | |
| Sinonimi | |
| |
Kavkaska pterokarija ili kavkaski krilati orah (Pterocarya fraxinifolia) pripada familiji oraha (Juglandaceae). Ime roda potiče od grčkih reči, πτερον - krilo i κάρυον – orah zbog izgleda ploda krilate orašice. Epitet vrste fraxinifolia znači jasenolisni jer je list neparnoperasto složen kao kod jasena.
Opis vrste[uredi | uredi izvor]
Listopadno drvo visoko 20-35 m i prečnikom stabla do 2 m. Kruna je široka do 15 m (sa jednim deblom), obično od kratkog debla polazi veći broj ramenih grana ili je drvo sa više stabala iz korenovog vrata, kada kruna dostiže i 25 m. Kora crnosiva, duboko izbrazdana. Grančice su maslinasto smeđe, u početku su maljave kasnije ogole, srž lestvičasto deljena; pupoljci su duguljasti, bez ljuspi[1]. Koren plitak rasprostire se daleko dajući izbojke i do 10 m od stabla.[2][3]
Listovi spiralno raspoređeni neparnoperasti dugi 20-50 cm, liske 11-23, duguljastoeliptične, zašiljene, 8-12 cm duge, tanke, adaksijalno intenzivno zelene, snaličja svetlije sa dlakavim središnjim nervom[1]; skoro potputo goli, na neokriljenom rahisu (kod Pterocarya stenoptera rahis okriljen) sedeće liske, osnovama se preklapaju; vrhovi zašiljeni, rubovi nazubljeni. U novembru listovi zlatozeleni ili zlatnožuti. [2][3]
Jednodoma vrsta sa muškim i ženskim cvetovima u resama. Muške rese cilindrične, zelene, 7–15 cm duge, sa gusto raspoređenim cvetovima, pojedinačne, bočno, na prošlogodišnjim letorastima. Ženske 30–50 cm, sa cvetovima manje gustine, terminalne na ovogodišnjim letorastima[1]. Muški cvetovi sa celim priperkom, dve brakteole, 4 čašična listića i 5-18 prašnika, antere gole. Ženski cvetovi sa malim, priperkom i dve brakteole srasle sa plodnikom, ali pri vrhu slobodne, čašica četvorodelna, stubić kratak, žig sa resicama ružičast ili ljubičast, dvorežnjevit. Cvetanje u drugoj polovini aprila[2][3].
Plodovi u visećim, do 45 cm dugačkim resama. Plod, dvokrila orašica, okruglasta, smeđe boje, bez sjaja, sa debelim, odrvenjenim perikarpom, kupast i sa donje i sa gornje strane, skoro sa rombičnim obrisom, oko 10 mm dug, do 20 mm širok, sa obe strane prelazi u po jedno fino žiličasto krilo[2][3]. Embrion sa zgužvanim kotiledonima. Plodovi sazrevaju krajem leta; opadaju i sakupljaju se krajem leta — početkom jeseni.[4]
Klijanje nadzemno; kotiledoni sa 4 režnja, duboko urezani (srednji urez najdublji), na dužoj peteljci, oko 20 mm dugi i široki. Primarni list prost, izdužen, po obodu nazubljen. Naredni listovi perasti prvo sa manjim brojem liski, a onda list kao kod odrasle biljke. [5]
Areal[uredi | uredi izvor]
Tališke planine u Azerbejdžanu, u Gruziji istočna obala Crnog mora, Elbrus u Iranu i planine Zagros na jugoistoku Turske na staništima sa dubokim, vlažnim tlima u blizini reka, retko na aluvijalnim ravnicama od 0-800 m n.v. mada se pojedinačna stabla mogu naći na Elbrusu i na 1200 m, a na Zagrosu izolovane populacije na 1730 m. Pterocarya fraxinifolia javlja se u kolhidskim šumama zajedno sa reliktnom prepleistocenskom vegetacijom koju čine Diospyros lotus, Parrotia persica, Zelkova carpinifolia, Quercus hartwissiana i Buxus colchica. Ljudske aktivnosti dovele su do znatne redukcije areala i njegove disjunktnosti.[2][6]
Bioekološke karakteristike[uredi | uredi izvor]
Kavkaska pterokarija je heliofit brzog rasta 40-60 cm godišnje. Otporna je na visoke letnje i niske zimske temperature, ali ponekad mladi izdanci stradaju od poznih prolećnih mrazeva. Traži vlagu, duboka zemljišta i toleriše kratkotrajne poplave. Dobro podnosi gradske uslove i vetar. Ne treba je orezivati u proleće jer obilno luči sokove, već u jesen i tokom leta.[7]
Primena[uredi | uredi izvor]
Kao ukrasno drvo kavkaska pterokarija je najefektnija na travnjaku gde ima dosta prostora zbog široke krune, ali i zbog površinskih žila koje daju izbojke. Nekontrolisano širenje korenskih izbojaka je velika mana pterokarije kao ukrasne vrste pa je ne treba saditi blizu popločanih ili asfaltiranih površina ili temelja zgrada. Kada se izbojci ne kontrolišu, ubrzani rast dovodi do većeg broja krupnih stabala koja su podložna izvaljivanju. Zato se preporučuje uklanjanje najmanje jednom godišnje.
