Konzervacija stakla

Portland-Vaza, jedan od najpoznatijih rimskih staklenih predmeta

Konzervacija stakla delatnost je posvećena očuvanju kako istorijskih tako i arheoloških predmeta od stakla. Temeljni principi konzervacije stakla jednaki su kao i kod drugih predmeta kulturne baštine, znači pre svega usmerenost ka poštovanju i što boljem očuvanju izvornosti samog predmeta na kojem se radi. Reverzibilnost te uočljivost rekonstruisanih delova kao i mogućnost ponavljanja zahvata takođe su vrlo važne. Konzervator restaurator stakla mora poznavati osnove tehnologije stakla, istoriju staklarskog umeća, osnovne uzroke propadanja staklenih predmeta te barem osnove arheologije i istorije umijetnosti. Veoma je važno i poznavanje savremene teorije i prakse konzerviranja restauriranja stakla, konzervatorske etike, te osnova znastvenog ispitivanja predmeta.

Istorija stakla

Istorija proizvodnje stakla počinje pre oko 3500 godina pre Hrista na području Mesopotamije - o tome svedoče prve recepture za izradu stakla. Sam termin, bolje rečeno njegova verzija glass, koja je korišćena u germanskim jezicima nastala je u kasnom rimskom carstvu, u rimskom staklarskom proizvodnom centru u Trieru, današnja Njemačka. Poreklo reči bilo bi od nemačkog izraza glesum, koji je označavao prozirnu i sjajnu tvar. Srpska pak reč potiče od praslavenskog izraza steklo.

Osnovne tehnike obrade

• Oblikovanje na jezgru - zajedno sa livenjem u kalup i brušenjem jedna od prvih tehnika obrade

• Duvano staklo - otkriveno od strane Feničana oko 50. p. n. e.

• Livenje u kalup i brušenje - jedna od najstarijih tehnika

• Presovano staklo - otkriveno oko 1820. u Americi

• Mašinski duvano staklo - razvijeno za potrebe industrije sijalica, početkom 20.st, prve mašine proizvodile su 10 sijalica u minuti (ručno je 4 radnika moglo izraditi oko 1200 sijalica dnevno), današnje mašine oko 2000!

• staklena pasta (pate de vere)

omiljena tehnika u doba secesije

Osnovne vrste stakla

• Natrijum Kalcijum staklo je najčešći i najjeftiniji oblik stakla. Obično sadrži 60-75% silicijuma, 12-18% sode, 5-12% kreča.

• Olovno staklo ima visok procenat olovnog oksida (najmanje 20%). Relativno meko, no sa visokim indeksom prelamanja svetlosti, pogodno za brušenje. Industrijski ga je počeo proizvoditi George Ravenskroft u Engleskoj, u 17. veku. No treba istaći da je stakala sa olovnim oksidom bilo već od početaka staklarstva.

• Borosilikatno staklo je vrsta silikatnog stakla, ima najmanje 5% bor-oksida u svom sastavu. Najčešće korišćeno za sijalice te laboratorijski i kuhinjski pribor. Otporno na hemikalije, te termičke šokove. Izumio ga je Nemac Oto Skot 1893. Američko pireks staklo takođe je do 1940. bilo na bazi borosilikatnog stakla, kasnije su se pojavili i proizvodi od kaljenog natrijum kalcijum stakla.

• Aluminosilikatno staklo u sastavu ima aluminijum-oksid. Još otpornije od borosilikatnog stakla.

• 96 Postotno silicijumsko staklo vrsta je borosilikatnog stakla, rastopljena i formirana konvencionalnim sredstvima, a zatim obrađena uklanjanjem gotovo svih ne-silikatnih elemenata. Otporno na temperature do 900 C.

• Staklo od rastopljenog silicijuma najteže je za proizvodnju, te vrlo skupo. Izdrži temperature do 1200 C.

Osnovne tehnike ukrašavanja

• Brušenje
• Graviranje
• nagrizanje
• Pozlata i posrebrenje
• Emajliranje

Propadanje staklenih predmeta

Osim čisto fizičkih uzroka staklo je podložno i koroziji odnosno propadanju usled reakcije sa okolinom u kojem se nalazi. U principu što je staklo siromašnije silicijumom to lakše propada.

Konzervacija staklenih predmeta

Istorijski predmeti

Dokumentovanje zatečenog stanja

Ovde se podrazumeva pre svega pisana i fotografska dokumentacija stanja predmeta pre zahvata, no takođe je potrebno temeljno dokumentovati i sve zahvate i materijale korištene tokom rada na predmetu. Sastavni deo dokumentacije moraju biti i izveštaji o eventualnim naučnim ispitivanjima provedenim na predmetu, kao i preporuka za dalje čuvanje predmeta.

Donošenje odluka o potrebi, obimu, te posledicama zahvata

Ovo promišljanje moralo bi biti interdisciplinarno, te bi trebalo uključivati barem povijesničara umetnosti ili arheologa, naučnika koji se bavi propadanjem stakla, te samog konzervatora restauratora.

Čišćenje

U principu bi za čišćenje trebalo koristiti samo destilovanu vodu, bez ikakvih dodataka, eventualno se može koristiti i mešavina vode i etanola (1/1), te rastvor od 90 delova destilovane vode, 9 delova etil alkohola i 1 dela amonijaka (25%) .

Uklanjanje starih restauracija

Kod najlakših slučajeva dovoljno je predmete uroniti u vruću vodu. U težim slučajevima moramo koristiti razna rastvarača zavisno od korišćenog ljepilu. Najteže se uklanjaju lepka na bazi epoksida i poliestera, za njih koristimo 15% rastvor benzolsulfokiseline u dimetilformamidu. Kako se radi o prilično toksičnoj mešavini postupak izvoditi u digestoru.

Lepljenje delova

Za lepljenje se danas najviše koriste dvokomponentna epoksidna i cijanoakrilatne lepila koja vežu pod uticajem UV svetla. Delovi koje lepimo moraju biti potpuno i temeljno očišćeni od bilo kakove nečistoće i masnoća. Kao najpoznatije proizvode koji se koriste u ovu svrhu navedimo dvokomponentno lepilo Araldit 2020 te pod UV zračenjem vežući lepak Conloc. Poznati su proizvodi i Hktal NIL-1, Finebond, te EPO-TEK 301-2. Kod problematičnih predmeta mogu se koristiti i ojačanja od stakla ili providne plastike.

Izrada rekonstrukcija

Araldit 2020 može se koristiti i za livenje nedostajućih delova. Za liv koristimo gipsane, voštane ili silikonske kalupe. Po najnovijim izvorima ploče izlivene od Paraloida B 72 takođe se mogu koristi kod izrade rekonstrukcija .

Arheološki predmeti

Lepljenje arheološkog stakla

Dokumentovanje zatečenog stanja

U principu jednako onom navedenom kod istorijskih predmeta, no u ovom slučaju dokumentacija bi morala da sadrži i podatke o vrsti tla u kojem je predmet nađen, te eventualne primedbe vezane uz iskapanje predmeta. Kod nalaza iz slatke ili slane vode podaci o dubini vode gde je predmet nađen, odnosno prozračenost iste te smer i jačinu vodenih struja kao i eventualna prisutnost makro i mikroskopskih organizama poželjni su deo dokumentacije.

Donošenje odluka o potrebi, obimu, te posledicama zahvata

U pricipu isto kao kod istorijskih predmeta, no poželjno je i učešće arheologa upoznatog sa osnovama konzervacije arheoloških predmeta od stakla.

Odsoljavanje

Predmete možemo odsoljavati bilo u stajaćoj vodi, bilo u vodi koju povremeno mešamo te u kontinuirano tekućoj vodi. Pri ovome postupku obavezno koristimo konduktometar. Eventualno se može koristiti i srebro nitratni test na hloride.

Uklanjanje vapnenastih naslaga

Vapnenaste naslage najjednostavnije i najčešće uklanjamo 10% sonom kiselinom. Možemo koristiti i znatno blaže i manje štetne kiseline poput sirćeta i limunske kiseline.

Uklanjanje starih restauracija

Jednako kao i kod istorijskih predmeta, no uranjanje u vrelu vodu nikako ne koristimo.

Čišćenje

Koristimo pažljivo mehaničko čišćenje, te čišćenje destilovanom vodom. Hemijsko čišćenje dolazi u obzira samo nakon dobrog promišljanja o kratkoročnim i dugoročnim posledicama istog.

Konsolidacija

Kod površinski i dubinski prokoridaranih staklenih predmeta iste je potrebno površinski učvrstiti, te ih slojem laka izolovati od spoljnih uticaja. Najjednostavnije sredstvo za konsolidaciju jest rastvor Paraloida B 72 u acetonu.

Lepljenje

Iako bi kod arheološkog stakla trebalo prednost dati reverzibilnim materijalima lepila navedena pod istorijskim predmetima i ovde dominiraju. Kao primer reverzibilnog materijala navedimo ugušćen rastvor Paraloida B 72.

Izrada rekonstrukcija

Kao i kod istorijskih predmeta - možemo koristiti Araldit 2020. Po najnovijim izvorima svetski poznat i priznat restaurator Stephen Koob iz Corning muzeja stakla počeo je za rekonstrukcije koristiti ploče livene od Paraloida B72 .

Čuvanje staklenih predmeta

Noviji stakleni predmeti u principu nisu osetljivi na prevelike oscilacije vlažnosti vazduha, no kod onih arheološkog porekla previsoka bi vlažnost vazduha (više od 40%) uveliko doprinosila daljem propadanju predmeta. Predmete treba čuvati od zagađenog vazduha i prašine te UV zračenja. Sa predmetima rukovati u lateks ili polietilenskim rukavicama! Što češće kontrolisati stanje predmeta, posebno arheoloških!

Reference

• Davison,S. Conservation and Restoration of Glass,London 2003.
• Koob,S.P. Conservation and Care of Glass Objects,London 2006.
• Nikitin,M.K.;Meljnikova,E.P. Himija v restavracii,Lenjingrad 1990.
• Roemich,H.(ed.)Glass and Ceramics Conservation 2010,Interim Meeting of the ICOM-CC Working Group October 3-6, 2010 Corning, New York 2011.
• Pilosi,L.(ed.)Glass and Ceramics Conservation 2007,Interim Meeting of the ICOM-CC Working Group, August 27-30, 2007, Nova Gorica,Nova Gorica 2007.
• Rota,S.;Wittstadt,K. GLASSAC11 Glass Science in Art and Conservation - conference proceedings,Stuttgart 2011.
• Beveridge,P,Pascual,E. Vidrio:Conservar y restaurar,Barcelona 2005.

Spoljašnje veze

• Conservation of Glass File from the Conservation Research Laboratory
• Glass Dictionary from the Corning Museum of Glass
• Care and conservation of ceramic and glass by The Institute of Conservation
• Ceramic and glass conservation at National Museums Liverpool