Tokom leta plodovi postaju sve upadljiviji kako se razvijaju, a u jesen žuta boja lista takođe predstavlja dekorativnu osobinu.
Otkako je 1782. godine kavkasku pterokariju introdukovao iz Irana u Evropu (Francusku), botaničar i istraživač Mišo (Andre Michaux) [7] ona se raširila kao dekorativna vrsta. Velika, stara stabla nalaze se širom Britanskih ostrva, posebno na jugu (Dorset) i širom Evrope, u južnoj Francuskoj severnoj Italiji, istoku Češke i Austrije; severno do Baltika.
U Severnoj Americi ova vrsta se ne uzgaja (osim u arboretumima i botaničkim baštama), iako se uzgajala do 1891. godine, a u pojedinim rasadnicima mogla se nabaviti do 1907. godine[6]. Kod nas je neopravdano dosta retka, a sadnice se ne proizvode.
Razmnožavanje[uredi | uredi izvor]
Generativno razmnožavanje[uredi | uredi izvor]
Ogled sa semenom sakupljenim u okrugu Alapli u Turskoj ukazuje na fiziološku dormantnost semena, pa se preporučuje gola stratifikacija imbibovanog semena u trajanju od 3-7 nedelja, posle koje je klijavost 93-95%.[8] Setvu treba izvesti u zastakljenim lejama.[4]
Vegetativno razmnožavanje[uredi | uredi izvor]
Pterokarija se može razmnožavati lučnim poleganjem jednogodišnjih izdanaka početkom leta. Razmnožavanje korenskim reznicama takođe je mogućno. Izvodi se na uobičajen način. [5]
U Velikoj Britaniji pterokarija se proizvodi modifikovanim zagrtanjem tako što se posle odsecanja matičnih biljaka na panj, postavlja mreža od galvanizovane žice sa okcima kroz koje izdanci slobodno prorastaju, ali pri debljanju izdanaka žica se useca u njih i strangulira ih. Mreža efikasno povećava ožiljavanje u zoni neposredno iznad nje, a kod upotrebe kružne testere, pri odvajanju ožiljenica, smanjuje oštećenja jer je formirani koren na ujednačenijoj dubini. Rok korišćenja matičnjaka je 12-15 god pri đubrenju punom dozom stajnjaka svake godine. Faktor multiplikacije je 6-10 (od jedne matične biljke može se dobiti 6-10 novih). [9]
Hibridi i unutarvrsni taksoni[uredi | uredi izvor]
Pterocarya fraxinifolia može da se ukrsti sa P. stenoptera dajući fertilni hibrid P. × rehderiana C.K.Schneid. Generativno potomstvo varira u morfološkim osobinama pa je najbolje vegetativno razmnožiti one individue koje odgovaraju opisu hibrida. Poznat je i jedan unutarvrsni klon ‘Abbotsbury Giant’ dobijen od jednog od dva stabla iz Dorseta.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Jovanović, B. (1985): Dendrologija. IV izmenjeno izdanje. Univerzitet u Beogradu. Beograd
- ^ a b v g d Kozlowski G., Bétrisey S., Song Y. (2018): Wingnuts (Pterocarya) and walnut family. Relict trees: linking the past, present and future. Natural History Museum Fribourg, Switzerland.
- ^ a b v g Flora Kine
- ^ a b Stilinović, S. (1985): Semenarstvo šumskog i ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd
- ^ a b Stilinović, S. (1987): Proizvodnja sadnog materijala šumskog i ukrasnog drveća i žbunja, Šumarski fakultet, Beograd.
- ^ a b Jacobson, A.L. (1996): North American Landscape Trees. Ten Speed Press, Berkeley, California.
- ^ a b Bean, W.J. (1976): Trees and Shrubs Hardy in the British Isles, Vol. 3, N–Rh. John Murray, London.
- ^ Emrah Cicek and Fahrettin Tilki, 2008. Influence of Stratification on Seed Germination of Pterocarya fraxinifolia (Poiret) Spach, a Relic Tree Species. Research Journal of Botany, 3: 103-106.
- ^ Grbić, M. (2004): Proizvodnja sadnog materijala - Vegetativno razmnožavanje ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd ISBN 86-7602-009-4
